WSPÓ£PRACA MIÊDZYNARODOWA W ZAKRESIE PODZIEMNYCH WÓD GRANICZNYCH
INTERNATIONAL CO-OPERATION IN THE TRANSBOUNDARY GROUNDWATER DOMAIN BOGUS£AWKAZIMIERSKI1, TOMASZGIDZIÑSKI1
Abstrakt. Monitoring graniczny wód podziemnych na obszarze Polski funkcjonuje w kilku typach sieci. Badania obejmuj¹ pomiary po³o¿enia zwierciad³a i oznaczenia sk³adu chemicznego wód w otworach badawczych, a ich zakres i czêstotliwoœæ s¹ okreœlane indywidualnie dla ka¿dej sieci. Celem badañ jest ustalenie zmian chemizmu wód i po³o¿enia zwierciad³a wody zachodz¹cych pod wp³ywem dzia³alnoœci gospodarczej, a czas i miejsce pomiaru s¹ tak dobrane, by minimalizowaæ wp³ywy czynników naturalnych i sezonowych, a identyfikowaæ presjê wywieran¹ dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹ na terytorium pañstwa s¹siedniego, maj¹c¹ charakter transgraniczny.
S³owa kluczowe: wspó³praca miêdzynarodowa, wody podziemne, monitoring.
Abstract. The groundwater monitoring in the boundary areas of Poland is developed in several monitoring networks. The groundwater investigations cover cyclic groundwater level measurements and chemical analyses of groundwater samples for selected observation wells.
The scope, form and frequency of monitoring observations is determined individual for each network. The groundwater monitoring research conducted in the Polish border zone are focused on present groundwater chemical composition recognizing and groundwater level fluctuation trends influenced by human impacts. The times at which monitoring is undertaken shall be selected so as to minimise the impact of seasonal variation on the results and so that results reflect changes in the GWB as a result of changes due to anthropogenic pressure (WFD).
Key words: international co-operation, groundwater, monitoring.
WSTÊP
Wiek XXI mo¿e byæ stuleciem, w którym rozpoczn¹ siê ostre konflikty i wojny o wodê, uwa¿a³ pisarz i podró¿nik Ryszard Kapuœciñski, a potwierdza to Piotr Kowalczak, au- tor ksi¹¿ki Konflikty o wodê (2007). Ogromne problemy w przysz³oœci mo¿e wywo³aæ realizacja projektów, które w za³o¿eniu maj¹ zaradziæ k³opotom z zaopatrzeniem w wodê. Przy ograniczonych zasobach wody, gdy jedno z pañstw podejmuje inwestycje prowadz¹ce do ich zwiêk- szenia na swoim terytorium, prowadziæ to mo¿e do zubo¿e- nia zasobów wodnych na obszarach pañstw s¹siednich.
Dlatego organizacje miêdzynarodowe, w tym ONZ i NATO, dostrzegaj¹c ten problem, uruchomi³y i realizuj¹ szereg programów maj¹cych za zadanie rozpoznanie stref, gdzie te konflikty wyst¹pi¹, oraz przeciwdzia³anie sytuacjom kon- fliktowym.
W ramach Unii Europejskiej realizacja zadañ Ramowej Dyrektywy Wodnej (Dyrektywa, 2000) spowodowa³a po- wstanie miêdzynarodowych komisji, obejmuj¹cych swoim obszarem zainteresowania miêdzynarodowe dorzecza. Za- daniem komisji jest stworzenie warunków ochrony zasobów wodnych pañstw, w obrêbie których te dorzecza siê znaj- duj¹. Od wielu lat funkcjonuj¹ dwustronne Komisje Wód Granicznych, których jednym z g³ównych celów jest koor- dynacja dzia³añ na wodach granicznych (powierzchniowych i podziemnych) oraz identyfikacja i przeciwdzia³anie poja- wiaj¹cym siê sytuacjom konfliktowym. We wszystkich tych dzia³aniach wa¿n¹ rolê spe³nia monitoring wód, dostarcza- j¹cy informacje o aktualnym stanie wód oraz kontroluj¹cy skutecznoœæ podejmowanych dzia³añ z zakresu gospodarki wodnej i ochrony zasobów wodnych.
1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
KONWENCJE I UMOWY MIÊDZYRZ¥DOWE I MIÊDZYPAÑSTWOWE DOTYCZ¥CE WÓD PODZIEMNYCH
Polska podpisa³a i ratyfikowa³a szereg konwencji i umów, reguluj¹cych dzia³ania na wodach miêdzynarodowych i gra- nicznych. Zobowi¹zuj¹ one do wprowadzenia zmian w pol- skim prawie wewnêtrznym, uczestniczenia w programach, projektach i wspó³pracy miêdzynarodowej oraz dwustron- nej, miêdzypañstwowej, podejmowania szeregu zmian w wa- runkach u¿ytkowania i ochrony zasobów wodnych, oceny ich stanu i podejmowania dzia³añ naprawczych. Wtabeli 1 przedstawiono wykaz najwa¿niejszych konwencji i umów zobowi¹zuj¹cych Polskê do wspó³pracy na wodach miêdzy- narodowych i granicznych.
Istnieje wyraŸna ró¿nica pomiêdzy zakresem i sposobem prac realizowanych dla osi¹gniêcia celów okreœlonych w kon-
wencjach miêdzynarodowych i umowach dwustronnych. Te pierwsze realizowane s¹ w licznych zespo³ach, maj¹ cele i zadania okreœlane z du¿¹ perspektyw¹ czasow¹; obszary dzia³añ s¹ rozleg³e (np. w przypadku HELCOM ca³y basen Morza Ba³tyckiego). Wtabeli 2 przedstawiono g³ówne ro- dzaje monitoringu prowadzonego w ramach konwencji, cel i charakterystykê zakresu informacji uzyskiwanych w wy- niku jego funkcjonowania.
W komisjach dwustronnych perspektywa dzia³añ okreœ- lana jest zwykle na rok lub dwa (choæ czêœæ zadañ kontynu- owana jest przez kilka lat), a dzia³ania dotycz¹ zwykle samej rzeki granicznej lub wód podziemnych w pobli¿u obiektów gospodarczych stanowi¹cych dla nich zagro¿enie. W komi-
T a b e l a 1 Wa¿niejsze konwencje i umowy dotycz¹ce wspó³pracy transgranicznej realizowane przez Polskê
Major conventions and agreements regarding transboundary co-operation applied by Poland
Lp. Umowa Data
podpisania
Data ratyfikacji i/lub wejœcia w ¿ycie, podstawa prawna
1
Konwencja o obszarach wodno-b³otnych maj¹cych znaczenie miêdzynarodowe, zw³aszcza jako œrodowisko ¿yciowe ptactwa wodnego z 1971 r. (konwencja ramsarska)
22.11.1972 22.03.1978 Dz.U. nr 7, poz. 24 i 25 z 1978 r.
2 Konwencja o ocenach oddzia³ywania na œrodowisko w kontekœcie
transgranicznym z 1991 r. (konwencja z Espoo) 25.02.1991 12.06.1997 Dz.U. nr 96, poz. 1110 z 1999 r.
3 Konwencja o ochronie œrodowiska morskiego obszaru Morza Ba³tyckiego
z 1992 r. (konwencja helsiñska – HELCOM) 09.04.1992 24.06.1999 Dz.U. nr 28, poz. 346 z 2000 r.
4 Konwencja o ochronie i u¿ytkowaniu cieków transgranicznych i jezior
miêdzynarodowych z 1992 r. 18.03.1992 15.03.2000r. (tekst niepublikowany)
5
Porozumienie pomiêdzy Wspólnot¹ Europejsk¹ i rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie uczestnictwa Polski w Europejskiej Agencji Œrodowiska i Europejskiej Sieci Informacyjnej i Obserwacyjnej
16.11.2000 25.11.2002 (tekst nieopublikowany w Dz.U.)
6 Umowa o Miêdzynarodowej Komisji Ochrony Odry
przed Zanieczyszczeniem 11.04.1996 07.01.1999 Dz.U. nr 79, poz. 886 z 1999 r.
7 Porozumienie rz¹du PRL i rz¹du ZSRR o gospodarce wodnej na wodach
granicznych 17.07.1964 Dz.U.65.12.78
8 Umowa o dwustronnej bezpoœredniej wspó³pracy naukowo-technicznej miêdzy
pañstwowymi s³u¿bami geologicznymi RP i Republiki Litewskiej 12.03.1992
9
Umowa miêdzy rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a rz¹dem Republiki Litewskiej o wspó³pracy w dziedzinie u¿ytkowania i ochrony wód granicznych
7.06.2005
10
Umowa miêdzy rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a rz¹dem Republiki Bia³orusi o wspó³pracy w dziedzinie ochrony i u¿ytkowania wód granicznych
w trakcie negocjacji
11 Umowa miêdzy rz¹dem RP a rz¹dem Ukrainy o wspó³pracy w dziedzinie
gospodarki wodnej na wodach granicznych 10.10.1996
12 Umowa miêdzy rz¹dem RP a rz¹dem Republiki S³owackiej o gospodarce
wodnej na wodach granicznych 14.05.1997
13 Umowa miêdzy rz¹dem Polskiej Republiki Ludowej i rz¹dem Republiki
Czechos³owackiej o gospodarce wodnej na wodach granicznych 21.03.1958
obowi¹zuje na zasadzie sukcesji, do czasu wejœcia w ¿ycie nowej umowy
14 Umowa miêdzy Rzeczpospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Federaln¹ Niemiec
o wspó³pracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych 9.05.1992 wesz³a w ¿ycie 26 wrzeœnia 1996 r.
15
Memorandum podpisane przez ministrów œrodowiska RP, Czech i Niemiec oraz przedstawicieli Unii Europejskiej w sprawie zacieœnienia wspó³pracy w zakresie Programu Czarny Trójk¹t
11.04.1996
sjach poœwiêca siê te¿ du¿o wiêksz¹ uwagê sprawom doraŸ- nym, rozwi¹zywaniu konfliktów wynikaj¹cych z wp³ywu odwodnienia lub zanieczyszczenia wód pochodz¹cego z za- granicy czy konkurencyjnego sczerpywania zasobów. Aktu- alnie realizowane s¹ lub przygotowywane do realizacji na- stêpuj¹ce rodzaje monitoringu, ulokowane w strefie granicz- nej Polski:
– monitoring graniczny – pocz¹tkowo realizowany w ob- rêbie wszystkich granicznych powiatów, a obecnie granicz- nych jednolitych czêœci wód podziemnych, wy³¹cznie przez stronê polsk¹ w celu oceny oddzia³ywañ dzia³alnoœci gospo- darczej pañstw s¹siednich na wody podziemne na obszarze Polski;
– monitoring transgranicznych jednolitych czêœci wód podziemnych – organizowany wspólnie z pañstwem s¹sied- nim w obrêbie tych jednolitych czêœci wód podziemnych, które uznano za transgraniczne;
– monitoring lokalny – transgraniczny – organizowany wspólnie z pañstwem s¹siednim w ramach dzia³ania komisji wód granicznych, w strefie których stwierdzono wp³yw dzia³alnoœci gospodarczej jednego pañstwa na wody pod- ziemne pañstwa s¹siedniego.
Nafigurze 1przedstawiono graniczne JCWPd oraz rejo- ny, gdzie aktualnie funkcjonuj¹ wa¿niejsze sieci transgranicz- ne lub graniczne monitoringu lokalnego wód podziemnych.
Strony wspó³pracuj¹ce na wodach transgranicznych za- wieraj¹ porozumienie dotycz¹ce celu i sposobu koordynacji wspólnych dzia³añ w zakresie monitoringu, a w szczególnoœci przyjmuj¹ nastêpuj¹ce zasady wspó³pracy (Guidelines, 2000):
– cel zarz¹dzania wodami granicznymi jest czêœci¹ zgod- nego planu skoordynowanych dzia³añ lub programu;
– plan skoordynowanych dzia³añ lub ich program obej- muje te¿ inne œrodki wymierzone w osi¹gniêcie ekologicznie dobrego stanu, racjonalnego zarz¹dzania wodami podziem- nymi, chroni¹cymi zasoby wód gruntowych i œrodowisko;
– skoordynowane wspó³dzia³anie jest zatwierdzane na szczeblu ministrów lub wy¿szych urzêdów;
– plan skoordynowanych dzia³añ lub program mo¿e wy- wodziæ siê z ju¿ istniej¹cych planów lub programów krajo- wych albo te¿ ustanawiaæ warunki wstêpne do powo³ania ta- kich krajowych planów lub programów.
Wspólny plan dzia³añ powinien zawieraæ co najmniej na- stêpuj¹ce elementy:
– sposoby wykorzystania terenu i wód podziemnych przy uwzglêdnieniu, ¿e przy u¿ytkowaniu terenu powinny byæ ustalane ograniczenia;
– kryteria podzia³u transgranicznych zbiorników na strefy;
– ustalenie stref ochronnych, z uwzglêdnieniem ¿e po- winno to pomóc w zapobieganiu zanieczyszczeniom wód podziemnych w obecnych i przysz³ych obszarach czerpania wód podziemnych dla celów zaopatrzenia w wodê pitn¹;
– wskazanie œrodków prowadz¹cych do zminimalizowa- nia przypadkowych zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ niepunktowych w strefach ochronnych;
– monitoring dzia³añ gospodarki, w którym szczególn¹ uwagê nale¿y zwracaæ na transgraniczny wp³yw dzia³alnoœci niektórych dziedzin gospodarki na jakoœæ i iloœæ wód pod- ziemnych;
T a b e l a 2 G³ówne rodzaje monitoringu realizowane w ramach konwencji miêdzynarodowych
Main types of monitoring realized in the framework of international coventions
Cel Rodzaj monitoringu Informacje
Ocena stanu i zgodnoœci
z warunkami naturalnymi (a) bazowy / odniesienia
warunki naturalne,
trendy (naturalny, dyfuzja zanieczyszczeñ, re¿im hydrauliczny),
poziom odniesienia (dla wykrywania antropopresji), rozk³ad przestrzenny,
zgodnoœæ z normami œrodowiska, sytuacja odniesienia
Zgodnoœæ z normami œrodo- wiska, obszary szczególnej ochrony, naprawa i rekon- strukcja
(b) monitoring powi¹zany z funkcjami / sposobami wykorzystania terenu
normy jakoœciowe, kryteria, progi, zagro¿enia dla zdrowia, zagro¿enia dla œrodowiska, sprawdzanie zgodnoœci, prognozowanie,
efektywnoœæ œrodków zaradczych, wdra¿anie monitoringu
Reakcja awaryjna
(c) wczesne ostrzeganie i nadzór nad usuwaniem skutków zanieczyszczeñ incydentalnych
wczesne ostrzeganie, progi,
trendy, zagro¿enia,
efektywnoœæ œrodków zaradczych, oddzia³ywania
– wymianê niezbêdnych informacji oraz dwustronn¹ i wielostronn¹ wspó³pracê;
– ustanowienie efektywnych i zharmonizowanych pro- gramów monitoringu powinno byæ efektywnym narzêdziem do koordynacji tych dzia³añ;
– œledzenie zanieczyszczeñ wód podziemnych, z uwzglêd- nieniem ¿e regularnie bêd¹ monitorowane zarówno zrzuty substancji zanieczyszczaj¹cych, jak i ich stê¿enia w trans- granicznych formacjach wodonoœnych;
– kontrolê poboru wód gruntowych, z uwzglêdnieniem
¿e czerpanie wód podziemnych na potrzeby gospodarcze po-
winno podlegaæ dwustronnym lub wielostronnym umowom, aby zapewniæ trwa³oœæ ich wykorzystania;
– monitoring obszarów podmok³ych, z uwzglêdnieniem
¿e monitoring wód podziemnych powinien byæ wszechstron- ny i powinien obejmowaæ zarówno jakoœciow¹, jak i iloœ- ciow¹ charakterystykê transgranicznych formacji wodonoœ- nych, dostarczaj¹c wiarygodnych narzêdzi do zintegrowane- go zarz¹dzania tymi wodami;
– programy archiwizowania danych i wyników monitorin- gu dostosowane do wymaganego poziomu informacji, nie- zbêdnej do osi¹gniêcia za³o¿onych celów i ocen.
Fig. 1. Transgraniczny monitoring lokalny wód podziemnych w strefie przygranicznej Polski
Monitoring w strefach wystêpowania konfliktów w u¿ytkowaniu wód: 1 – wyspa Uznam, 2 – rejon Gubin–Przesieki (KWB Jänschwalde), 3 – rejon £êknicy (KBW Nochen i Reichwalde), 4 – zlewnia górnej Œcinawki, 5 – rejon Krzeszów–Adršpach, 6 – rejon Kudowa-Zdrój – Police n/Metuji; inne obszary obej- muj¹ce graniczne JCWPd: 7 – Czechy, 8 – S³owacja, 9 – Litwa, 10 – Bia³oruœ, 11 – Ukraina
Transboundary groundwater monitoring networks in the Polish boundary zone
Groundwater monitoring networks in border areas of groundwater use conflicts: 1 – Uznam Island, 2 – area of Gubin–Przesieki (KWB Jänschwalde), 3 – £êknica region (KBW Nochen and Reichwalde), 4 – Œcinawka river catchment area, 5 – Krzeszów–Adršpach region, 6 – Kudowa-Zdrój – Police n/Metuji region;
another areas cover boundary GWB: 7 – Czech Republic, 8 – Slovakia, 9 – Republic of Lithuania, 10 – Republic of Belarus, 11 – Ukraine
PRZYK£ADY WSPÓ£PRACY NA WODACH GRANICZNYCH I TRANSGRANICZNYCH
Za wody graniczne (bez okreœlania, czy odnosi siê to do wód powierzchniowych, czy podziemnych) rozumie siê wo- dy, którymi przebiega granica pañstwa, lub wody w tych miejscach, w których s¹ one przeciête granic¹ pañstwa (Usta- wa, 2001). Termin wody transgraniczne odnosi siê do wód podziemnych wystêpuj¹cych w poziomach rozprzestrzenia- j¹cych siê na terytorium pañstwa s¹siedniego, natomiast w przypadku s¹siaduj¹cych poziomów wodonoœnych – nie- kontynuuj¹cych siê po obu stronach granicy, tj. pozosta- j¹cych bez ³¹cznoœci hydraulicznej, ich wody okreœlane s¹ terminem przygranicznych.
MIÊDZYNARODOWA KOMISJA OCHRONY ODRY PRZED ZANIECZYSZCZENIEM
Miêdzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed Zanie- czyszczeniem (MKOOpZ) jest jedn¹ z wielu funkcjonuj¹cych w Europie miêdzynarodowych komisji zajmuj¹cych siê proble- matyk¹ rzek, jezior i wód podziemnych, których zlewnie le¿¹ na obszarze wiêcej ni¿ jednego pañstwa. Zosta³a powo³ana na podstawie umowy podpisanej we Wroc³awiu w dniu 11 kwiet- nia 1996 r. miêdzy rz¹dami Rzeczypospolitej Polskiej, Repu- bliki Czeskiej, Republiki Federalnej Niemiec i Wspólnot¹ Eu- ropejsk¹. Do podstawowych zadañ MKOOpZ nale¿¹:
– zapobieganie i trwa³e obni¿anie zanieczyszczenia Odry i Ba³tyku szkodliwymi substancjami;
– osi¹ganie ekosystemów wodnych i brzegowych jak najbardziej zbli¿onych do naturalnych, z w³aœciw¹ im ró¿no- rodnoœci¹ gatunków;
– umo¿liwienie wykorzystania Odry przede wszystkim dla pozyskiwania wody do picia z infiltracyjnych ujêæ brze- gowych, rolniczego wykorzystania wody i osadów;
– zapobieganie i trwa³e obni¿anie ryzyka szkód powo- dziowych;
– koordynacja wdra¿ania Ramowej Dyrektywy Wodnej w dorzeczu Odry.
Obszarem dzia³ania Komisji jest miêdzynarodowy ob- szar dorzecza Odry (MODO); ró¿ni siê on od obszaru dorze- cza Odry okreœlonego w ustawie Prawo wodne (2001).
Znaczna czêœæ prac Komisji z uwagi na cele, jakie przed ni¹ postawiono, by³a poœwiêcona monitoringowi wód, w tym równie¿ wód podziemnych. W grupie roboczej Komi- sji – Monitoring (GM), w wyniku trójstronnych ustaleñ opracowano za³o¿enia i wytyczne dla wspólnej sieci monito- ringu wód podziemnych, bazuj¹cej na punktach obserwacyj- nych poszczególnych pañstw. Ujednolicono zakres i meto- dykê badañ, interpretacji wyników oraz zasady raportowa- nia. W efekcie tych prac powstaj¹ coroczne raporty, w tym raport o systemie monitoringu wód MODO (Monitoring sta- nu wód…, 2008) i Projekt planu gospodarowania wodami (2008). Wtabeli 3podano informacje o liczbie punktów po- miarowych wspólnej sieci monitoringu wód podziemnych w MODO.
MONITORING GRANICZNY WÓD PODZIEMNYCH WYSPY UZNAM
Monitoring wód podziemnych wyspy Uznam prowadzo- ny jest od lat 70. XX wieku w celu ochrony zasobów gra- nicznego, czwartorzêdowego zbiornika zwyk³ych wód pod- ziemnych. Po³o¿enie terenu badañ w otoczeniu zbiorników powierzchniowych wód s³onych lub s³onawych – Zalewu Szczeciñskiego, Zatoki Pomorskiej, kana³ów portowych oraz Œwiny – powoduje zagro¿enie ingresj¹ tych wód do warstw wodonoœnych u¿ytkowych poziomów wodonoœnych. Dodat- kowym zagro¿eniem jest ascenzyjny dop³yw wód s³onych z piêtra kredowego, intensyfikowany prac¹ komunalnych ujêæ wód podziemnych dla Œwinoujœcia oraz ujêæ pracu- j¹cych w niemieckiej czêœci wyspy.
Sieæ monitoringu granicznego w polskiej czêœci wyspy Uznam obejmuje 12 punktów badawczych. Rozwój moni- toringu na tym terenie uwzglêdnia³ wyniki modelowania numerycznego filtracji wód podziemnych, wykonanego przez ekspertów niemieckich na potrzeby opracowania transgranicznego systemu zarz¹dzania zasobami wód pod- ziemnych.
Prowadzone s¹ równie¿ polsko-niemieckie badania wód podziemnych wyspy z czêstotliwoœci¹ 2 razy na rok, nadzo- rowane przez Komisjê ochrony œrodowiska Meklembur- gii–Pomorza Przedniego oraz województwa zachodniopo- morskiego. Stronê polsk¹ reprezentuje zespó³ ekspertów pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej.
MONITORING GRANICZNY WÓD PODZIEMNYCH W REJONIE WP£YWU ODWADNIANIA NIEMIECKIEJ KOPALNI WÊGLA BRUNATNEGO
JÄNSCHWALDE
Prowadzone badania maj¹ na celu rozpoznanie, ocenê i œledzenie postêpu degradacji wód podziemnych na terenie Polski w rejonie Gubina. Presja transgraniczna wywo³ana jest odwadnianiem odkrywkowej kopalni wêgla brunatnego Jänschwalde, po³o¿onej w niewielkiej odleg³oœci od granicz- nej rzeki Nysy £u¿yckiej.
Prace zwi¹zane z odwodnieniem kopalni rozpoczêto w 1970 r. Lej depresji wywo³any odwodnieniem eksploato- wanych pok³adów wêgla wykszta³ci³ siê w neogeñskim piê- trze wodonoœnym, a progresjê w czasie jego zasiêgu dla lat 2000, 2005 oraz 2015 wyznaczono na podstawie wyników prognostycznych badañ modelowych wykonanych niezale¿- nie przez zespo³y ekspertów niemieckich (Fiszer i in., 1996) i polskich (Pleczyñski, Rynarzewski 1991). W poziomie nad- wêglonym, zbudowanym z utworów mioceñskich, dosz³o do obni¿enia zwierciad³a wód podziemnych o oko³o 50 m, nato- miast spadek zwierciad³a wody w poziomie podwêglowym wynosi³ kilka metrów. W 1979 r. we wschodniej czêœci wy- robiska kopalni zosta³ zbudowany ekran przeciwfiltracyjny,
który mia³ za zadanie ograniczenie rozprzestrzeniania siê leja depresji na terytorium Polski w poziomie nadwêglonym (neogen) oraz w poziomach czwartorzêdowych, przy jedno- czesnym ograniczeniu infiltracji wód powierzchniowych Ny- sy £u¿yckiej.
Postêpuj¹cy rozwój leja depresji na terytorium Polski wraz z przesuwaniem siê frontu eksploatacji z³o¿a mo¿e w przysz³oœci doprowadziæ do problemów w zaopatrzeniu w wodê polskich gmin znajduj¹cych siê w jego zasiêgu.
W granicach prognozowanego na 2015 r. na podstawie wy- ników modelowania numerycznego leja depresji znajd¹ siê ujêcia komunalne Wêgliny oraz Mielno.
W latach 1975–1985 pomiary poziomu zwierciad³a wo- dy podziemnej by³y wykonywane w studniach kopanych, przewa¿nie ujmuj¹cych wody przypowierzchniowego po- ziomu piêtra czwartorzêdowego. Od 1985 r. do sieci obser- wacyjnej wód podziemnych w rejonie Strzegów–Sadzarze- wice w³¹czono studnie wiercone i piezometry, wykonane specjalnie na potrzeby monitorowania wp³ywu niemieckiej kopalni wêgla brunatnego na re¿im hydrogeologiczny pol- skiej strefy przygranicznej.
Za prowadzenie monitoringu w rejonie wyrobiska KWB Jänschwalde na terytorium Niemiec odpowiedzialna jest ko- palnia, która jest jednoczeœnie w³aœcicielem wyników obser- wacji. Na obszarze Polski monitoring graniczny prowadzi³ pocz¹tkowo Lubuski Urz¹d Wojewódzki, a kilka lat temu badania przej¹³ Pañstwowy Instytut Geologiczny. Po prze- prowadzeniu kontroli stanu technicznego i sprawnoœci hy- draulicznej otworów oraz rozbudowie sieci, licz¹cej obecnie 26 otworów (Kazimierski i in., 2004), opracowano program monitoringu (Kazimierski i in., 2009), który przewiduje dal- sz¹ rozbudowê sieci (o 24 otwory) i prowadzenie monitorin-
gu zgodnie z wymaganiami dyrektyw (2000, 2006), w spo- sób skoordynowany z funkcjonowaniem monitoringu o za- siêgu krajowym.
MONITORING WÓD PODZIEMNYCH W STREFIE PRZYGRANICZNEJ Z LITW¥
Monitoring wód podziemnych prowadzony w strefie przygranicznej z Litw¹ obejmuje stacjonarne pomiary g³êbo- koœci zwierciad³a wody podziemnej oraz badania hydrogeo- chemiczne, wykonywane cyklicznie w grupie reprezenta- tywnych punktów badawczych. W 2003 r. rozpoczêto two- rzenie nowej sieci monitoringu wód podziemnych w strefie pogranicza polsko-litewskiego. Badania prowadzone w sieci monitoringu granicznego (10 otworów badawczych) maj¹ na celu rozpoznanie re¿imu hydrogeologicznego oraz efektyw- n¹ ochronê zasobów przygranicznych/transgranicznych zbior- ników wód podziemnych, z uwzglêdnieniem kryterium za- chowania dobrego stanu iloœciowego oraz jakoœciowego, i s¹ ukierunkowane na okreœlenie zagro¿enia niespe³nieniem wymogów œrodowiskowych dla wód podziemnych, zdefi- niowanych w Ramowej Dyrektywie Wodnej (Dyrektywa, 2000), Dyrektywie Wód Podziemnych (Dyrektywa, 2006), Prawie wodnym (Ustawa, 2001) oraz ewentualnie podejmo- waniu dzia³añ zaradczych.
Ze wzglêdu na skomplikowan¹ budowê geologiczn¹ re- jonu pogranicza polsko-litewskiego, a tym samym niewy- starczaj¹ce rozpoznanie rozprzestrzenienia poziomów wo- donoœnych o charakterze transgranicznym, wyznaczenie lo- kalizacji nowo projektowanych piezometrów zosta³o poprze- dzone szczegó³owym rozpoznaniem warunków hydrogeolo-
T a b e l a 3 Sieæ pomiarowa monitoringu wód podziemnych MODO
Groundwater monitoring network MODO
Pañstwo – strona MODO Liczba
punktów
Liczba JCWPd
Powierzchnia JCWPd (km2)
Liczba punktów na JCWPd
Liczba punktów na 100 km2 Pl g³ówne warstwy wodonoœne 280
230
59 107 549,3 4,75
3,9
0,26 0,21
Cz górne JCWPd 18
6
6 925,1 3
0,65
1,94 0,65 g³ówne warstwy wodonoœne 45
18
14 7 246,7 3,21
1,29
0,62 0,25 D g³ówne warstwy wodonoœne 84
795
23 9 561 36,8
4,13
8,86 0,99
MODO
górne JCWPd 18
6
6 925,1 3
0,65
1,94 0,65
g³ówne warstwy wodonoœne 1172 343
96 124 357 44,76
9,32
9,74 2,10
W liczniku podano informacje dotycz¹ce liczby punktów monitoringu stanu iloœciowego, w mianowniku – punktów monitoringu diagnostycznego stanu chemicznego
gicznych w wybranych przekrojach, prostopad³ych do grani- cy pañstwa. W tym celu wykorzystano metody profilowania elektrooporowo-geoelektrycznego.
Obserwacje oraz ocenê stanu iloœciowego i jakoœciowe- go wód w sieci monitoringu granicznego postanowiono ogra- niczyæ do obszarów przygranicznych zlewni rzek przekra- czaj¹cych granicê pañstwa, tj. Czarnej Hañczy, Bia³ej Hañ- czy, Szeszupy (zlewnie II rzêdu) i Marychy (zlewnia III rzê- du), a szczegó³owe zasady prowadzenia monitoringu przed- stawi³ Gidziñski (2009).
W 2008 r. przeprowadzono wspólne badania interkalibra- cyjne polegaj¹ce na pobraniu próbek i oznaczeniu sk³adu che- micznego w 6 punktach badawczych. Oznaczenia chemiczne
wykona³y niezale¿nie Centralne Laboratorium Chemiczne PIG oraz laboratorium Litewskiej S³u¿by Geologicznej.
Wyniki dotychczasowych badañ i obserwacji nie wska- zuj¹ na wystêpowanie transgranicznych presji i sztucznych wymuszeñ zaburzaj¹cych naturalne kierunki filtracji oraz prowadz¹cych do degradacji jakoœciowej wód podziem- nych w strefie przygranicznej z Litw¹. Sposób zagospoda- rowania terenu, z przewa¿aj¹c¹ w rejonie badañ gospo- dark¹ roln¹ oraz niskim stopniem uprzemys³owienia, wp³y- wa na potencjalnie niewielkie zagro¿enie przeobra¿eniami antropogenicznymi na stan iloœciowy i jakoœciowy wód podziemnych.
PODSUMOWANIE
Polska podpisa³a i ratyfikowa³a szereg konwencji i umów, reguluj¹cych dzia³ania na wodach miêdzynarodowych i gra- nicznych. Zobowi¹zuj¹ one do wprowadzenia zmian w pol- skim prawie wewnêtrznym, uczestniczenia w programach, projektach i wspó³pracy miêdzynarodowej oraz dwustron- nej, miêdzypañstwowej, podejmowania szeregu zmian w wa- runkach u¿ytkowania i ochrony zasobów wodnych, oceny ich stanu i podejmowania dzia³añ naprawczych.
Obecnie wspó³praca ta, w odniesieniu do wód podziem- nych, koncentruje siê g³ównie w Miêdzynarodowej Komisji Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem (MKOOpZ) i dwu- stronnych komisjach wód granicznych. MKOOpZ wdra¿a w miêdzynarodowym obszarze dorzecza Odry zalecenia Dy- rektywy 2000, zarówno w zakresie ochrony, jak i gospodarki wodami podziemnymi. Do jej zadañ nale¿y wskazanie trans- granicznych JCWPd, w obrêbie których prowadzony bêdzie monitoring na specjalnych zasadach.
Komisje wód granicznych zajmuj¹ siê g³ównie zarz¹dza- niem kryzysowym (powodzie, zanieczyszczenia awaryjne) lub rozwi¹zywaniem sytuacji konfliktowych. Najpowa¿niej-
sze konflikty w zakresie gospodarki wodnej pojawiaj¹ siê na granicach Polski z Niemcami i Polski z Republik¹ Czesk¹, gdzie mo¿e dochodziæ do konkurencyjnego sczerpywania zasobów wód podziemnych (np. Uznam, Zgorzelec, Sudety) lub wp³ywu odwadniania eksploatowanych kopalñ wêgla brunatnego na teren pañstwa s¹siedniego (np. Jänschwalde, Nochen, Reichwalde, Turoszów). Komisje wód granicznych z pañstwami by³ego Zwi¹zku Radzieckiego dotychczas nie rozpoczê³y dzia³alnoœci. Ostatnio uzyskano znaczny postêp we wspó³pracy z Ukrain¹ (zlewnia rzeki Szk³o, badania inter- kalibracyjne) i rysuj¹ siê lepsze perspektywy we wspó³pracy z Bia³orusi¹ oraz Litw¹ (negocjowana jest nowa umowa o wspó³pracy na wodach granicznych). Ukraina oraz Bia-
³oruœ uczestniczy³y w programie prowadzonym przez PIG, a finansowanym z funduszy NATO (program Wspó³praca dla pokoju i bezpieczeñstwa), w ramach którego strony przedstawia³y informacje o instytucjach odpowiedzialnych za ochronê i gospodarkê wodn¹, sieciach monitoringowych oraz o metodyce badañ.
LITERATURA
DYREKTYWA 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 paŸdziernika 2000 r. ustalaj¹ca ramy wspólnotowego dzia³ania w dziedzinie polityki wodnej. Dz.U. UE L 327 z dnia 22.12.2000 r.
DYREKTYWA 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu. Dz.U. L 372/19 z dnia 27.12.2006 r.
FISZER J., PLECZYÑSKI J., REICHEL F., SCHOENHEINZ D., 1996–Ekspertyza dla okreœlenia wp³ywu kopalni odkrywko- wej wêgla brunatnego Jänschwalde na terytorium Polski. Geo- max Biuro Us³ug Geo-In¿. s.c. J. Koszela i sp. Wroc³aw.
GIDZIÑSKI T., 2009–Program monitoringu wód podziemnych w strefie przygranicznej Polski z Republik¹ Litewsk¹. CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
GUIDELINES on Monitoring and Assessment of Transbounda- ry Groundwater, UN/ECE Task Force on Monitoring and Assessment. Lelystad, 2000 Work Programme 1996–1999.
KAZIMIERSKI B., RUDZIÑSKA-ZAPAŒNIK T., GIDZIÑSKI T., 2004–Ocena wp³ywu odwadniania niemieckiej kopalni wêgla brunatnego Jänschwalde na warunki hydrogeologiczne w rejo- nie Gubina. CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
KAZIMIERSKI B., RUDZIÑSKA-ZAPAŒNIK T., GIDZIÑSKI T., 2009 – Program monitoringu wód podziemnych obszaru wp³ywu odwodnienia niemieckiej kopalni wêgla brunatnego Jänschwalde w okolicach Gubin–£êknica na terenie Polski.
CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
MONITORING stanu wód powierzchniowych, podziemnych oraz obszarów chronionych (Miêdzynarodowy Obszar Dorzecza Odry). MKOOpZ, 2008,Wroc³aw.
PLECZYÑSKI J., RYNARZEWSKI J., 1991–Budowa matema- tycznego modelu hydrogeologicznego okreœlaj¹cego wp³yw
odwodnienia odkrywkowych kopalni wêgla brunatnego wzd³u¿ granicy polsko-niemieckiej. Arch. Przeds. Hydrogeol., Poznañ.
PROJEKT planu gospodarowania wodami (Miêdzynarodowy Ob- szar Dorzecza Odry). MKOOpZ, 2008 r., Wroc³aw.
USTAWA Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. Dz.U. 2001 Nr 115, poz. 1229.
SUMMARY
Groundwater observations and investigations in the Po- lish border zone are conducted in nine monitoring net- works. The twenty first century can be time period, in which interstate conflicts of water resources will start.
The aforementioned conflicts can be caused by realization of such projects, in which one of the border countries un- dertakes the activities leading to increase in groundwater resources within its territory, at the expense of decrease in groundwater resources in the border area of another country.
The international organizations: ONZ and NATO initiated and realized a series of programms, which are aimed at iden- tification of areas, where water-related conflicts can occur, in order to counteract them. Implementation of Water Fra- mework Directive (WFD) guidelines in the framework of the European Union led to establishing of international commissions, which focus on international river basins.
The main task of international commisions is to create con- ditions of groundwater protection in countries, which be- long to international river basins, as well as identification and prevention of water related conflicts of interests.
Poland signed and ratified a series of conventions and agreements according to regulations of international and border waters. The international cooperation with regard to groundwater is carried out above all in activities of the Inter- national Commission for the Protection of the Odra River against Pollution (MKOOpZ) and also bilateral commissions for Border Waters.
International cooperation in the scope of border waters, including groundwater covers following principles:
– objectives of water resources management are a part of the joint agreement and coordinated programmes of water management in each individual country;
– coordinated cooperation plans are approved at the level of ministers or higher offices;
– the plan or programme of coordinated activities can come from already existing plans or national programmes, and also establish pre-conditions to create such national plans or programms.
The most important water managament related conflicts were identified in the Polish border area with Germany and Czech Republic (Uznam Island, Sudety Mountains, region of Zgorzelec) or Polish border areas influenced by lignite mine dewatering (e.g. Jänschwalde, Nochen, Reichwalde, Turoszów).
Significant progress in cooperation with Ukraine was ob- tained lately (Szk³o river catchment area; intercalibration re- search) and there are also better prospects for cooperation with Republic of Belarus.
The continuation of the monitoring survey of groundwater in the border zone between Poland and neighbouring coun- tries requires the unification of procedures in the scope of methods and techniques for the conduct of field investiga- tions, results interpretation, as well as the format and frequ- ency of bilateral reporting, taking into account the guidelines of relevant EU Directives.
