Materjały do znajomości miocenu Wołynia

Materjały do znajomości miocenu Wołynia

Materialen zur Kenntnis des Miocäns von Wolhynien,

(Ze szkicem mapowym i 1 tablicą — mit 1 Kartenskizze u. Fossilientafel).

Poszukiw ania terenowe na W ołyniu, które prow adziłem w r. 1932 [10.], m iałem możność kontynuow ać w dalszym ciągu w 1934 roku dzięki zasiłkowi z F u nduszu K u ltu ry N a­

rodowej. Tym razem zwiedziłem okolice położone na płn.- wschód od W iśniowca i od wsi C zajczyńce (p. m apkę w tek ­ ście); ostatnią miejscowością, do k tó rej doszedłem jest wieś Onyszkowce koło Szumska, w powiecie krzem ienieckim . F aunę zebraną z poznanych utw orów m ioceńskich oznaczy­

łem następnie w Zakładzie paleontologicznym U. J. w K ra­

kowie.

Nim przejdę do przeglądu w ystępow ania miocenu w no­

w ych miejscowościach, zestawię raz jeszcze zwiększoną listę fau n y tortońskiej z Czajczyniec, gdzie zbierałem poraź drugi:

I.

Tornatina lajonkaireana Bast. v. volhynica Eichw. Tornatina truncatula Brug. Bullinella elongaia Eichw. Ringicula costata Eichw. Ringicula laeuigata Eichw. Tectura comressiuscula Eichw. Fissurella graeca L. Tornus D olfusi Cossm. i Peyr.

Gibbula volhynica Friedb. O xystele orientalis Cossm. i Peyr.

Turbo mam illaris Eichw. (operculum). Odontostomia plicata Mont. Odontostom ia conoidea Brocc. Turbonilla scala Eichw.

Natica catena da Costa v. helicina Brocc. Rissoa turricula Eichw. Verm etus intortus Lam. Turritella bicarinata Eichw.

Settia exigua Eichw. C erithium irreguiare D ub. C erithium aff. zaleścense Auing. B ittiu m deform e Eichw. Clava biden- tata G rat.? Seila Sroartzi Hoern. Sandbergeria perpusilla G rat.

Rocznik P ol. T ow . GeoL, XI. i

— 2 ^—

Sandbergeria spiralissima D ub. Nassa vindobonensis M ay?

D entalium fossile Schrot, y. raricostata Sacco. Corbula gibba Qlivi. Venus einet a Eichw. Venus Sobieskii Hilb. Venericar- dia Partschi M ünstr. Venericardia Duboisi Desh. M eretrix italica D efr. Loripes dentatus D efr. v. nivea Eichw. Phacoi- des columbella Lani. Phacoides M ichelotti Mayer. Cham a gryphoides L. Arca lactea L. Area barbata L. Pectunculus pilosus L. N ucula nucleus L. Ostrea digitalina D ub. Koral:

Siderastrea italica D efr. Robak: Protula cf. protula. C^{u y}.

W miejscowościach, z których podaję skam ieliny, zbie­

rał ju ż daw niej EichwTald ( [ 1 j, str. 41, 42) w Brykow ie i No­

w ym Stawie, skąd w ym ienia kilka gatunków skam ielin; opi­

suje on również słodkowodny utw ór z Brykow a. O w apie­

niach słodkowodnych z Krugolca w spom ina również Laskarew ([11], str, 59), n a utw ory te jed n a k nie natrafiłem .

Snihorówka. N aprzeciw cerkw i we wschodnie zbocze w zniesienia w cina się głęboko parów ; w jego ścianach odsła­

nia się turoński m argiel kredow y, a na nim sarm ackie margle, piaski i piaskowce. U tw ory te leżą w przedłużeniu w arstw poznanych już w Oreszkowcach, jedynie b rak tu ta j stropo­

w ych piasków m arglistyeh, bogatych w skam ieliny, które widocznie zostały zerodowane. Ze skam ielin zebranych tu na uw agę zasługują Ostrea gryphoides Schloth. var. sarma- tica Fuchs 1), k tó rą później znalazłem dopiero w W aśkow cach koło Szumska.

Peredmirka. Na północ od tej wsi teren obniża się do doliny H ory nia. Rzeka w zdłuż swego biegu z zachodu na wschód w w ielu m iejscach rozlewa się w jeziora i bagna.

W północnem stromem brzegu jeziora za Peredm irką leży na kredzie 3 m etrow a w arstw a drobnoziarnistych żwirów, w k tó ­ rych znalazłem otoczone skam ieliny sarm ackie i tortońskie pomieszane razem ; tortońskie są więcej otoczone, m usiały odbyć dłuższy transport, sarm ackie mogły być przeniesione z najbliższych okolic. Z resztek organicznych dochodzi jeszcze p ły tk a i kolec jeżowca (Cidaris?) żw iry te zatem są utw orem fluw jalnym posarm ackim . Z tortońskich form oznaczyłem : Ostrea cochlear Poli? Arca sp., Venericardia sp. Z sarm ackich : Mactra podolica Eichw. S yn d esm ya reflexa Eichw. Eruilia

1) W pracy zamieszczonej w IX-ym tomie Rocznika Pol. Tow. G.

użyłem niew łaściw ej nazw y O. gryph. var. bulilovensis Friedb.

poclolica Eichw. var. dissita Eichw. Modiola volhynica Eichw.

Tornatina lajonkajreana B a s t.2). C erithium rubiginosum Eichw. B ittiu m deform e Eichw. Turritella sp. Potamides pic- tus Bast. var. m itralis Eichw. Potámides biseriatus Friedb. Po­

támides Andrzejoroski Friedb. Dorsanum du plica tum Sow.

C lavatula Doderleini Hoern.

Kotiużyńce. Wieś leży w dolinie otw ierającej się n a południe n a bagna i staw, przez k tó ry przepływ a H oryń.

W zdłuż kraw ędzi wschodniego zbocza doliny ciągną się na przestrzeni około 300 m sztuczne odkryw ki w piaskow cach i piaskach w apnistych z dość obfitą fau n ą sarm acką. Spisy skam ielin ze w szystkich miejscowości podaję niżej w osob- nem zestawieniu.

Miąższość w arstw m usi być tu znaczna, skoro u stóp wysokiego na kilkanaście m etrów wzniesienia znalazłem te same piaskow ce; pół kilom etra na północ, w głębokim p aro ­ wie, zastąpione są one piaskow cam i bez skam ielin, pod któ- remi leży 5 m etrow a w arstw a białych i lim onitow ych piasków przegrodzonych od m argli kredow ych w arstw ą czerwonych i zielonych glin piaszczystych, dw um etrow ej grubości. T ak piaski ja k i gliny są pozbawione skamielin.

Okniny Wielkie. W miejscowości te j położonej n a pół­

noc od Kotiużyniec, na kredzie, stanow iącej praw ie prosto­

padłe ściany parow u, znalazłem resztki w spom nianych glin.

Borszczówka. N a szczytach wzniesień koło wsi doby­

w a ją podobny piaskow iec sarm acki ze skam ielinam i ja k w Kotiużyńcach.

Matwiejowce. Idąc od tej wsi w k ieru n k u Pieszczaty- niec w idzi się znowu w parow ach północnego zbocza doliny te same piaski i piaskow ce ze skam ielinam i.

Fieszczatyńce. Za folw arkiem tej nazw y, p rzy drodze do K aterburga, poznane ju ż piaskowce, w górnych p a rtja c h przechodzące w w apnisty piasek, obfitością skam ielin p rz y ­ pom inają piaski z Oreszkowiec.

W najbliższej okolicy K aterburga b ra k jest dobrych od­

słonięć terenow ych. N a północ i wschód od tej miejscowości, w zboczach doliny rzeki W ilji, w m iejscowościach W ilja,

2) Gatunek ten jest w łaściw ie znany z tortonu i sarmatu.

1^*

— 4 ^—

Ciecieniów ka, Szum bar, Kordyszew, pojaw ia się tylko mar- giel kredow y, p rz y k ry ty loessami i utw oram i napływ ow em i.

Z dalej na północ położonych miejscowości, poznałem o dk ry w k i w Żołobkach, O byczu i B acaju. F aunę z Żołobek podał F riedberg [4], dlatego nie w ym ieniam je j w moim ze­

staw ieniu, dodać jed n a k należy, że piaski i piaskow ce stąd są m niej w apniste, czystsze niż w m iejscowościach poprzed­

nich. Podobne utw ory z n a jd u ją się k ilk a kilom etrów na wschód w O byczu i B acaju, W ostatniej miejscowości od­

k ry w k i z n ajd u ją się w odległości 1 km na północ od wsi, w zboczu doliny rzeczki nieokreślonej nazw y. Są to sztuczne odsłonięcia ciągnące się n a przestrzeni 1 km u szczytu zbocza.

D ob y w ają tu zbity piaskowiec, m iejscam i przepełniony sk a­

m ielinam i spojonemi w apieniem w zlepieniec muszlo wy.

Innego ty p u piaski ze skam ielinam i znalazłem w m iejsco­

wościach na północ od Szum ska, a to w Załużu, W aśkow cach i C yrynce.

Cyrynka. Od południow ej strony wsi na m arglu kredo­

w ym leżą zielone gliniaste piaski bez skam ielin p rzy k ry te loessem, Od strony w schodniej wsi kopią piasek u ży w an y do w y sy p y w an ia dróg. W ysokość w kopu w ynosiła ok. 8 m, z czego p rzyp adało 4 m na żółte, drobnoziarniste piaski ze skam ielinam i i loess, a 4 m n a niżej leżące piaski białe bez skam ielin; b y ły one przekładane cienkiemi w arstew kam i glinki, bardzo cenionej do w yrobów garncarskich.

Waśkowce. Wieś ta łączy się praw ie z poprzednią.

W stromem zboczu doliny, w żółtych piaskach, pom ieszanych z obsuw ającym się loessem znalazłem wiele skam ielin. W gór­

nych p a rtja c h zebrałem mnóstwo okazów Gihbula crem enen- sis Eichw. nieco otoczonych, zdaje się leżących tu n a drugo- rzędnem złożu. Przypuszczenie to odnosi się też do innych gatunków *).

Onyszkowce. Na wschód od te j miejscowości prow adzi droga do Surażu; w cina się ona w m argiel kredow y, n a któ rym leżą kruche w apniste piaskow ce; na szczycie w znie­

sienia stanow ią one głów ny składnik gleby. Na roli zebrałem tu liczne okazy, które nie uległy zmyciu, ja k Ocenebra striata Eichw., Potamides pictus Bast. v. mitralis Eichw., P.

A ndrzejom ski Friedb. Małe odsłonięcie tych piasków znaj-

x) Faunę z obu pow yższych m iejscowości w ym ieniam wspólnie.

duje się również od strony południow ej wsi, w połowie drogi do Brykowa. W pobliżu na najw yższym punkcie wzniesie­

nia zn ajd u je się wkop, z którego w yd obyw ają sypki, biały piasek kw arcow y. Skam ieliny są tu rzadkie. M iejscami tr a ­ fia ją się bloki tw ardego piaskow ca.

Krugolec. Niepozorne odkryw ki z n a jd u ją się n a naj- wyższem wzniesieniu koło wsi, w pobliżu szosy Szum sk—

Nowy Staw. Są tu podobne piaski i piaskow ce ja k w ostatnio w spom nianej odkryw ce w O nyszkowcach, lecz przepełnione świetnie zachow anem i skam ielinam i z szklistym połyskiem.

W zespole fau n y najpospolitsze są tu Mactra podolica Eichw., C erithium rubiginosum Eichw., C. gibbosum Eichw., Torna­

tina lajonkajreana Bast. var. buhlovensis Friedb.

Dederkały Małe. W przekopie drogi prow adzącej do D ederkał W ielkich są żółte piaski ze skam ielinam i, a na zboczach doliny po drugiej stronie rzeczki u k a z u ją się po­

dobne piaski ja k w Krugolcu.

Dederkały Wielkie. Jasnożółty piasek kopią p rzy dro­

dze polnej prow adzącej do folw arku O bory, niedaleko g ra­

nicy Państw a. Ze skam ielin p rzew ażają tu g atu nki Mactra podolica Eichw. i D onax denti.ger Eichw., Lim nocardium lithopodolicum Dub., lecz z w ilgotnych piasków trudno je wydobyć, gdyż są niezm iernie kruche; natom iast odporniej­

sze skorupy w ypłukane, a następnie w ysuszone na słońcu zebrałem w ogrom nych ilościach w pobliżu w kopu. N a sko­

ru p ach zachowało się częściowo pierw otne ubarw ienie.

Poniżej podaję spis skam ielin oznaczonych z opisanych odkryw ek, przyczem miejscowości zestaw iam grupam i, w e­

dług podobieństw a petrograficznego skał. N a tem m iejscu pragnę w yrazić wdzięczność prof. dr. W. Friedbergow i za łaskaw e przejrzenie i popraw ienie mych oznaczeń, a p. R.

Zwinczakowi za pomoc n a wycieczkach.

W spisie skam ielin liczby w k ratk a ch oznaczają ilość okazów, „cz“ oznacza częstsze w ystępow anie (ponad 20 oka­

zów).

Z ogólnych uw ag odnoszących się do badanego terenu należy zanotować kilka. Pow ierzchnia k red y w okresie po­

przedzającym transgresję m ioceńską ulegała erozji; utw ory sarm ackie leżą na kredzie. N a pew nym obszarze objętym

— 6 ^—

Zestawienie znalezionych skamielin sarmackich z poszczególnych miej­

scowości. — Zusammenstellung der sarmatischen Versteinerungen aus einzelnen Lokalitäten.

Szarepiaski i piaskowce wapniste Graue Sande und mergeligeSand­ steine żółte piaski Gelbe Sande białepiaski i blo­ kipiaskowca Weisse Sande und Sandsteinblócke

Gatunki

A rten

Miejscowości Lokalitäten Snihorówka Kotiużyńce i Matwiejowce Pieszczatyńce Onyszkowce a Bacaj Załuże

ca uE?

<_}03

•WcaJ

3= DederkałyMałe „ Wielkie Onyszkowce b Krugolec

Mactra podolica Eichw. 2 1 1 2 1 CZ 1 cz 1 cz

Syndesmya reflexa Eichw. . , cz ^• 1 . , 3 CZ 15 1 2

Ervilia podolica Eichw. * . * • ^■ * • • 1 _• • • •

)> » »

v. dissita Eichw. 1 cz ^{C Z} cz cz 18 1 CZ cz cz cz cz

Ervilia trigonula Sok. • . . * • 2 • 1 . ³ . .

Donax dentiger Eichw.

Tapes gregaria Partsch var.

1 cz cz cz 7 cz

modesta Barb. ^{. . . • .} 15 1 6 • 12 • ■ • .

Limnocardium plicatum Eichw

„ obsoletum Eichw.

7 7 16 1 1

var. vindobonense Partsch.

Limnocardium lithopodolicum

• 1 ■ ■ * 4 8 _• 8

Dub. 15 13 4 14 1 cz cz cz ⁴ cz

„ protractum Eichw.

„ plicatum Eichw. var.

3 • 2 _* cz ¹ • 12

plicatofittoni Sinz. ^{11 2}

„ subfittoni Andr. ^{. 1 3}

„ fischerianum Döng. • 1

Modiola volhynica Eichw. . . 1 3 2 7 6

„ sarmatica Grat. . .

Ostrea gryphoides Schloth. var.

• 1 ■ • 9 1

sarmatica Fuchs. . . . * 3 . 12 • ■

Ostrea digitalina Dub. ^{1 — .}

Tornatina lajonkajreana Bast.

„ „ Bast. var.

• ^{C Z} cz cz 11 13 5 16 4

buhlovensis Friedb. 1 . • . 7 cz cz . cz

„ truncatula Brug. . ^{• * • .} 6 4 * 1

Bullinella convoluta Brocc. . ^. cz ^{C Z} 7 » • . . .

Gibbula cremenensis Andrz. . 2 cz • • ^•

en

.2"o.

<u

<D

cuCJ

o£ OT c

& 9- 3 ?« ê

N 2 2 » «

co ^{. _} £ o s «

+-> ÇJ Si

Gatunki

Arten

-en co O £

£ .s

O ü a s :§• a

£

ctf O£_V Oh

jCc

00

<u

«o

>>

•N_3 O

i¿

CU cj

p£

’57

' i13

£ a>

■co

-4-»resi_CJ

Nen

<3^J

CU CJ

£O

¿áN ewt>»

OS

reo re CQ

CO "Ç3

cd c;

‘£>5

<D

a s

O ^•SJ O

•sO) 133

N

<U cd cd a>v -

T3_<u

Q _a>

”03

£

Gibbula p id a Eichw... 1 3 5 1

„ balatro Eichw. . . . cz 3 « 19 1? ^,

„ cordieriana d’Orb . P 19

„ papilla Eichw. . . . 2

„ Blainvillei d’Orb. . . 1 7

„ albomaculata Eichw 2

Callistoma sannio Eichw. . . ?,? 12 5? 2? ,

„ podolicum Dub. . . 1 •

„ suborbignyana Sinz. 1?

Neritina picta Fer... 2 7 7 Natica catena da Costa var.

sarmatica Friedb... . • 3 • 2 5

Hydrobia Frauenfeldi Hoern. 10 3 3 5 1 cz 15

cz 3

3 3 cz 2

„ pundum Eichw. . . 3 cz . . 2

„ immutata Frf. . . . 6

Mohrensternia inflata Andrz. • 2 _{. • .}

» » » var.

hydrobioides Hilb. 2 1 cz 4 -

„ sarmatica Friedb. 1 . cz 6 cz 1 . ,

„ pseudosarmatica

Friedb. . . . . 1 • 17 cz . . .

„ angulata Eichw. . cz 1

„ pseudoangulata

Eichw... . cz 2 Ö . •

Cerithium rubiginosum Eichw. 2 7 1 13 4 _var.^cz. cz 13 CZ

„ zalescense Auing. 3 . . 4 . cz 6 •

sp... 2 . . 12 4 3 . 11 11

„ aiígibbosüm Eichw. 1 3 9 18 1 cz

„ nanum Eichw. . . ^{. . . • .} 1 . . . •

Potámides p id a s Bast. var.

mitralis Eichw. 4 cz cz cz cz cz 12 cz cz cz 9 16

„ bicostatus Eichw. . ^. 12 cz 14 ^. cz cz cz . 15

„ nympha Eichw. . 10 • 8 • • • • 3 7 ■ 2

■ •«

2 «

■o S a

!I £

¿ico^í °

CS 03

~ rt a™_D.

CU S i#3'

■ü

* 2

■<3 <5 C C _<3-~

05 £

'“•8 to C

•»* a

oCJ

£o

¿6N

en>>

Oc oa>

o

bJO3

5-

— 8 ^-

Szarepiaski i piaskowce wapniste Graue Sandeund mergeligeSand­ steine żółte piaski Gelbe Sande białepiaski i blo- 1 kipiaskowca1

"2 n 5 -ü3 ^{S J} 'S-® S c co ¿i

(U t o

•2 « 3 a cctl

^co

Gatunki

A r te n

Miejscowości Lokalitäten Snihorówka Kotiużyńce Matwiejowce Pieszczatyńce Onyszkowce a Bacaj Załuże

Äca

>■»trnm 9 > >

u O?g -Se:

ca DederkałyMałe „ Wielkie Onyszkowce b Krugolec

Połamides biseriatus Friedb. 1 1 1 1

„ Peneckei Hilb. . . » , 3 2

„ Andrzej owski Friedb. * 1 1 « 15 . 0 •

Ocenebra striata Eich w. » . . 1 1 10 cz 2

Dorsanum duplicatum Eich w. 13 16 1 4 5 4

Daveluinum d’Orb. . » 3 ^•

„ corbianum d’Orb ? 16 8 1

„ Verneuilli d'Orb. . 3 1?

„ triformis Kol. var.

tesovense Kol, ^{» O i .} 1

N assa colorata Eichw. var.

sarmatica Lask. . ^{. * « • •} 3 2

Clavatula Doderleini Hoern. 4 ^.

Tectura compressiuscula Eichw 8

„ zboroviensis Friedb. ^{. .} 4

Columbella scripta L. ^{. • • . •}

Nodulus Schwartzi Frf. ^{« • • •} 1

P l a n o r b i s ...... 1 • 1

H e l i x ... 1

C y p r is ... ^{C Z}

Serpula serpuliformis Eichw. cz cz . *

Spirorbis heliciformis Eichw. • C Z cz • cz cz

miejscowościami K aterburg, W ilja, Szumbar, Nowy Staw, Kordyszew, b rak n a kredzie utw orów sarm ackich. P rz y ­ puszczalnie zostały one zm yte w zw iązku z form owaniem się doliny rzeki W ilji.

W K otiużyńcach n a kredzie leżą czerwone iły; podobny utw ór, pstre iły (czerwono-zielone) znalazłem poprzednio w C zajczyńcach, w ypełniały one zagłębienie w m arglu k re ­ dowym. Owe „kieszenie“, ja k tłum aczy Z u b e r [17j,

L) Narazie zatrzymuję dla pew nej liczby okazów oznaczenie w edług M. H oernesa ([5]

str. 156 i 669, tab. 13, fig. 6—9), poniew aż ścisłe ozn aczenie w edług ostatnio w ydanych prac K oleśnikow a wym aga zebrania w ięk szego materjału i d łu ższego studjum.

tw orzyły się w suchym klim acie; zagłębienia w ypełniały się m aterjałem osypującym się z górnych w arstw . Na czerw o­

nych glinach spoczyw ają zielone i gliniaste piaski i piaskow ce bez skam ielin; resztki zielonych piasków napotkałem też w O kninach W ielkich i w C yrynce. Podobne utw ory noto­

wano z Lubom irska w powiecie rów ieńskim i n a brzegach W ilji. S i e m i r a d z k i ([15] str. 141) uw aża je za m orski paleogen łączący się z paleogenem Polesia W ołyńskiego.

Z kierunkiem północnym dolne w arstw y sarm atu zani­

k ają. G dy np. w H uida wie, Kochanówce, Reszniówce n a jn iż­

sze w arstw y — w apienie oolitowe dochodzą do 5 m grubości, to w C zajczyńcach, wsi położonej zaledwie k ilk a kilom etrów na północ, b ra k ju ż oolitówT, a na kredzie leżą piaski z ceri- tiam i, m argle i najw yższe piaskow ce i piaski w apniste.

Te ostatnie w miejscowościach położonych jeszcze d alej na północ ja k w K otiużyńcach, Pieszczatyńcach i innych, a na półn.-wschodzie w O nyszkow cach leżą ju ż bezpośrednio na kredzie. W spom niane u tw ory zaw ierają faunę dolnosarm acką zgodną ze spisam i u Ł a s k a r e w a ([11] str. 521) i F r i e d b e r g a ([4] str. 211). F a u n a piasków i piaskow ­ ców w Żołobkach zaw iera pew ien procent gatunków ch arak ­ terystycznych dla środkowego sarm atu, dlatego też Friedberg uw aża je za przejściow e do wspom nianego piętra. W p rzed łu ­ żeniu w arstw z Żołobek leżą w arstw y w B acaju. Zupełnie odmienne zespoły faunistyczne ch ara k te ry zu ją jasnożółte piaski w W aśkow cach i D edęrkałach i białe piaski w Kru- golcu i O nyszkow cach (w arstw y górne „b“). Przedew szyst- kiem b ra k tu tak ich form ja k Tapes gregaria Partsch, Ostrea gryphoides Schl. v. sarmatica Friedb., Ocenebra striata Eichw., C lavatula Doderleini Hoern., Potámides A ndrzejorvski Friedb., przedstaw icieli rodzaju Mohrensternia, natom iast pospolite są g atu nki Mactra podolica Eichw., Lim nocardium plicatum Eichw., D onax dentiger Eichw., Tornatina lajon- kajreana Bast. var. buhlovensis Friedb., C erithium gibbosum Eichw. pozatem w iększy jest procent gatunków średniosar- m ackich ja k : Lim nocardium plicatum Eichw. v. plicatofittoni Sinz., L. subfittoni Andr., L. dönginki Sinz., L. fischerianum Döng., Dorsanum Verneuilli d’Orb., D. D aueluinum d ’Orb., Gibbula Blainvillei d’Orb., G. cordieriana d ’Orb.

— 10 ^—

U tw ory te, jako najw yższe w dotychczas poznanym p ro ­ filu, praw dopodobnie są już początkiem średniego sarm atu.

W czasie spraw dzania moich oznaczeń niektóre okazy oznaczył prof. Friedberg na nowo; są to Gibbula Blainuillei, G. cordieriana, G. albomaculata, C erithium nanum , C. gib- bosum, Dorsanum triform is Koli. v. tesovense Koli. Poniew aż niektóre gatun k i są u nas mało znane, lub nowe na obszarze Polski przeto podaję k ró tki ich opis.

Lim nocardium dónginki Sinz. (Tabl. I, fig. 1).

1877 Cardium D ónginki Siuzow [14], str. 12, tabl. 7, fig. 3—5.

1929 „ „ „ Koleśnikow [6]. str. 49, tabl. 15, f. 588—9.

Z D ederkał M ałych m am 1 okaz lewTej skorupy zgodnej z g a­

tunkiem Sinziowa. S korupa jest słabo w y p u k ła i w yraźnie nierównoboczna, część ty ln a jest dłuższa niż przednia. N a pow ierzchni zn ajd u je się 10 szerokich żeber, n a ty ln ej części skorupy są one zaledwie zaznaczone. Brzeg zam kow y jest prosty, pod szczytem zn ajd u je się m ały ząb i zagłębienie, przedni boczny ząb jest silniejszy niż tylny. Sinzow ry su je formę o lin ji zam kow ej załam anej. A utor ten w ym ienia swój gatunek z średniego sarm atu z Kiszyniew a, Koleśnikow z dolnosarm ackich utw orów Rosji (Konka), L askarew z Szy­

monowie na W ołyniu.

W ym iary: w ysokość — 14 mm; długość — 21 mm: grubość — 5 mm; kąt szczytow y — 170°.

Lim nocardium fischerianum Dong. (Tabl. I, fig. 2).

1875 C ardium pseudofischerianum Sinz. [13], str. 14, tabl. 2, fig. 1—5.

1929 „ fischerianum Sinz. [14], str. 53, tabl. 10, fig. 246—257.

Jeden okaz lew ej skorupy pochodzi z Krugolca. Dość silnie w y pu k ła skorupa m a na pow ierzchni 20 żeberek, z któ rych przednie i tylne m ają kolce. T ylna część skorupy załam uje się w zdłuż w y d atn ej kraw ędzi, na k tó re j leży żebro z kol­

cami. P rzy ty ln ej kraw ędzi brzegu zamkowego, w pew nym odstępie zn ajd u je się również w ydatniejsze żeberko z kol­

cami.

Sinzow ry su je okazy pochodzące z K iszyniew a (średni sarm at) nieco dłużsize i o b ard ziej skośnym ty ln y m brzegu.

W ym iary: wysokość — 6 mm: długość — 7 mm; grubość — 2.7 mm.

Skala. ■ SKm

O b j a ś n i e n i e - A szarepiaski ipiztskawtę wapniste.- ś&ncfeundmprye/ye S sn a tste/n e

A fji$fepteshi i hhkiplsskawca. -W eisse S&ncfe und Szn& teinbfóeke Sarmat E ^ h id . jtU nC f ^ drobnoziarniste żó tte pia.sk! -S e /b e S sn c/e (feinkomiy)

□

— 12 ^—

Gibbula cordieriana cTOrb. (Tabl. I, fig. 5).

1853 Turbo carinula E ichw ald [2], str. 235, tabl. 9, fig. 24.

1853 Trochus podolicus Dub. var. Cordierianus Eichw. [2], str. 220.

1930 Trochus cordierianus Eichw. Koleśnikow [7], str. 38, tabl. 1, fig. 1—16.

Skorupa składa się z 5-ciu, u góry przypłaszczonych zwojów, przez co profil je j jest schodkow aty. Na p rz y p ła ­ szczonej części zaznacza się k ilk a słabych prążek, niżej zaś z n a jd u ją się 3 silne listew ki spiralne i niekiedy słabsze prążki pom iędzy niemi. D olna listew ka na przedostatnim zw oju w y staje nieco ponad szew dolny, n a ostatnim zw oju stanow i ona kraw ędź podstaw y. Podstaw a jest słabo w ypukła, ma spiralne prążki, naprzem ian silniejsze i słabsze. Gęste linje przyrostow e, w y raźniej zaznaczają się na podstaw ie. Nie­

które okazy m ają na listew kach słabe guzki b ru n atn e j barw y.

Dołek osiowy jest częściowo zasłonięty wyłożoną w argą w ew nętrzną. G kazy Koleśnikowa m ają silniej w yrażoną k r a ­ wędź ostatniego zw oju i niższą skrętkę.

O kazy tego auto ra pochodzą z średniego sarm atu z Ki- szyniew a (ze zbiorów Sinzowa). Z ostatniej miejscowości i z Zalesiec na W ołyniu w ym ienia go Eichw ald.

W ym iary: w y so k o ść— 11 mm; szerokość ostatniego zwoju — 11 mm.

,5 » 9 .5 i; ,; *r ' 8 .5 ,,

M iejscowość: Krugolec

Gibbula Blainvillei d ’Orb. (Tabl. I, fig. 3).

1853 Trochus Blainoillei cTOrb. Eichw ald [2], str. 222, tabl. 9, fig. 9.

1930 Trochus Blainoillei d’Orb. Koleśnikow [8], str. 132, tabl. 1, fig. 11—12.

S korupka m a kształt stożka o zw ojach praw ie płaskich i słabo w y p u k łej podstaw ie. Rzeźbę stanow ią spiralne p rążk i le­

żące na przem ian słabsze z silnie jszem i; n a górnych zwojach, na przecięciu z prążkam i przyrostow em i, tw orzą one deli­

k a tn ą siatkę. U niektórych okazów zwoje są nieco schodko- w ate, a kraw ędź środkow a zaznaczona jest silniejszą prążką.

Dolne kraw ędzie zwojów a szczególnie kraw ędź podstaw y są ostre i opatrzone słabemi guzkam i b ru n a tn e j barw y, po- zatem n a pow ierzchni zachow ały się resztki ubarw ienia w postać tró jk ątn y c h brązow ych plam . N a podstaw ie są gęste nierównosilne p rążk i spiralne i prom ieniste. Moje okazy są wyższe niż przedstaw ione u Koleśnikowa, rów nież guzko-

w anie prążków jest słabsze i z tego pow odu odpow iadają w ięcej odm ianie v. minor U s p e n s k i ([16], t. 34, fig.

17, 18); K o l e ś n i k o w ([8], t. 1, fig. 19—23). O pisany gatu nek w ym ienia E ichw ald z Kiszyniew a, Koleśnikow z k ilk u miejscowości Rosji (śr. sarm at).

W ym iary: w ysokość — 9.5 mm; szerokość — 9 mm.

55 55 ^{8 5 s 5 5} 8.5 ⁵⁵

Miejscowość: Krugolec, Bacaj (?)

Gibbula an albomaculata Eichw. (Tabl. I, fig. 4).

1855 Turbo albom aculatus Eichwald [2], str. 216, tabl. 9, fig. 25.

Przypuszczalnie należą do tego g atu n k u dw a młode okazy z Krugolca. Kształtem p rzyp om inają one G. cordieriana, lecz zwoje nie są u góry przypłaszczone, a u dołu b ra k k raw ę ­ dzi. Ujście jest okrągłe, w arga w ew nętrzna nieco odw inięta, dołek osiowy jest w ązki. P rążki spiralne m ają w ydłużone guzki, brązowego koloru. E ichw ald w ym ienia ten gatunek z Zalesiec na W ołyniu. F r i e d b e r g ([3], str. 483—484) przypuszczał, że ten gatunek E iehw alda jest synonim em Gibbula pieta Eichw.

W ym iary: w ysokość — 8.5 mm; szerokość — 8 mm.

Dorsanum triform is Kol. var. tesovense Kol. (Tabl. I, f. 6).

1855 Buccinum Verneuili d’Orb. [2], str. 168, tabl. 7, fig. 4.

1952 Dorsanum triform is Kol. var. tesovense Kol. [9], str. 73, tabl. 1, fig. 23, 24.

1 okaz z K rugolca odznacza się schodkow atem i zw ojam i i obecnością licznych podłużnych żeber przeciętych spiral- nemi brózdkam i, które pow odują rozpadanie się żeberek na szereg guzków. N a ostatnim zw oju żebra nie dochodzą do spiralnej listew ki n a rynience; tuż pod k raw ędzią z a n ik a ją rów nież rowki poziome. Var. p ella x Kol. ([9], str. 73, t. 1, fig. 21—22) różni się słabszemi row kam i poziomemi nie two- rzącem i guzków na żebrach, var. dubitabile Kol. ([9], str. 75, t. 1, fig. 25, 26) przeciw nie m a silne row ki poziome i guzki zlew ające się w poziome listew ki. D. triform is jest zbliżony do D. Verneuilli. Pod tą nazw ą oznaczony okaz u E iehw alda zalicza Koleśnikow do swego g atu n k u i odm iany. W y raża on przypuszczenie, że bardzo zbliżonemi, może indentycznem i są

— 14 ^-

w iedeńskie okazy przedstaw ione u H o e r n e s a ([5], t. 13, fig. 10). O kazy Koleśnikowa pochodzą z dolnego Sar­

m atu Rosji.

W ym iary: w ysokość — 15 mm; szerokość — 7 mm.

C erithium nanum Eichw. var. (Tabl. I, fig. 7).

1853 C erithium nanum Eichwald [2], str. 147, tabl. 8, fig. 21.

Z W aśkowiec m am 1 dobrze zachow any okaz. Składa się on z 8 zwojów, z.których dw a najstarsze są gładkie, młodsze ziaś opatrzone 8 silnemi, podłużnem i żebram i, rozszerzającem i się w dolnej części zwojów. W okolicy ujścia żeberka zani­

kają. O kaz m ój różni się od przedstaw ionego u E ichw alda kształtem ostatniego zwoju, zbliżonym do C. rubiginosum i rzeźbą spiralną, k tó rą stanow ią nie prążki, lecz row ki w y ­ tw arzające w ąskie paski na zwojach, ja k u wspom nianego gatunk u. Na pochodzenie C. nanum od C. rubiginosum w sk a ­

z u ją same żebra, na k tórych w idać, że pow stały przez zrasta­

nie się nad sobą leżących guzków.

Eichw ald w ym ienia swój gatunek z Zalesiec.

W yw iary: w y so k o ść— 14 mm; szerok ość—-6.5 mm; kąt szczytow y — 29°.

C erithium gibbosum Eichw. var. (Tabl. I, fig. 10, 11).

1853 C erithium gibbosum Eichw ald [2], str. 149, tabl. 7, fig. 8.

O kazy kształtem zbliżone do C. rubiginosum, o rzeźbie ich m ożna powiedzieć, że jest to zm arniała rzeźba wymienionego gatunku. Zgóry muszę zaznaczyć, że różnią się dość znacznie od przedstaw ionego u Eichw alda. Młodsze zwoje nie są w y ­

pukłe, lecz praw ie płaskie; dw a szeregi guzków, p rzy górnym szwie i na środku zw oju są znacznie słabsze. K raw ędzistość zwojów, ja k ą przestaw ia E ichw ald zaznacza się w yraźnie n a zw ojach starszych, na k tórych silnie rozw inięte są guzki środkowego rzędu, zaś górnego rzędu b rak. Między obu rzę­

dam i guzków skorupa jest rynienkow ato w klęsła; niejedno­

krotnie na m łodszych zw ojach istnieje trzeci szereg guzków p rzy dolnym szwie. S p iralną rzeźbę stanow ią w ąskie paski oddzielone brózdkam i. Na ostatnim zw oju dołączają się słab­

sze szeregi guzków, zan ikających w okolicy rynienki. Na skorupie z n a jd u ją się wręgi, najsilniejsza leży z lew ej strony

ujścia. Zmienność zaznacza się w nasileniu rzeźby. Istn ieją przejścia od okazów z norm alną rzeźbą do zupełnie gładkich.

W ręgi nie zanikają, ja k również nie zmienia się rzeźba na zw ojach górnych.

Eichw ald uw aża za synonim C. m editerraneum De~

sh ay ’esa, lecz nazw a ostatniego au to ra odnosi się do dziś żyjącego gatun ku noszącego obecnie nazw ę C. rupestre Risso.

C. m editerraneum u Hoernesa ([5j, t. 4, fig. 14) jest tortońskim gatunkiem , k tó ry Sacco nazw ał C. m editerraneum .

Hoem es zalicza do synonim ów swego C. m editerraneum C. gibbosum Eichw alda, stw ierdza jednak, że okazy p rz y ­ słane m u przez E ichw alda mogą być odm ianą. N ależy pod­

kreślić, że sarm acki gatunek E ichw alda różni się słabszą rzeźbą i obecnością wręg.

W ym iary: w ysokość — 22 mm; szerokość—-8 mm.

5? 6

Miejscowość: Krugolec, Załuże, W aśkowce, D ederkały W ielkie i Małe.

Cyrynka, Onyszkowce.

C erithium sp. (Tabl. I, fig. 8, 9).

Mam kilkanaście okazów, które w sw ych znam ionach p rzy p o ­ m inają z jed n ej strony C. rubiginosum , z drugiej C. zale- ścense. ([3], t. 38, fig. 11—12), lecz mogą należeć do nowego gatunku. Skorupki m ają kształt w ysm ukłych stożków o zwo­

ja c h rosnących równom iernie. Zwoje są niskie, w pośrodku nieco schodkowate skutkiem obecności silnych guzków. W y­

d łu żają się one i zlew ają z dolnym szeregiem guzków, m ożna przeto mówić o podłużnych żeberkach. Na ostatnich zw ojach pod górnym szwem niekiedy zn ajd u je się rząd drobniutkich guzków oddzielonych od żeber w ąską brózdką. Na zw oju ostatnim żeberka ro zp ad ają się na dw a rzędy guzków, poni­

żej k tórych dołącza się jeszcze jeden rząd słabszych, stano­

w iących zarazem kraw ędź podstaw y. Rzeźba spiralnych p as­

ków i brózdek jest bardzo w yraźna. Zlewanie się guzków w żebra przypom ina C. zaleścense, lecz ten gatunek jest w ięcej w ydłużony i ma guzki zazw yczaj kolczaste. C. rubigi­

nosum ma inny zarys skorupy i w ięcej szeregów guzków nie tw orzących żeber.

W ym iary: wysokość — 14.5 mm: szerokość — 7 mm.

— 10.5 „ — 6 „

— 17 ,, ,, — 8 .,

— 16 ^—

Zusammenfassung.

D er Verfasser h at die Gegend NO von Krzem ieniec in W olhynien geologisch untersucht. N ur in C zajczyńce ist Tor­

ton m it zahlreichen M ollusken (I Fossilienliste im polnischen Texte) vorhanden. In Kotiużyńce, O kniny W ielkie, C y ry n k a liegen über der Kreide Fetzen roter u nd grüner Tone ohne Fossilien, welche w ahrscheinlich dem Paläogen zuzuschreiben sind. In zahlreichen O rtschaften liegt über der K reide (Turon) U ntersarm at. In Żołobki und B acaj enthält der Sand auch Mollusken des M ittelsarm ats, deren Zahl in dem Sande von D ederkały (Wielkie u nd Małe), W.aśkowce, Krugolec und O nyszkow ce steigt, w eshalb ich annehm en kann, dass hier schon M ittelsarm at vorhanden ist, wenigstens aber die Ü ber­

gangsglieder von U nter—zum M ittelsarm at.

Schliesslich w erden einige seltene, oder aus dem Sarm at von Polen un bekannte M olluskenarten beschrieben und abge­

bildet und zw ar:

Limnocarclium fischerianum Sinz. (T. I, f. 2) aus Krugolec, b reiter als die typische Form.

Lim nocardium dönginki Sinz (T. I, f. 1) aus D ed erk aty Małe, C eritkium gibbosum Eichw. (T. I, f. 10, 11) aus Krugolec, w el­

che A rt M. Hoernes irrtüm lich fü r identisch m it seinem C. m e- diterraneum gehalten hat.

C erithium nanum Eichw. (T. I, fi. 7) dem C. rubiginosum Eichw. un d dem C. zaleścense ähnlich.

G ibbula Blainvillei d ’O rb. (T. I, f. 3). Diese aus dem Mittel- sarm at bekannte A rt habe ich in Krugolec gefunden. Meine E xem plare sind jedoch höher u n d ihre S piralstreifen m it schw ächeren Knoten versehen. Var. minor Usp. entspricht ihnen besser.

Gibbula cordieriana d ’O rb. (T. I, f. 5) aus Krugolec.

G ibbula an albom aculata Eichw. (T. I, f. 4), zwei junge E xem ­ plare aus Krugolec.

D orsanum triform is Kol. var. tesovense Kol. (T. I, f. 6) aus Krugolec. Nach Koleśnikow sollte diese Form dem D. Ver- neuilli d ’Orb. bei M. Hoernes entsprechen.

11 5

— 17 ^—

L I T E R A T U R A .

1. E. E i c h w a 1 d: Naturhistorische Skizze von Lithauen, Volhy- nien und Podolien. Wilno, 1830.

2. E. E i c h w a l d : Lethaea Rossica. Stuttgart, 1853.

3. W. F r i e d b e r g : Mięczaki mioceńskie ziem polskich. L w ów — Poznań, 1911—1928.

4. W. F r i e d b e r g : Przyczynki do znajom ości miocenu Polski. Cz.

II. Rocznik Pol. Tow. Geol. T. 9, Kraków, 1933.

5. M. H o e r n e s : D ie fossilen M ollusken. . .v o n Wien. Abhandl. der k. k. Geol. Reichsanstalt. Bd. III—IV. 1856—1870.

6. K o l e ś n i k o w : Sur les Cardides de l’étage sarmatique. Trudy Geol. Musea Ak. Nauk. Z. S. S. R. t. 5, Leningrad, 1929.

7. K o l e ś n i k o w : - Sur les Trochidae de l’étage sarmatien. Ibidem, t. 6, 1930.

8. K o l e ś n i k o w : Sur les représentants de la fam ille des Trochidae de l’étage sarmatique. Ibid. t. 7, 1930.

9. K o 1 e ś n i k o w: D ie sarmatischen Bucciniden. Trudy Geol. In- stituta, t. 2, (Akad. Nauk.) Leningrad, 1932.

10. W. K r a c h : Przyczynek do znajom ości miocenu W ołynia. R ocz­

nik Pol. Tow. Geol. t. 7, Kraków, 1933.

11. W. L a s k a r e w : Bemerkungen über die M iocänablagerungen Volhyniens. Jahrb. d. k. k. Geol. Reichs-Anstalt, Bd. 49, Wien, 1899.

12. W. L a s k a r e w : Über die sarmatischen Ablagerungen einiger Lokalitäten des Gouv. von Yolhynien. Zapiski noworos. obcz. estest- wois. t. 21, ser. 2, Odessa, 1897.

13. I. S i n z o w: Opisanie now ych i m ałoizljednow annych form ra- kow in iz treticznych obrazowanij Noworosii. Cz. I. Zapiski noworos.

obcz. estest. t. 3, ser. 2, Odessa, 1875.

14. I. S i n z o w: O pisanie . . . Cz. III, t. 7, 1877.

15. S i e m i r a d z k i : Geologja ziem polskich. Cz. 2, Lwów, 1909.

16. U s p e n s k i: Contribution to the study of the tertiary fauna o f the Kertch—Peninsula. Izw. Geol. Kom. t. 46, Leningrad, 1927.

17. S t. Z u b e r : Niektóre rezultaty badań w ykonanych w pow iecie Krzemienieckim. Rocznik Pol. Tow. Geol. t. 6, 1928.

OBJAŚNIENIE TABLICY I.

Tafelerklärung.

Fig. 1. Lim nocardium dönginki Sinz. Dederkaty Małe.

„ 2. „ fischerianum Döng. Krugolec.

3. G ibbula B lainvillei d’Orb. Krugolec.

„ 4. „ an albom aculata Eichw. Krugolec.

5. ., cordieriana d’Orb. Krugolec.

„ 6. „ triform is Kol. var. tesovenis Kol. Krugolec.

„ 7. Cerithium nanum Eichw. var. W aśkowce.

„ 8, 9. „ sp. Krugolec.

10, 11. ,, gibbosum Eichw. var. Krugolec.

Rocznik Pol. T ow . G eol. XI.