Józef Banaszak
Stare zabudowania wiejskie
-miejscem życia owadów
błonkoskrzydłych (Hymenoptera)
Studia Lednickie 5, 293-305
STUDIA LEDNICKIE V Poznań — Lednica 1998
JÓ Z E F B A N A S Z A K
W y ż sz a S zkoła P e dag o g iczn a w B y d goszczy K atedra Biologii i O ch ro n y Śro d o w isk a
ST A R E Z A B U D O W A N IA W IE JS K IE — M IE JS C E M Ż Y C IA O W A D Ó W B Ł O N K O SK R Z Y D Ł Y C H
(HYMENOPTERA)
W S T Ę P
Z krajobrazu obszarów w iejskich b ezpow rotnie znikają stare budynki drew niane i gliniane, n ajczęściej kryte słom ą lu b trzciną. S ą to budynki m ieszkalne, p o m ieszczen ia gospodarcze, w iatraki, m łyny, folusze i inne. Szczęśliw ie, najcenniejsze z nich p rz e noszone są do skansenów . Inne niestety ro zp ad ają się, zarasta ją c chw astam i. Jest to strata d o cen ian a je d y n ie przez architektów , historyków i m iłośników h istorii, chociaż znikanie tego typu obiektów w inno być troską rów nież przyrodników . M ało kto zdaje sobie spraw ę, że d rew niane ściany, gliniane m ury lub naw et gliniane spojenia cegieł i strzechy są m iejscem gniazd o w an ia dziesiątków gatunków ow adów , w dużej m ierze żądłów ek (Aculeata). R ozpadający się budynek na końcu w si, nie nadający się ju ż naw et na pom ieszczenie gosp o d arcze i czekający na ro zbiórkę, m oże być w artym zachow ania obiektem przyrodniczym , ja k o m iejsce życia bogatej fauny ow adów b łon koskrzydłych, często niespotykanych w tej okolicy w w arunkach naturalnych.
W końcu lat 60., podczas badań w blisk ich okolicach P oznania i w pobliżu je z io ra L ednica, w k ilkunastu budynkach stw ierdziłem w ystępow anie 23 gatunków btonków ek (B anaszak 1970, 1971). P óźniejsze badania, przeprow adzone w zachodniej części N i ziny W ielkopolsko-K ujaw skiej, przyniosły m .in. inform acje o 20 gatunkach złotolitek
C hrysididae, p asożytujących w g niazdach żądlów ek, zasiedlających stare gliniane lub
d rew niane budynki (B anaszak, K ochanow ski 1994). L istę tę znacznie pow iększył w o statnich latach rów nież J.K . K ow alczyk (1988 a b, 1990), b ad ając w ybrane rodziny żądłów ek na W yżynie Ł ódzkiej i w Ś w iętokrzyskim Parku N arodow ym . W cześniej fauną zam ieszkującą ściany budynków zajm ow ał się rów nież Z. Pniew ski (1962), a o li cznym gniazdow aniu porobnicy m urarki A n th o p h o ra p la g ia ta (111.) w g linianych śc ia nach donosili tacy znani b ad acze ja k J. A lfken (1912) z obszaru daw nych P rus Z a chodnich, czy K. v. F risch (1913) z M eklem burgii.
P raca niniejsza przynosi d alsze inform acje o faunie zasiedlającej stare budynki w iejskie z L ednickiego Parku K rajobrazow ego w D ziekanow icach. Z estaw iono w niej rów nież w iększość znanych inform acji literaturow ych na ten tem at z obszaru Polski.
294 JÓ ZEF B AN ASZAK
Pragnę w tym m iejscu w yrazić sw oją w dzięczność i podziękow anie Pani dr Ew ie Skibińskiej z M uzeum i Instytutu Z oologii PA N w W arszaw ie za spraw dzenie i oz naczenie kilku gatunków z rodzin E um enidae i Sphecidae.
W Y N IK I B A D A Ń N A T E R E N IE W IE L K O P O L S K IE G O PA R K U E T N O G R A F IC Z N E G O M A T E R IA Ł I M E T O D Y
B adania przeprow adzono w latach 1 9 9 4 - 1996 na terenie W ielkopolskiego Parku E tnograficznego w D ziekanow icach nad jezio rem L ednica. O biektem badań była stara X V III-w ieczna chałupa podcieniow a, pochodząca z Sokołow a Budzyńskiego, woj. pil skie. C hałupa ta, daw na karczm a, je s t częściow o gliniana, częściow o drew niana, kryta trzcinow ą strzechą. W m iesiącach letnich, m aj-lipiec, ze ścian i strzechy, a głów nie od strony południow ej, odław iano ow ady z podrzędu żądłów ek (Aculeata). Ponadto, w lutym 1995 roku zebrano ze strzechy próbki trzciny o zasklepionych ziem ią i gliną zakończeniach, co w skazyw ało na zasiedlenie przez ow ady. Próbki te w liczbie 20 przechow yw ano następnie w słojach przykrytych gazą. W iosną zasiedlone źdźbła trzci ny opuściło k ilk a gatunków . W szystkie zebrane i w yhodow ane gatunki żądłów ek za w iera poniższy spis.
W Y K A Z B Ł O N K Ó W E K Z P O D R Z Ę D U Ż Ą D Ł Ó W E K (A C U L E A T A ) ZE B R A N Y C H W W IE L K O P O L S K IM PA R K U E T N O G R A F IC Z N Y M (Z B U D Y N K U STA R EJ K A R C Z M Y )
R odzina: W ysm ugow ate Sapygidae 1. Sapygina d ecem guttata (Jurine, 1807) 10 V II 1994, 1 okaz.
Pasożyt osow atych (O dynerus L atr.) gnieżdżących się w drew nie i praw dopodobnie pszczół z rodzaju H eria d es Spin. Z nany z niektórych regionów Polski, m .in. z W ielkopolski. N ieczęsto obserw ow any w środkow ej Europie.
2. Sapyga quinquepunctata (Faricuis, 1781) 30 VI 1995, 2 C fc f
P asożytuje u niektórych pszczół z rodzaju O sm ia s. I. i H eriades Spin. W Polsce pospolity.
R odzina: Z łotolitkow ate Chrysididae 3. Chrysis cyanea L., 1761
1 VII 1994, 2 okazy; 10 V I 1994, 3 okazy; 30 VI 1995, 3 okazy. Pasożyt w ielu gatunków grzebaczow atych, osow atych i pszczół. G atunek pospolity.
4. Chrysis fu lg id a L., 1761
10 VI 1994, 2 Cfcf, 1 V II 1994, 4 O b ’1 i 2 ? ? ; 10 V II 1994, 2 ¥ ?; 30 VI 1995,
Cf i 3 ¥ ? .
Pasożyt osow atych z rodzaju O dynerys L atr., grzebaczow atych, m .in.
Trypoxylon fig u lu s (L.), u niektórych pszczół z rodzaju O sm ia s. /..
STARE ZABUDOW ANIA W IEJSKIE — MIEJSCEM ŻYC IA OWADÓW BŁONKOSKRZYDŁYCH 295
5. C hrysis sy b a rita F oerster, 1853. 30 V I 1995, 1 okaz.
P asożytuje u p sz czó ł z rodzaju O sm ia [np. O sm ia rufa (L.) i osy — O plom erus
sp ir ic o m is (Spinola)
W ym ieniany niem al z całej Polski, ale rzadko. 6. C hrysis ignita L., 1761.
10 VI 1994, 3 ок.; 30 V I 1995, 3 ок.; 31 V 1996, 1 ок.
O bserw ow any na d rew nianych budow lach, starym d rew n ie i m urach. Pasożytuje g łó w n ie u O sm ia rufa (L.) i gatunków z rodzaju O dynerus Latr. N ajpospolitszy przedstaw iciel złotolitek w Polsce.
Rodzina : K opułkow ate E um enidae 7. O dynerus reniform is (G m elin, 1790) 1 V II 1994. 1 ¥.
Z akłada gn iazd a w strom ych, gliniastych ścianach, zaopatruje o tw ó r w ylotow y w lekko w y g ięty ku dołow i ażurow y kom inek. Ł ow i gąsienice m otyli z rodzaju N o c
tua L., oraz larw y ro ślin iarek i ryjkow ców .
8. A n c istro c eru s an tilo p e (Panzer, 1789) 10 VI 1994, 1 ? .
G niazduje w lessow ych ścianach lub g linianych m urach b u d ynków w iejskich, w y korzystując stare g n iazd a innych bło n k ó w ek lub k o ry tarze w drew nie, w ydrążone przez ch rząszcze. P otom stw o karm i larw am i drobnych m otyli.
W ym ieniany z różnych rejonów Polski, ró w n ież W ielkopolski. 9. E u odynerus n o ta tu s (Jurine, 1807)
1 V II 1994, 1 Î ; 30 V I 1995, 1 ¥.
G niazduje w o puszczonych ch odnikach w drew nie, w pusty ch g niazdach innych błonków ek w urw iskach lessow ych. Podaw any z kilku stanow isk w Polsce: z P o m orza Z achodniego, G ó r Ś w iętokrzyskich i D olnego Śląska.
Z W ielkopolski nie by ł d otychczas podaw any. Rodzina: G rzeb aczo w ate S p hecidae
10. T rypoxylon fig u lu s (L., 1758)
1 V II 1994, 2 С?С? i 1 ? ; 30 VI 1995, 3 ¥ ¥ ; 31 V 1996 С?, ¥ ; 2 V I 1995, 1 ¥ z hodow li z trzciny, pochodzącej ze strzechy.
Poluje na drobne pająki. Ż yw iciel zło to litek — C hrysis fu lg id a i C hrysis cyanea. P ospolity gatu n ek w Polsce.
U . Tropoxylon cla viceru m L ep eletier et S erville, 1828. 30 VI 1995, 2 C fcf.
Poluje na drobne pająki i m szyce. Pospolity w Polsce. 12. C rossocerus qua rim a cu la tu s (Fabricius, 1793)
10 V II 1994, 1 ¥.
296 JÓ ZEF BAN ASZAK
13. Crabro nigrim us H errich-S chaeffer, 1841. (?) 30 VI 1995, 1 ?.
G niazduje w drew nie lub łod y g ach roślin. Poluje na g ąsienice m otyli. W Polsce rozpow szechniony.
R odzina: S m uklikow ate H allctidae
14. L asioglossum nitidiusculum (K irby, 1802) 1 V II 1994, 1 ?.
S am otnie żyjąca pszczoła; zbiera p y łe k najczęściej z m niszka lekarskiego i różnych baldaszkow atych oraz z naw łoci. G atunek często obserw ow any w Polsce. 15. L asioglossum m orio (Fabricius, 1793)
30 V I 1995, 1 ¥.
Jeden z najczęściej spotykanych gatunków pszczół w Polsce. O d w ied za kwiaty różnych gatunków roślin.
R odzina: M iesierkow ate M egachilidae 16. Stelis breviuscula (N ylander, 1848) 30 V I 1995, 3 ¥ ¥ .
P aso ży t gniazd o w y pszczół z rodzaju H eria d es i C helostom a. C zęsty w Polsce. 17. Stelis p h a eo p tera (K irby, 1802)
10 V I 1994, 1 ? : 10 V II 1994, 1 ? : 30 V I 1995, 1 ?.
P asożyt gniazdow y pszczół, m .in. O sm ia rufa i O sm ia fa lv iv e n tris. C zęsto obser w ow any w Polsce przedstaw iciel tego rodzaju.
18. H eria d es truncorum (L., 1758) 10 V II 1994, 1 ? : 30 V I 1995, 1 ?.
G niazduje w m artw ym d rew n ie i suchych łodygach roślin. Pospolity gatunek sa m otnej pszczoły.
19. C helostom a m axillosum (L., 1767) 31 V 1996, 3 ? ? .
G niazduje w m artw ym drew nie i suchych łodygach roślin. O dw iedza kw iaty zło żonych i jaskrów . C zęsty gatu n ek pszczół w Polsce.
20. M eta lin e lla brevicornis (Fabricius, 1798) 31 V 1996, 2 ? ? .
G niazduje w starym drew nie. O blatuje kw iaty roślin krzyżow ych. D ość często sp o tykany gatunek.
21. O sm ia rufa (L., 1758)
10 V I 1994, I ? ; 18 V 1995 ? , Cf; 2 VI 1995 1 О* w yhodow any z trzciny strzechy. G nieździ się w różnych załom ach m urów , starych chodnikach w drew nie, łodygach roślin, lepiąc kom órki z gliny. N ajpospolitszy p rzedstaw iciel rodziny M egachilidae.
2 2,O sm ia Julvientris ( V anzer, 1798)
31 VI 1995, 1 ? .
STARE ZABUDOWANIA W IEJSKIE — MIEJSCEM ŻYC IA OWADÓW BŁONKOSKRZYDŁYCH 297
23. O sm ia ca eru lescen s (L., i 758)
10 VI 1994, 2 ¥ ¥ ; 2 V I 1996, 3 + ¥ w y h odow ane z trzciny strzechy.
G niazduje w starym drew nie, ale też w łodygach roślin, o czym św iadczy pow yższa inform acja.
Rodzina: P o robnicow ate A n thophoridae 24. A n th o p h o ra p lu m p ies (Pallas, 1772) 31 V 1996, 1 ¥.
Jeden z najw cześniejszych g atu n k ó w sam otnych pszczół. C zęsto o bserw ow any w caiym kraju. G niazduje w glinianych urw iskach, skarpach, czasem glinianych śc ia nach zabudow ań.
25. A n th o p h o ra p la g ia ta (Illiger, 1806) 10 V I 1994, 1 Cf; 30 V I 1995, 1 ¥ .
G niazduje w gliniastych i lessow ych skarpach lub g linianych ścianach zabudow ań, tw orząc n ieraz o g rom ne kolonie. O dw iedza kw iaty o głęboko um ieszczonym n e ktarze, m .in. koniczynę czerw oną.
26. M electa p u n c ta ta (Fabricius, 1775) [= arm ata (Panzer)] 10 VI 1994, 1 ¥ ; 1 V II 1994, 1 ? .
P asożyt gniazdow y A n thophora acervo ru m i A. p lagiata. C zęsto spotykany w p o bliżu kolonii gniazd tych gatunków .
D Y S K U S JA I W N IO S K I
B adania z obszaru W ielkopolskiego Parku E tnograficznego przyniosły inform acje o zasiedleniu jed n ej chałupy przez 26 gatunków ow adów z podrzędu żądlów ek. N ato miast w tabeli 1 zestaw iono w iększość dotychczasow ych inform acji z obszaru Polski o gatunkach zasiedlających stare zabudow ania w iejskie lub chociażby polujące na sw ą zdobycz na ścianach. O gółem lista ta obejm uje 112 gatunków . S ą pośród nich gatunki wolno żyjące, tj. zakładające sw oje gniazda w glinianych ścianach tego budynku lub w yko rzystujące do tego sam ego celu stare chodniki w ydrążone przez inne ow ady, w jeg o częściach drew nianych, np. przez larw y chrząszczy, w zględnie gniazdujące w źdźbtach trzciny pokryw ającej dach chałupy. D o w olnożyjących należą przedstaw iciele rodzin:
Sapygidae, Tiphiidae, Vespidae, Eum enidae, M egachilidae i A nthophoridae. W ślad za
nimi podąża bogata fauna pasożytów , np. pasożytów gniazdow ych — złotolitek Chrysi-
didae lub niektórych kleptopasożytniczych pszczół z rodzaju Coelioxys, Thyreus i Stelis.
Na ścianach drew nianych budynków stw ierdzono w ystępow anie 77 gatunków , spośród których w iększość gniazduje w drew nie, w opuszczonych chodnikach innych ow adów , np. chrząszczy. Z kolei w yraźny zw iązek ze ścianam i glinianym i w ykazuje 35 gatunków .
W n aturalnych w arunkach w iększość p rzedstaw icieli tych rodzin zak iad a sw oje gniazda w ziem i, w urw istych ścianach lessow ych lub gliniastych, w zm urszałym d rew nie drzew lub gałązkach k rzew ó w i źdźbłach roślin zielnych. Stare chałupy są zatem środow iskiem zastępczym dla tej fauny, tym bardziej cennym i zasługującym na uw agę, gdy w okolicy b rak odpow iednich m iejsc do gniazdow ania.
298 JÓ ZEF B AN ASZAK
Fauna ta zam ieszkuje najczęściej ściany o południow ej lub do niej zbliżonej w y staw ie, stw arzającej — przy suchości ścian — w arunki ch arak tery zu jące siedliska kseroterm iczne. T ak ie w arunki sprzyjają gatunkom ciepłolubnym , o południow ym typie rozsiedlenia. Przykładem m oże być po ro b n ica A n th o p h o ra p u b escen s (Fabricius), czę stsza na U krainie i w Polsce południow o-w schodniej, podczas gdy w środkow ej i pó ł nocnej części kraju w ystępuje tylko na nielicznych, izolow anych stanow iskach. Poza w ym ienionym gatunkiem , gliniane ściany starych budynków są m iejscam i gn iazd o w ania rów nież innych dziko żyjących pszczó ł — w ażnych zapylaczy roślin, ja k : A n
thophora p lu m p ies (Pallas), A. p la g ia ta (Illinger), A n th id iu m m a n ica tu m M oraw itz, M egachle ericetorum L epeletier, M, rotundata (Fabricius), O sm ia rufa (L.), O. m u stelin a G erstaecker i H o p litis a d unca (Panzer).
W śród pszczó ł g niazdujących w ścianach budynków pew nym ew en em en tem jest p orobnica m urarka A n th o p h o ra p lagiata, zakładająca g n iazd a w d użych koloniach, liczących nierzadko po k ilk a tysięcy osobników . Z agęszczenie gniazd na jed n y m m etrze kw adratow ym m oże dochodzić niekiedy naw et do liczby 400! P odczas w ym ienionych w yżej badań w roku 1996 w glinianej ścianie starej stodoły w e wsi K icin pod P oznaniem stw ierdziłem w ystępow anie kilkunastu tysięcy zasiedlonych gniazd A n thophora p la
giata (B anaszak 1971 a). D zisiaj tego budynku ju ż nie m a, ja k w ielu innych rejestro
w anych przeze m nie przed 30. laty. N ależy podkreślić, że w naturalnych w arunkach, tj. np. w gliniastych skarpach, na terenie W ielkopolski n ie o bserw ow ałem gniazd tego gatunku. K. D rogoszew ski (1933) o bserw ow ał gniazdow anie porobnicy m urarki w ścia nach lessow ych w okolicy O patow a w woj. tarnobrzeskim . N ajpraw dopodobniej w łaś nie znikanie glinianych budynków je s t przyczyną, że tak trudno je s t dziś spotkać A n
thophora p la g ia ta w W ielkpolsce. Szkoda tym w iększa, że pszczoła ta ob o k trzm ieli
je s t doskonałym zapylaczem k o n iczyny czerw onej i innych roślin m otylkow ych. Nic dziw nego, że podejm ow ane są próby introdukcji p orobnicy m urarki do N ow ej Z elandii, ja k niegdyś trzm ieli. Prow adzi się też b ad an ia nad sztuczną hodow lą porobnicy m urarki w glinianych blokach, w ykorzystując je j sposób gniazdow ania. P ozyskiw anie przenoś nych kolonii um ożliw ia praktyczne zastosow anie tych ow adów ja k o zapylaczy na plan tacjach roślin upraw nych (W ójtow ski 1964).
Bardzo w ażne je s t zatem zachow anie ju ż istniejących, naturalnie kiedyś zasiedlo nych ścian budynków , skąd m ożna by pozyskiw ać m ateriał do sztucznych hodow li w tzw. pułapkach gniazdow ych. C harakterystyczną cechą biologii tego gatunku jest budow a ażurow ej rurki (kom inka) przed w ejściem do gniazda, długości do 4 cm . Rurka zbudow ana je s t zaw sze z kaw ałków , które nie są spojone ściśle, lecz pozostają m iędzy nim i w olne przestrzenie. W ew nętrzna strona rurki je s t gładsza od zew nętrznej. Z n acze nie biologiczne tej dziw nej budow li nie zostało dotąd całkiem w yjaśnione. Poglądy różnych autorów na ten tem at są na ogół sprzeczne. N iektórzy przypisują tej rurce rolę ochrony przed deszczem lub przed pasożytam i. Śledząc prace porobnicy, zaobserw o w ałem , że rurka w lotow a m oże stanow ić m ateriał służący do budow y kom órek i za pełniania nim końcow ej części kanału. M ała trw ałość rurek w lotow ych (pierw szy w ię kszy deszcz spłukuje je niem al doszczętnie) lub ich zupełny brak, albo też to, że są bardzo krótkie (często tylko pierścień w okół w ejścia do gniazda), podw ażają tezę o ich ochronnej roli. O bserw ow ałem , ja k p szczoła zalew ała w odą przyniesioną w w olu suchą glinę w ew nątrz kanału, a następnie zeskrobyw ała zm iękczony w ten sposób m ateriał
STARE ZABUDOW ANIA W IEJSKIE — MIEJSCEM ŻYC IA OWADÓW BŁONKOSKRZYDŁYCH 299
i przenosiła w głąb gniazda, praw dopodobnie zam ykała nim kom órkę lęgow ą, lepiąc m isterne w ieczko. Z epsucie rurki lub jej odłam anie zdaw ało się być zupełnie nie d o strzegane przez sam ice. Z ajęte inną pracą, nie odbudow yw ały straty. N a początku czerwca, a w ięc gdy sam ice budow ały gniazda, w ykonano dośw iadczenie, polegające na przyklejeniu w okói dopiero rozpoczętej budow y kom inka, papierow ej rurki długości 25 m m i szerokości 15 m m . S am ica zbudow ała ażurow y kom inek w ew nątrz p ap iero wego kanału długości o koło 20 m m , który b y ł je d n a k bardzo niestarannie sklejony.
O bok pszczó ł n a uw agę zasługuje też fauna innych żądłów ek. B adania p rzep ro w adzone w zachodniej części N iziny W ielkopolsko-K ujaw skiej p rzyniosły m .in. in form acje o 20 g atunkach zło to litek Chrysididae, p aso ży tu jący ch w g niazdach żądłów ek zasiedlających stare gliniane lub d rew n ian e dom y (B anaszak, K ochanow ski 1994). M iejscam i najliczniejszego w y stęp o w an ia zło to litek o k azu ją się d rew niane ściany bu dowli. S tw ierdzono n a nich i w ich sąsiedztw ie 10 gatunków , z n ajliczniejszą C hrysis
ignita L.. G atu n ek ten najczęściej spotkać m ożna rów nież na g linianych ścianach b u
dynków . N atom iast w strzesze starego budynku stw ierdzono w ystępow anie bardzo rzadko obserw ow anego w Polsce gatunku C hrysis splendidula Rossi.
J. K. K ow alczyk (1990) na drew n ian y ch chatach na obszarze Św iętokrzyskiego Parku N arodow ego najliczniej o bserw ow ał C hrysis cyganea. A utor ten n a d rew nianych ścianach budynków obserw ow ał ró w n ież 33 gatunki grzebaczow atych, gnieżdżących się, z w yjątkiem jed n eg o , w o puszczonych chodnikach chrząszczy, g łó w n ie sp u szczela
H ylotropus b a ju lu s L.. N ajliczniejszym i spośród nich b yły d w a gatunki — Stigm us p endulus i T rypoxylon attenuatum .
P ow yższe przykłady w skazują, że gliniane i drew niane ściany starych budynków lub ich strzechy stanow ią praw dziw e ostoje życia dla w ielu gatunków ow adów błonkoskrzyd łych, w tym pożytecznych zapylaczy roślin upraw nych. Budow le tego typu, nierzadko z unikalną fauną, są zanikłym lub zanikającym elem entem krajobrazu wsi polskiej.
W roku 1991 zap ro p o n o w ałem o bjęcie och ro n ą tego typu ob iek tó w p o d nazw ą pom ników arch itek to n iczn o -p rzy ro d n iczy ch (B anaszak 1991, 1995). T ę now ą form ę ochrony, p o d o b n ą do ochrony np. starych drzew ja k o pom n ik ó w przyrody, w inna objąć w sw ej przyszłej znow elizow anej p o sta ci ró w n ież U staw a o o chronie przyrody. Stare budow le gliniane, n aw et zniszczone lub nie p rzed staw iające sobą w artości za bytków architektury, m ogą być je s z c z e schroniskiem dla fauny. B udynki h istoryczne w skansenach, m ożna zasiedlić, np. p o ro b n icą ja k to zaproponow ano w przypadku niektórych obiektów na terenie W ielkopolskiego Parku E tn o graficznego w M uzeum Pierw szych P iastów na L ed n icy (B anaszak 1991).
P IE W S Z Y P O M N IK A R C H IT E K T O N IC Z N O -P R Z Y R O D N IC Z Y
C hałupa z X V III w ieku, znajdująca się obecnie w W ielkopolskim P arku E tn o g ra ficznym w D ziekanow icach nad jezio rem Lednica, u znana została za pierw szy w kraju (w E uropie?) p o m nik arch itektoniczno-przyrodniczy. Jak w ynika z p rzeprow adzonych 3 letnich badań, gliniane i drew niane ściany i strzechę budynku zasiedla 26 gatunków w olnożyjących i pasożytniczych bionków ek. D zięki zrozum ieniu znaczenia o p isy w a nych zagadnień i życzliw ości d y rek to ra M uzeum P ierw szych Piastów na L ednicy,
300 JÓ ZEF BAN ASZAK
P an a m g r A ndrzeja K aszubkiew icza, w lipcu 1996 roku zaw isła n a nim tablica za w ierająca inform acje następującej treści:
„P ierw szy pom nik architektoniczno-przyrodniczy
O biekt ten, ja k rów nież inne m u podobne, stanow i zarazem sw oisty pom nik przy rody, dający schronienie p o żytecznym ow adom . G liniane i drew niane ściany oraz strze ch a są m iejscem gniazdow ania w ielu gatunków ow adów błonkoskrzydłych, w tym ró w n ież zapylaczy roślin upraw nych. B udynek ten zasiedla blisko 20 gatunków ow adów błonkoskrzydłych (H ym enoptera) z podrzędu żądlów ek (Aculeata), należących do na stępujących rodzin: w ysm ugow atych (Sapygidae), zlotoiitkow atych fC hrysididae), os kopulkow atych (E um enidae), os grzebaczow atych (Sphecidae) oraz pszczół rodziny sm uklikow atych (H alictidae), m iesierkow atych (M egachilidae) i p orobnicow atych (A n
thophoridae). O statnia z w ym ienionych rodzin je s t reprezentow ana przez porobnicę
m urarkę (A nthophora parietita), budującą ażurow e kom inki z glin y przed w ejściem do gniazda. G atunek ten je s t w ażnym zapylaczem m .in. koniczyny czerw onej, niestety ob ecn ie coraz rzadszy na terenie W ielkopolski.”
T a b e la 1. B łonków ki zasied lające glin ian e lub drew n ian e ściany starych zab u d o w ań m ieszkalnych
lub gosp o d arczy ch z obszaru Polski.
T able 1.
H ym en o p tera living in clay o r w o oden w alls o f old h o uses o r farm b u ild in g s from the area o f Poland.
1. B an aszak 1970; 2. B an aszak 1971 a; 3. B an aszak 1971 b; 4. B an aszak 1972; 5. B an aszak , K ocha now ski 1994; 6. B anaszak, dan e nie p ubl.; 7. B arczak 1981; 8. K o w alczy k 1988 a; 9. K o w alczy k 1988 b; 10. K o w alczy k 1990; 11. Pniew ski 1962;
M iejsce g n iaz d o w an ia lu b odłow u A nestin g add ap p earin g place R o d zin a i gatunek
Fam ily and species ściany drew niane w ooden w alls
ściany d rew niane i (lub) gliniane
lub strzech c lay and (or) w oo d en w alls o r th atched ro o f ściany gliniane clay w alls au to r au th o r 1 2 3 4 5 S a p ygidae S a p yg a c la v ic o m is (L.) 5. quin q u ep un cta ta (L .)
S a p yg in a decem g u tta ta (Jur.) +
+ + 9, 10 6 6, 8 Tiphiidae Tiphia fe r m o ra ta (Fabr.) + + 8, 10 C h rysididae H ed ich rid iu m co riaceum
(D ahlb.) H. rosseum Rossi + + 5 1. 4
STA R E ZABUDOWANIA W IEJSKIE — M IEJSCEM ŻY C IA OWADÓW BŁON KOSKRZYDŁYCH 301
1 2 3 4 5
C hrysis a n g u stu la S ch ren k + + 5
Ch. a u stria ca Fabr. + 1, 2, 4, 5 Ch. c ya n ea L. + + + 5, 6, 9, 10 Ch. f a ł g id a L. + + J, 4. 6, 9, )0 Ch. g a ra cilim a F o erst. + 5 Ch. ig n ita L. + + + 1, 2, 5, 6. 9. 10. 11 Ch. iris C h rist + 5 , 7 Ch. lo ngula A b eille + + 5, 9. 10 Ch. nitidula + 1. 4 Ch. p u stu lo sa A b eille
Ch. syb a rita F o erst. + + + 5. 6
Ch. viridula L. + + 5
V espidae
Vespa cra b o L. + 10
P aravespula g e rm a n ica (Fabr.) + 10
D olich o vesp u la m e d ia (R etz.) 10
D. sylvestris (S co p .) + 10
D. sa xo n ica (Fabr.) + 10
P seu d ovespula o m issa (B isch.) + 10
P aravespula rufa (L .) + 10
P. vu lgaris (L.) + 10
Vespula a u stria c a (P an z.) + 10
P olistes nitnpha (C h rist.) + 10
E u m en id a e
O dynerus ren ifo rm is (G m el.) + 6
S ym m orphus d e b ilita tu s
+ 9 . 10
(Sauss.)
S. g ra c ilis (B rulle) + 10
S. rnurarius (L.) + + 1
S. m u tin en sis (B ald .) + 10
A n c istro c eru s a n tilo p e (P anz.) + + 6. 10
A. cla rip en n is T h o m s. + 10 A. ga zella (P anz.) + 9 , 10 A. n ig ric o m is (C urt.) + 10 A. p a rie tu m (L.) + 1, 10 A. p a rie tin u s (L.) + + 10 A. qu a d ra tu s (P anz.) + 8 A. trifa scia tu s (M ü ll.) + 8, 9, 10 E u o d yn eru s n o ta tu siJur.) + + + 6 S p hecidae
C erceris q u en q u efa scia ta g
(R ossi)
N ysson trim a cu la tu s (R ossi) + 8
302 JÓ ZEF BAN ASZAK
1___________________
P senulus p a llip e s (Panz.) P. fu sc ip e n n is (D ahlb.) Psen. d a h lb o m i W esm . P em p h erd o n a u stria cu s Kohl. P. letife r (Shuch.) P. p lu g en s D ahlb. P. sh u c a rd i (A . M or.) P. m o n ta n u s D ahlb. P. u n ico r (P anz.) P. ru g ifer (D ahlb.) D io d o n tu s tristis (Lind.) P a ssa lo ecu s c o rn ig e r Shuck. P. g ra c ilis (C urt.) P. in sig n is (Lind.) P. m o n ilic o m is D ahlb S tig m u s p e n d u lu s Panz. S. so lsk y i А . Мог. S p ilo m en a b ea ta B lüthg. S. tro g lo tyd es (v.d. Lind.) T ropoxylon a tten u a tu m Sm ith. T. cla viceru m Lep. e t Serv. T. fig u lu s (L.)
R h o p a lu m coarcta tu m (Scop.) Rh. cla vip es (L.)
C rosso eceru s a n n u lip es (Lep.
e t B n ill.)
C. cin xiu s (D ahlb.) C. m eg a cep h a lu s (R ossi)
C. c etratu s (Shuck.)
C rabro a lb ira b ris Fabr. С. a m biq u u s D ahlb. C. ca vifro n s T hom s. C. cla vip es (L.) C. c o n tin u u s Fabr. С. d ives (Lep. e t Brüll.) C. la p id a riu s Panz. C. n ig rin u s H err.-Schaeff. C. p o d a g ricu s v.d.Lind. C. qu a d rim a cu la tu s Fabr.
C. ru b icola D uf. et Perr. C. scu tella tu s{S chev.)
C. zo na tu s Panz.
E c tem n iu s q u a d ricin ctu s Fabr. O xyb elus quatu o d ecim n o ta tu s
Jur. O. un ig lum is (L.) O. v a rieg a tu s W esm .________ 8, 9, 10 9 9 10 8, 10 10 8 10 8 10 10 8, 9, 10 9, 10 10 9, 10 8, 9, 10 9 9 10 8, 10 6, 8, 9, 10 6, 8, 9, 10 10 10 10 10 10 10 8, 10 8 8 , 10 10 8 , 10 6 9 6 , 8
STARE ZABUDOW ANIA W IEJSKIE — MIEJSCEM ŻY C IA OWADÓW BŁONKOSKRZYDŁYCH 303
1 2 3 4 5
H a lictidae
Lasio g lo ssu m m o rio (Fabr.) 6
L. n itid iu scu lu m (K irby) 6
M eg a ch ilid a e
A n th id iu m m a n ic a tu m L. + 1, 2
S telis b reviu scu la (N yl.) + 6
S. p h a e o p te ra (K irby) + + 6 H eriades tru n co ru m (L.) + 6 C helostom a m a xillo su m (L.) + 6 O sm ia ca e ru le sce n s (L.) + 6 O. fu lv iv e n tr is (Panz.) + 6 O. m ustelin a G erst. + (-e m a r ig n a ta auct.) + L 2, 11 O. rufa (L.) + + + 1, 2, 6 H oplitis a d u n c a (Panz.) + 1
M eta lin ella b r e v ic o m is (Fabr.) + 6
M eg a ch ile ericeto ru m Lep. + 1
M. rotu n d a ta (Fabr.) + 1
C oelioxys rufescen s Lep. + 1, 2, 3, И
A n th o p h o rid a e
A n th o p h o ra p la g ia ta (111.) + 1, 2, 3, 6, U
A. p lu m p ies (Pall.) + 1, 2, 6
A. p u b e sce n s (F abr.) + 1
M electa lu ctu o sa (S cop.) + 1, 2
M. p u n c ta ta (Fabr.) + 1, 2, 6
T hyreus o rb a tu s (Lep.) + I, 2 L IT E R A T U R A
A lkfen J. 1971 b. O b serw acje nad p o ro b nicą m u rark ą — A n th o ph o ra pa rietin a Fabr. (H ym en o p tera , A p o -
idea). Pol. p ism o E m ., 4 1 , 2: 371 - 3 8 1 .
B anaszak J. 1970. S po strzeżen ia nad fau n ą b ło n k ó w ek (H ym en o p tera ) glin ian y ch ścian zab udow ań w iejsk ich w środkow ej W ielk o p o lsce. B ad. F izjograf. Pol. Zach. B , 23: 231 - 2 3 3 .
— 1971 a. N o w e stan o w isk a p o ro bnicy m urarki (A n tho p h o ra pa rietin a F.) w okolicach Poznania. Przyr. Pol. Z ach., 9 (1 - 4 ) ; 1 0 7 - 1 1 1 .
— 1971 b. O bserw acje nad p o ro b n icą m u rark ą — A n th o ph o ra p a ritin a F abr. (H ym enoptera, A p o id ea ). Pol. P ism o E tn., 41, 2: 371 - 3 8 1 .
— 1972. P rzyczy n ek do zn ajom ości z ło to litek (C hrysid id a e) W ielkopolski. Bad. Fizjograf. P o l. Z ach., В — Biologia, 25: 183 - 184.
—■ 1991. P rogram — k o n cep cja ek sp o zy cji b ło nków ek zasied lający ch stare zabytkow e bu d o w le w iejskie. M aszy n o p is, 4 pp.
— 1995. S tare budynki o stojam i o w adów błonkoskrzydłych. C h ro ń m y Przyr. O jcz., 4: 9 4 - 9 7 . Banaszak J., K och an o w sk i A. 1994. R eco rds o f C hrysid ida e (H ym en op tera) from W estern Po land . Z eszyty
N auk. W S P w B ydgoszczy, S tu d ia Przyr., 10: 7 - 2 4 .
B arczak T . 1981. N o w e stan o w isk o C h rysis iris C h rist ( C hrysid ida e, H ym en o p tera ) w Polsce. Przegl. Z ool., 25, 3: 3 6 9 - 3 7 0 .
304 JÓ Z E F B A N A S Z A K
F ot. 1. B u d y n ek starej c h a łu p y w W ie lk o p o ls k im Parku E tn o g ra ficz n y m w D z ie k a n o w ic a c h nad jezio re m L ed n ica — p ie r w s z y p rzyk ład p o m n ik a a rc h ite k to n ic z n o -p r z y r o d n ic z e g o . G lin ia n e i d rew n ia n e ścia n y
o ra z str zec h a sta n o w ią m ie js c e w y s tę p o w a n ia w ie lu g a tu n k ó w b ło n k ó w e k , w tym s a m o tn ie żyjącej p s z c z o ły — p o ro b n icy murarki Anthophora plagiata.
D r o g o s z e w sk i K . 1 9 3 3 . W y k a z ż ą d łó w e k ze b ra n ych w P o ls c e śr o d k o w e j. P o l. p ism o E n to m o l., 11 (1 - 4 ) : 1 1 3 - 1 1 8 .
F risch V К . 1 9 3 1 . A u s d em Leben der Bienen. V e rla g v o n J. S p rin g er, B erlin , 1 6 0 pp.
K o w a lc z y k J. K . 1 9 8 8 a . Ż ą d łó w k i (Aculeata, Hymenoptera) W y ż y n y Ł ó d z k iej. C z ę ś ć 1 — o k o lic e R ogo w a (w o j. s k ie r n ie w ic k ie ). A c ta U n iv . L o d z ., F o lia z o o l. anthr., 6: 3 9 - 5 5 .
K o w a lc z y k J. K . 1 98 8 b. Ż ą d łó w k i (Hymenoptera, Aculeata) W y ż y n y Ł ó d z k iej. C z ę ś ć II — o k o lic e Ł odzi. A c ta U n iv . L o d z ., F o lia z o o l. anthr., 6: 5 7 - 7 1 .
K o w a lc z y k J. K . 1 9 9 0 . W yb ran e ro d zin y ż ą d łó w e k (Hymenoptera, Aculeata) Ś w ię to k r z y s k ie g o Parku N aro d o w e g o . F ra g m . F au n., 3 3 , 17: 2 8 5 - 3 0 6 .
P n ie w sk i Z , 1 9 6 2 . In teresu ją ce s ta n o w is k o p o ro b n icy m urarki Anthophora plagiata III. w P o zn a n iu . Przyr. P o l. Z a ch ., 6: 1 - 3 .
W ó jto w s k i F . 19 6 4 . Z d o ś w ia d c z e ń nad tw o rze n iem p rze n o śn y ch k o lo n ii p o ro b n ic (Anthophora parietina
F .). R o c z n ik i W S R w P o zn a n iu , 19: 177 - 184.
O L D C O U N T R Y C O T T A G E — A P L A C E O F H Y M E N O P T E R A I N S E C T S 1 L IV IN G
S u m m a r y
T h e a rtic le d es c r ib e s the results o f research w h ich took p la c e in th e E tn o g ra p hic Park o f the Greater P oland (W estern P o la n d ), in D z ie k a n o w ic e o n L ed n ica L ake. T h e author has fo u n d 2 6 s p e c ie s o f Aculeata
(Hymenoptera) liv in g in th e w o o d e n or cla y w a lls and th e th atched r o o f o f the o ld . 18th century cotta ge, w h ic h u sed to b e an inn . In k e e p in g w ith p resent literature th e author has p repared a ta b le co n ta in in g nerly
STARE ZABUDOW ANIA W IEJSKIE — MIEJSCEM ŻY C IA OWADÓW BŁONKOSKRZYDŁYCH 305
120 bee sp ecies liv in g in old farm b u ild in g s w ith in th e area o f P oland. T h o se species belong to 8 fam ilies:
Sapygidae, Tiphidae, V espidae, E um enidae, S p hecidae, H a lictidae, M egachilidae, A n th o p h o rid a e. T h e old
farm b u ildings c re a te a su b stitu tiv e e n v im m en t fo r the a b o v e m en tio n e d fauna, w hich n orm ally e x ist in loess or clay w alls, o ld w o o d o r stem s o f green p lants. D u e to qu ick d isap p earin g o f th is kin d o f b u ild in g s from country landscape, in 1991 som e o f th em hav e been pro p o ed to be stru ctu res pro tected by law — m o num ents o f nature an d arch itectu re (B a n a sz a k 1991, 1995). T h e article co n tain s a d escrip tio n s o f th e first P olish m onum ent o f n atu re and architecture, p laced in the E tn o g rap h ic P ark o f the G reater Poland — the old, 18th century co tta g e w h ich giv es a sh e lte r to rich fauna o f A cu lea ta , (phot. 1)
Phot. 1.
T h e first m o num ent o f n atu re and arch itectu re — the old co ttag e in the E tn ographic p ark o f the G reater poland (W estern P oland), in D z iek an o w ice o n L ed n ica Lake. T h e w alls o f clay o r w ood an d th e th atched roof give a sh elter fo r m any sp ecies o f H ym enoptera, in clu d in g a solitary bee — A n th o p h o ra plagiata.
