Widok Powrót wypędzonych kupców Obyczaj i tabu w erze wielości stylów życia

IFiS PAN Warszawa

Powrót wypędzonych kupców

(Obyczaj i tabu w erze wielości stylów życia)

kupczący, których chrystus przed wiekami wypędził ze świątyni, biorą odwet: dwie Brytyjki trinny i Susannah wkraczają do kościoła – właśnie za- kończyło się nabożeństwo odprawiane przez panią pastor, będącą jednocześnie przykładną matką i żoną. to właśnie członkowie rodziny zgłosili ją do programu

„Jak się nie ubierać”, od lat bowiem uważają, że ubiera się zdecydowanie źle.

apologetki kultury konsumpcyjnej (i towarzysząca im ekipa telewizyjna) nie bu- dzą zgorszenia swym wtargnięciem. wierni bawią się świetnie, gdy zaskoczona pani pastor przyjmuje zaproszenie do programu¹. Pozwala mistrzyniom mody grzebać w swoich ubraniach i zadawać niedyskretne pytania.

Nie wydaje się, by celem takiego posunięcia było bulwersowanie kogokol- wiek. Pastor też jest człowiekiem – w tym wypadku również kobietą, której moż- na zadać pytanie o to, czy chce być seksowna (po niewielkim wahaniu z uśmie- chem odpowiada ona, że tak). Nie została naruszona żadna świętość – wszak nie pytały o to w kościele, tylko w prywatnym mieszkaniu pastorostwa. zręcznie prześlizgnęły się przez szpary w szczelnych niegdyś granicach między świętym a świeckim, publicznym a prywatnym. Jak daleko mogą się posunąć we wkracza- niu w intymność? a może to nie tędy droga do intymności? czy idąc tą ścieżką, można w ogóle złamać jakieś tabu albo naruszyć przyjęte obyczaje? Być może królestwo spraw wstydliwych przeniosło się gdzie indziej...

zacznijmy od banału – od tego, czym są obyczaje w socjologicznym tego słowa znaczeniu. Są to mianowicie

reguły moralne lub sposoby zachowania uznawane przez większość członków społeczeństwa za istotne dla utrzymania standardów przyzwoitości. obyczaje są w zdecydowany sposób narzucane, a ich naruszanie jest karane dezaprobatą lub sankcjami grupowymi, a gdy obyczaje stają się pra- wem – przez działania prawne².

1 Na taką biblijną asocjację zwrócił mi uwagę Dominik Mokrzewski ze Szkoły Nauk Spo- łecznych przy ifiS PaN, co zainspirowało mnie do pewnego rozwinięcia tej myśli.

2 Słownik socjologii i nauk społecznych, red. g. Marshall, warszawa 2006, s. 207.

w tym ujęciu nacisk spoczywa na tym, co sytuuje się na zewnątrz jednostki na relacjach międzyludzkich i porządku społecznym. obyczaje ujmowane są jako narzucane. Jeśli jednak zgodzimy się z tym, że kultura współczesna to kultura indywidualizmu, będziemy musieli przesunąć akcenty w rozumieniu tego poję- cia. w kulturze indywidualizmu centrum świata to jednostka, która zmierza do samorealizacji i ocenia innych zależnie od tego, jak wpisują się w jej projekty ży- ciowe³. obszar działań społecznych staje się terenem poddającym się szczególne- go rodzaju manipulacji, a reguły dobra i zła moralnego są zależne od okoliczności i negocjowalne. to nie przypadek, że dla antony’ego giddensa punktem wyjścia do rozważań na temat późnej nowoczesności i tożsamości były poradniki, mó- wiące o tym, jak radzić sobie w trudnych chwilach, w momentach samotności i opuszczenia, jak zacząć wszystko od nowa, a także, jak żyć zdrowo pod wzglę- dem fizycznym i psychicznym. w tych poradnikach – dowodził ów autor – za- warty jest pewien ogólniejszy projekt życia jednostki i jej stosunku do innych⁴.

zestawmy to ze znacznie dawniejszą książką – z Przemianami obyczajów w cywilizacji Zachodu Norberta Eliasa. czym dla giddensa poradniki, tym dla Eliasa dawne teksty uczące ogłady, wprowadzające w krąg reguł civilité. Prze- miany w dziedzinie etykiety i obyczaju pozwoliły niemieckiemu uczonemu opi- sać istotne aspekty procesu cywilizacyjnego. (Pojęcie civilité rozumiał on przede wszystkim według klucza dostarczonego przez dzieło Erazma z rotterdamu De civilitate morum puerilum z 1530, mające za cel nauczanie ogłady). Elias pod- chodził do procesu cywilizacyjnego w sposób z jednej strony historyczny (wią- żąc go z załamaniem się społeczeństwa rycerskiego, z tworzeniem się kultury dworskiej), a z drugiej – psychologizujący (zwłaszcza gdy omawiał internalizację pewnych form panowania nad emocjami). w efekcie pisał o tym, jak

przymusy zewnętrzne w przeróżnych okolicznościach przeobrażają się w przymusy wewnętrzne, jak naturalne potrzeby ludzkie w coraz bardziej zróżnicowanych formach usuwane są za kulisy życia zbiorowego i obciążone uczuciami wstydu, jak regulacja popędów i całego życia emocjonal- nego staje się wskutek nieustającej samokontroli coraz wszechstronniejsza, bardziej równomierna i stabilna⁵.

w tym ujęciu obyczaj wiąże się z dyscypliną i samokontrolą – ale w sposób zupełnie inny niż w kulturze indywidualizmu. trudno w kilku słowach opisać charakter tej różnicy, wskażę więc tylko tych parę aspektów, które obecnie wydają się ważne ze względu na specyfikę znaczenia dobrego obyczaju w życiu jednost- ki. Będę zmuszona przywołać pewne stwierdzenia, które stały się już toposami refleksji nad współczesną kulturą, ale inaczej nie sposób zarysować tego obrazu.

3 M. Jacyno, Kultura indywidualizmu, warszawa 2007.

4 a. giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowocze­

sności, przeł. a. Szulżycka, warszawa 2002.

5 N. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, przeł. t. zabłudowski, warszawa 1980, s. 368.

Przede wszystkim tożsamość nie jest już wyznaczana tak jak dawniej w oparciu o miejsce jednostki w strukturze społecznej, gdyż struktura społeczna nie stanowi fundamentu dla sposobu zorganizowania społeczeństwa. ważniejszy okazuje się styl życia, a raczej wybór jednego z szerokiego spektrum możliwych stylów⁶. tożsamość zdaje się płynna, wciąż nie gotowa, czasem naznaczona błę- dem (na przykład dzieciństwo kładzie się cieniem na całym życiu jednostki, swo- je niepowodzenia postrzega ona jako efekt działania toksycznych rodziców lub jakiegoś traumatycznego wydarzenia z przeszłości). Skonstruowanie harmonijnej tożsamości to zadanie do wykonania i warunek szczęśliwego życia. chodzi tu oczywiście o szczęście osobiste, umożliwione dzięki samorealizacji jednostki⁷. Horyzont działania wyznacza społeczeństwo ryzyka, w którym człowiek jest odpowiedzialny za swoje powodzenie, a własne życie to jeden z niewielu obsza- rów, na który może on mieć zdecydowany wpływ i nad którym powinien prze- jąć kontrolę⁸. Samo pojęcie kontroli – uwewnętrznionej, przenikającej wszystkie aspekty życia – jest niezwykle ważne⁹. Jednostce proponowane są różne strategie wzmacniania refleksyjnie rozumianej samokontroli¹⁰.

Można opowiadać o tej sytuacji z perspektywy przechodzenia od idei szcze- rości do idei autentyczności, to znaczy od takiej postawy, w której oczekuje się, że zachowanie jednostki będzie zgodne z pewnymi normami, pozwalającymi od- powiednio odegrać przypisaną na mocy urodzenia rolę społeczną (a może raczej zaktualizować się w owej roli) do takiej, w której tożsamość jednostki ma reali- zować się poza wymogami narzuconymi przez otoczenie, jako nieskrępowane, wyrastające z wnętrza jaźni i z nią tożsame autentyczne „ja”. Szczerość wiąże się z brakiem fałszu w sytuacjach społecznych: dany człowiek jest tym, kogo od- grywa, żyje takim życiem, które jest jego życiem i nie wysuwa nieuzasadnionych roszczeń. Natomiast koncepcja autentyczności, która skrystalizowała się w erze romantyzmu skłania do tego, by same sytuacje społeczne ujmować jako opresyj- ne. autentyczność kryje się we wnętrzu jednostki, w jej pragnieniach, uczuciach, dążeniach.

Proces ten opisał Lionel trilling w książce Szczerość i autentyczność¹¹. wiązał go z sekularyzacją społeczeństwa, z pluralizacją doświadczeń społecz-

6 M. featherstone, Consumer Culture and Postmodernism, London 1996; idem, Lifestyle and Consumer Culture, „theory, culture & Society” 1987, vol. 4, nr 1; idem, The Body in Con­

sumer Culture, „theory, culture & Society” 1982, vol. 1, nr 2.

7 ch. Lasch, Narcystyczna osobowość naszych czasów, „res Publica Nowa” 2002, nr 1;

r. Sennett, The Fall of Public Man, cambridge 1977.

8 u. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, przeł. S. cieśla, war-S. cieśla, war- szawa 2002.

9 B.S. turner, Regulating Bodies. Essays in Medical Sociology, London and New york 1992.

10 a. giddens, op. cit.

11 L. trilling, Sincerity and Authenticity, cambridge 1973; ogólnie o pojęciu autentyczności w kulturze zachodu: M. warchala, Autentyczność i nowoczesność. Idea autentyczności od Rous­

seau do Freuda, kraków 2007.

nych, z oddzielaniem się sfery życia publicznego od obszaru prywatności. wspo- mniane kwestie to ważne motywy zmiany miejsca dobrego obyczaju w życiu społecznym.

Dobry obyczaj w dawnym tego słowa rozumieniu w wielu sytuacjach oka- zuje się sprzeczny ze współczesną dyktaturą idei autentyczności. ta ostatnia gło- si bowiem potrzebę wyzwolenia – wbrew wszelkim przeciwnościom losu, cza- sem także wbrew społeczeństwu. Etykieta stawiająca w centrum pojęcie civilité, uczyła, jak żyć wśród innych zgodnie z przynależnym sobie miejscem, ze wzglę- du na ogólniejszy porządek. w warunkach, gdy ów porządek jest płynny, ta jej funkcja wydaje się trudna do realizacji. uczy się więc raczej różnych strategii konstruowania własnej tożsamości i pewnego stylu życia, który w istocie jest tej tożsamości aspektem. to prawda, że ważna jest znajomość reguł życia społecz- nego – inaczej cele, jakie sobie stawiamy (zdobycie dobrego stanowiska w pracy, zyskanie przyjaciół, wychowanie idealnego dziecka), byłyby z góry skazane na niepowodzenie.

w walce o autentyczność ważne okazuje się wnętrze jednostki, ale wiele strategii rozpoczyna się od tego, co na zewnątrz: od pracy nad wizerunkiem, przestrzenią życia społecznego, nabywaniem technik porozumiewania się z ludź- mi, pracą nad gestem. Maniery zmieniają się w sposób bycia, a sposób bycia – nierzadko wymyślony i opanowany na drodze żmudnych ćwiczeń – poddaje się wymianie, skoro tylko dojdzie się do wniosku, że inny projekt tożsamości byłby lepszy. „Ja” to pewna kreacja, ujawniająca się poprzez wizerunek prezentowany na scenie życia społecznego.

wiadomo, że odejście od tendencji oceniania ciała w kategoriach moralnych dokonało się w drugiej połowie XX wieku – to jeden z efektów przechodzenia od idei szczerości do idei autentyczności. Nie oczekuje się, że wygląd będzie repre- zentował kondycję moralną – ma świadczyć o atrakcyjności, często utożsamianej z atrakcyjnością (i dostępnością) seksualną. gładko uczesane włosy, czysty koł- nierzyk, równo obcięte paznokcie tworzyłyby nieodpowiedni przekaz. zamiast ćwiczyć charakter, lepiej podkreślić swoją osobowość kreską pod okiem, branso- letką na kostce nogi, odpowiednio wyeksponowanym biustem¹². Mówiąc krótko:

o ile pojęcie nieobyczajnego wyglądu zdezaktualizowało się, o tyle zyskało na znaczeniu pojęcie „złego stylu” – a wygląd zewnętrzny jest jednym z jego kon- stytutywnych elementów. wzorce przygotowywania ciała do tego, by skutecznie reprezentowało społeczne „ja” to ważny element projektów tożsamości.

Przejdźmy do konkretnych przykładów. Dostarczają ich między innymi róż- nego rodzaju programy telewizyjne, objaśniające reguły tworzenia, ulepszania bądź odnajdywania „ja”. umieszczają one tworzącą siebie jednostkę w centrum jej świata i nieustannie potwierdzają ten układ. Nie będę analizować szczegóło-

12 J.J. Brumberg, The Body Project. An Intimate History of American Girls, New york 1988.

wo tego rodzaju produkcji – chodzi mi bowiem jedynie o zaznaczenie pewnej tendencji. wybiorę dwa moim zdaniem reprezentatywne i wyraziste programy, dla których punktem wyjścia jest praca nad wyglądem. Pozwalają one od razu znaleźć się w samym centrum problemu.

wróćmy do przykładu, który otworzył niniejszy tekst – do programu „Jak się nie ubierać”. we wszystkich odcinkach scenariusz był podobny: ludzie z bli- skiego otoczenia pewnej osoby piszą do trinny i Susanny list, w którym przed- stawiają problem: ich przyjaciółka, matka, szefowa, a bywa, że brat, narzeczony, ojciec, kolega ubiera się fatalnie, źle dobiera kolory i fasony, nie umie wyzbyć się łachów sprzed lat. Przykro na to patrzeć; czasem wręcz wstyd pokazać się w jej lub jego towarzystwie. trinny i Susannah, korzystając z pomocy „denun- cjatorów”, organizują filmowanie z ukrycia. Potem oglądają kadry z garderoby, z kuchni, z przyjęcia rodzinnego, z wakacji – zwykle nie ukrywają swojego prze- rażenia ubraniową dezynwolturą lub wręcz bezguściem nieszczęsnego aktora- -mimo-woli. Potem nagle ujawniają się i zapraszają wydaną na ich sąd osobę do zabawy w metamorfozę. oferują jej czek na pokaźną sumę (całą przeznaczoną na nowe ubrania), domagając się w zamian oddania im ciała, duszy i szafy z ubra- niami. Dotychczas dla bohatera ubraniowej metamorfozy wygląd nie stanowił problemu, nie jawił się jako coś, co trzeba zmienić; osaczony daje się jednak przekonać. trinny i Susannah, grzebiąc w ubraniach, nie pomijają bielizny – przedmiotem ich kpin bywają rozciągnięte bawełniane majtki i zdefasonowane workowate staniki „nie trzymające” biustu. analizują ulubione zestawy strojów danej osoby, przeważnie uznając je za beznadziejne. Potem idą na zakupy – od- bywa się przymierzanie, dobieranie, pouczanie. odmieniona osoba przeważnie nie żałuje decyzji, a podrzucone pomysły na stroje uznaje za dobre.

Stopniowo jednak rola, jaką odgrywały brytyjskie stylistki zaczęła ewolu- ować w specyficznym kierunku. w cyklu „trinny i Susannah rozbierają wielką Brytanię” podjęły działania na szerszą skalę i zwróciły się ku temu, co uznały za problemy o wymiarze społecznym. zajęły się na przykład problemem uniformi- zacji w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jak czuć się sobą, gdy trzeba być trybem pewnej maszyny? uniform tworzy zespół, ale zabija jednostkową osobowość – trzeba coś zrobić, aby zlikwidować ten konflikt. Dotyczy to całych rzesz ludzi:

pracowników supermarketów, personelu szpitalnej stołówki, kadry ze szkoły na- uki jazdy... Byliby oni szczęśliwsi, gdyby mogli ładniej wyglądać w pracy, sama praca byłaby przyjemniejsza, a inni (czyli klienci) traktowaliby ich lepiej. Projek- tują zatem nowe, lepsze mundurki.

w innym odcinku zorganizowały wielką akcję, w czasie której dobierały staniki setkom kobiet. akcja, będąca swoistym odwróceniem palenia staników to festiwal obnażonych kobiecych ciał: widzimy piersi małe jak piegi, piersi-balony powiększone silikonowymi wkładkami, piersi-fałdy zwisające niemal do pasa.

Piersi zdają się swoistym żywiołem – ciągną kobiety w dół, są przyczyną ich trosk, ale odpowiednio zaaranżowane, poddane kontroli dobrego stanika pozwa-

lają cieszyć się życiem. wystarczy niewielka część garderoby, a świat nabiera innych barw.

w odcinku poświęconym wiekowi zwróciły uwagę na „kryzys stylu”, który zaczyna się w wieku średnim. Starsze kobiety stają się niewidzialne, ubierają się w sposób, który odbiera im kształty i jeszcze je postarza. Brakuje im pewności siebie, chcą wtopić się w tłum, omijają sklepy z modną odzieżą. „to okropne, że sklepy ignorują starsze pokolenie” – stwierdzają trinny i Susannah i biorą się do dzieła. „chcemy, by starsze pokolenie odzyskało główne sieci handlowe”, propo- nują im stylistykę młodszego pokolenia, prowadzą do sklepów z modną odzieżą i udzielają wskazówek. Na zakończenie Susannah, ocierając łzy, mówi: „to strasz- ne że od pewnego wieku jest się pomijanym, to niesprawiedliwe. Mam nadzieję, że ten program coś zmieni”. Jej łzy i nacisk na odzyskanie przez „niewidzialne staruszki” pewności i wiary wskazują pewien kierunek, w jakim ewoluował prze- kaz zawarty w tym programie. wyraźny przełom nastąpił w programach, w któ- rych trinny i Susannah „rozbierały pary”, a czyniły to, by naprawić związek.

z rozbawionych, dowcipnych stylistek zmieniły się we współczujące terapeutki.

„odpowiednie stroje mogą zmienić obraz człowieka” – słyszymy na wstępie programu. w istocie nie chodzi jedynie o obraz. Nieustannie mieszają się tu wy- powiedzi dotyczące wyglądu (jego odpowiedniego zaaranżowania, zatuszowania braków figury i podkreślenia atutów), z tymi, które odnoszą się do samopoczucia jednostki i stopnia, w jakim czuje ona satysfakcję z własnego życia i ze związku z partnerem. (Na przykład: „amanda może wyglądać bardzo seksownie. Najtrud- niej będzie jej pozbyć się zazdrości”. Do samej amandy stylistki mówią: „Przede wszystkim musisz odzyskać pewność siebie. Masz jakiś pomysł, jak chciałabyś wyglądać?”).

Pomostem, łączącym obie te sfery najczęściej jest pojęcie samoakceptacji. te mistrzynie mody nie ukrywają zresztą, że to psychologiczna strona życia stanowi ostateczny cel ich zabiegów. kiedy spotykają jedną z par – amandę i Joego – od razu stwierdzają: „fizycznie nie będą dla nas trudnym zadaniem, ale amanda emocjonalnie będzie bardzo trudna”.

reformatorki wyglądu przystępują do dzieła: niech każde z małżonków ubie- rze się w to, w czym czuje się najswobodniej, potem w to, co uważa za najlepsze, niech każdy partner kupi ubrania dla drugiego – wtedy okaże się, jakimi chcą sie- bie widzieć nawzajem. Ekspertki krytykują kolejne fatalne wizerunki powstające za sprawą prezentacji ulubionych ubrań, ale wkraczają też w zupełnie inne kwe- stie: niech oboje opowiedzą o swoim związku, o życiu intymnym, o pragnieniach i niepowodzeniach. rozpoczyna się terapia...

Na czym ona polega? w karykaturalny sposób można by ją streścić tak: po- każ nam swój obwisły brzuch i opowiedz o tych wydarzeniach ze swojego ży- cia, które są najbardziej bolesne. Potem my powiemy ci, w co się ubrać, aby ten brzuch zamaskować. wtedy poczujesz się świetnie. „Świetnie” znaczy tu prze- ważnie „atrakcyjnie pod względem seksualnym”. Przekaz jest taki – najpierw

musisz pokochać siebie; nie kochasz bowiem siebie dostatecznie mocno; w ogóle siebie nie lubisz – a zasługujesz na miłość, jesteś wspaniała/wspaniały, dosko- nała/doskonały – być może na swój sposób, być może na razie potencjalnie, ale z pomocą ekspertów możesz zaktualizować ów potencjał. Dawne przykre wyda- rzenia zbledną, jeśli zaakceptujesz siebie¹³.

w przeciwieństwie do karnawałowego nastroju programu „Jak się nie ubie- rać” w tym cyklu często pojawiają się tony wzruszenia. Bohaterki metamorfoz płaczą z wielu powodów – ze wstydu, ze wzruszenia, z powodu przykrych wspo- mnień. kiedy jedna z nich, młoda amanda roni łzy, czując lęk przed pokazaniem się Joemu (czy też raczej przed zaprezentowaniem mu swojego nowego wize- runku) ekspertka uspokaja ją: „za dużo się po tym spodziewasz. to tylko stroje.

Mają ci pomóc poczuć się świetnie”. za chwilę jednak dodaje wspierającą uwagę w zupełnie innym tonie: „Musisz być silna”.

wzorem samoakceptacji mogą być trinny i Susannah. kiedy obie są w ciąży noszą ubiory, w których widać ich stan, ale mające także podkreślić zalotność, wydobyć atuty, ukryć wady. o własnych mankamentach urody mówią wprost – trinny jest chuda, ma małe piersi, przyznaje, że od lat wstrzykuje sobie botoks i nie widzi w tym nic złego; Susannah ma zbyt krótką szyję, fałdy tłuszczu na brzuchu – czasem wyciąga je spod ubrania, prezentuje wszem i wobec, by do- wieść, że nie przeszkadzają jej dobrze wyglądać i cieszyć się życiem. trzeba tylko dobrze się ubierać – wtedy łatwo kochać siebie i świat.

Nie boją się eksperymentować na sobie samych. w odcinku o starszych ko- bietach Susannah przyznaje się do lęku przed starością – boi się jej bardziej niż trinny. Daje się jednak ucharakteryzować na 70-latkę. chirurg plastyczny i cha- rakteryzatorka analizują jej zdjęcia z przeszłości, by na tej podstawie opracować przyszły wizerunek. Susannah doznaje szoku – pierwszy raz, gdy widzi szkice, potem gdy spogląda w lustro, by zobaczyć siebie o zmienionej twarzy, zdeformo- wanej figurze i stwierdzić, że do złudzenia przypomina własną matkę. tak ucha- rakteryzowana udaje się na zakupy razem ze swoją nową 70-letnią przyjaciółką.

w tym samym czasie trinny poddaje się eksperymentowi nałożenia sztucz- nych piersi po to, by je powiększyć i zobaczyć, jak to by było, gdyby pod tym względem przypominała Susanne. w końcu okazuje się, że woli być sobą.

trinny i Susannah nigdy nie są zawstydzone. gotowe są ściągnąć stanik, żeby dać go do przymierzenia nowej koleżance – tak czyni Susannah w pro- gramie „Brytyjskie piersi”, by nieszczęśnica z obwisłymi piersiami zobaczyła, jaka to zmiana, gdy biustonosz dobrze leży. Do zmartwionej swoim wyglądem amandy mówi: „Brzuch nie musi wystawać. Jest mięciutki, nie taki jak mój. Po-

13 Na przykład w odcinku „Sue i Scott” okazuje się, że nieświadomym sprawcą niskiej sa- mooceny Sue jest jej ojciec, który kiedyś skrytykował tuszę córki-nastolatki. w finale dochodzi do „uleczenia” – w trakcie obiadu rodzinnego, na który odmieniona para zaprasza rodzinę, w tym także ojca Sue, zostaje przypomniany ten incydent. ojciec przeprasza za rzucone od niechcenia i bez złych intencji słowa, które położyły się cieniem na życiu jego córki.

każę ci mój żebyś się lepiej poczuła” – i podnosi koszulkę, ukazując fałdki nad paskiem spodni. Brak wstydu własnego ciała staje się cnotą. Dlatego obnażenie wydaje się nieodzowne w tym swoistym rite de pasage, poprzez który jednostka ma się odrodzić do życia lepszego niż to dotychczasowe. Moment kulminacyj- ny następuje, kiedy kobieta i mężczyzna muszą stanąć wobec siebie nago, by opowiedzieć o swym stosunku do ciała partnera. Dla trinny, Susanny i telewi- dzów widoczny jest jedynie zarys ciał za podświetlonym ekranem oraz niewiel- kie fragmenty ciała filmowane kamerką trzymaną kolejno przez partnerów – jej piersi (ona ich nie znosi, on – uwielbia), jego pośladki (powszechnie uznane za atut)... w tej sytuacji nierzadko dochodzi do zwierzeń, którym towarzyszą łzy.

Dla mistrzyń mody one właśnie są znakiem, że akcja może zostać uwieńczona powodzeniem. („Dużo się dowiedziałyśmy. Joe pokazał swoje uczucia. Napraw- dę dobrze poszło”.)

Proponowana jest tu specyficzna strategia: w imię samoakceptacji, czasem warto pokazać innym to, co stanowi przedmiot największego wstydu, co najchęt- niej ukrylibyśmy nawet przed sobą. Spytajmy zatem od razu: co by było, gdyby tak zrzucić odzienie, ukazać się światu nago?

Jak uczynić się, gdy jest się tzw. przeciętną kobietą (tutaj przeciętność to sy- nonim braku doskonałości). to dzieje się w innym brytyjskim programie (w Pol- sce również emitowano go na kanale tV Style). tytuł brzmi prowokacyjnie: „Jak dobrze wyglądać nago”¹⁴. Stylista gok wan – uśmiechnięty azjata o swobodnych ruchach, z kolczykiem w uchu, w okularach w grubej modnej oprawce – przyj- muje rolę psychoterapeuty. zwracając się do hipotetycznej „przeciętnej kobiety”, mówi: „Nie staniesz nago przed lustrem. rozbierasz się po ciemku. godzinami szukasz dżinsów, w których twoja pupa nie będzie wyglądać jak worek kartofli.

Nie załamuj się. i wybij sobie z głowy operacje. Pokażę ci, jak wyglądać dobrze w ubraniu i bez”. Jego celem jest praca nad psychiką kobiet, które nie akceptują siebie i z bólem spoglądają w lustro, które przed własnym mężem ukrywają ciało w workowatej piżamie, gaszą światło, gdy ten wchodzi do sypialni. Stylista zada- je kobietom pytania: „Jak się z tym czujesz?”, zachęca: „wyrzuć to z siebie, nim zaczniesz przemianę. inaczej nic się nie zmieni”.

Praca stylisty-psychoterapeuty rozpoczyna się od zestawiania samooceny bohaterki z tym, jak widzą ją inni („Nienawidzimy swego wyglądu. czy innych oceniamy równie surowo?”). Na przykład z jednej strony mamy 46-letnią Susan, mówiącą o sobie: „Jestem gruba, brzydka, okropna”, z drugiej przechodniów, którzy oceniają jej figurę na ogromnym billboardzie (na fotografii nie widać twarzy): „Prawdziwa brytyjska kobieta. Nie taka chuda jak dziewczyny z bill- boardów”. Przypadkowo wyłowione z tłumu osoby mówią, co im się podoba, a ona słuchając ich wypowiedzi, jest niepomiernie zdziwiona. Stosowane są też

14 korzystam wyłącznie z brytyjskiej wersji tego programu (BBc). Jakkolwiek istnieje rów- nież wersja amerykańska, to analizując jedynie dwa cykle, decyduję się na programy z jednego obszaru.

inne techniki mające udowodnić kobiecie błędną percepcję własnego ciała. we- dług narratora-stylisty Susan „ma apetyczne kształty, które za wszelką cenę chce ukryć”. owa tendencja do maskowania musi ulec zmianie: „ukrywanie kształtów jest gorsze od operacji plastycznych. zajmuję się modą od 10 lat i użyję swoich narzędzi, by poprawić wygląd Susan”. w zasadzie ciało postrzegane jest jako zestaw fragmentów – akceptowalnych lub nie. („Nie lubię swojego brzucha, ud, pupy, nie czuję się seksowna” – mówi inna uczestniczka programu claire). cza- sem nie sposób zobaczyć w lustrze coś poza tym jednym znienawidzonym frag- mentem. Na pytanie: „co widzisz?”, stojąca przed lustrem roberta odpowiada:

„trzęsący się tłuszcz. Dwa wielkie wałki tłuszczu, które się wylewają”. Stylista i specjalistka od bielizny uczą, jak zapanować nad tymi elementami sylwetki, które są zbyt duże, zbyt małe lub mają nieodpowiedni kształt, a jednocześnie nieustannie przypominają, że celem jest dobre samopoczucie kobiety, a nie ideal- ne kształty. („Dobra bielizna działa jak lifting – radzi sobie z obwisłym biustem i pośladkami. Bez względu na to, czy masz biust jak Susan, czy jesteś płaska jak deska, koronki sprawią, że poczujesz się seksownie”).

uczestniczce przekazuje się rady, które można wpisać w dwie (w zasadzie wykluczające się) rubryki. Pierwsza nosi tytuł: „zaakceptuj siebie taką jaka je- steś. Nie musisz się zmieniać”, druga: „Niewielkim wysiłkiem możesz zdziałać, że będziesz wyglądać lepiej – i powinnaś to zrobić natychmiast”. Można to uznać za wyraz aporii, w jakiej znajduje się ciało, wynik sprzecznych dyrektyw: wy- zwolenia poprzez doznające, zmysłowe ciało oraz nieustannego monitorowania ciała i poddawania go kontroli. Mówi się zatem: „Jesteście piękne bez względu na waszą figurę i rozmiar. ignorujcie prasę, która promuje chude szparagi. Nasze ciała zmieniają się wraz z wiekiem, trzeba się tym cieszyć”. Jednocześnie pod- rzuca się różne sposoby na poprawę wyglądu: są sposoby, by twoje ciało wyglą- dało świetnie bez interwencji chirurga (drenaż limfatyczny, masaż, opalenizna spod natrysku, próżniowy kostium do ćwiczeń na bieżni...). kobiety sprawdza- ją te sposoby, po czym dzielą się swoimi wrażeniami, mówiąc, ile cali straciło w obwodzie ich ciało w określonym miejscu. odrzucone zostają jedynie metody inwazyjne, takie jak operacje plastyczne czy odsysanie tłuszczu.

zasadnicza część programu to wyszukiwanie odpowiedniego stylu, dobiera- nie fasonów, następnie zakupy, przymierzanie, a w końcu radość kobiety zachwy- conej swym nowym wyglądem. kiedy Susan, Vikkie, claire czy inna bohaterka przymierza nowe stroje, osobę oglądającą zaprasza się, by i ona przystąpiła do ak- cji metamorfozy. Podrzuca się jej sugestie dotyczące tego, jaką spódnicę, sukienkę czy żakiet powinna nosić. Są to bezpośrednie rady do natychmiastowego zasto- sowania: jeśli jesteś przysadzista, jeśli masz figurę jabłka, jeśli masz grube uda i zgrabne łydki, jeśli jesteś zbyt chuda. Po wybiegu spacerują modelki w spódni- cach dla przysadzistych, jabłkowatych, gruboudych i zbyt chudych. Susan, Vikkie czy claire mierzą swoje spódnice, a pani przed telewizorem może w myśli robić remanent w szafie, planować zakupy i cieszyć się na przemianę, która już wkrótce

stanie się jej udziałem. w ten sposób tworzy się swoista wspólnota kobiet ulegają- cych łatwej przemianie, chwilowe communitas w świecie wirtualnej konsumpcji.

ostatni etap pracy nad wizerunkiem i samooceną to namówienie bohater- ki odcinka na rozbieraną sesję zdjęciową. rozbieranie – to nieodłączny element terapii – ma być dowodem przemiany: ona wcześniej nie chciała się rozebrać nawet przed mężem; teraz jest wyzwolona, pozuje do aktu. Przestrzeń miejskich ulic to obszar prezentacji nowego, seksownego wizerunku i sprawdzania sposo- bu, w jaki działa on na innych. kiedy artystyczne zdjęcie bohaterki pojawia się na budynku, gok wan z entuzjazmem oznajmia: „Skarbie, jesteś naga w cen- trum Londynu. widziałaś kiedyś coś równie pięknego?”, a odmieniona kobieta ma zadać przechodniom pytanie: „czy dobrze wyglądam nago?”. ostatnią osobą pytaną jest mąż lub partner (jeżeli takowego brak, może to być przyjaciółka) – gok wan zostawia bohaterkę programu w objęciach bliskiej osoby, „zwróconą po przeróbce”.

Na fotografii przedstawiającej akt kobiecy nagość jest w zasadzie umow- na – widać przedziałek między piersiami kobiety leżącej na posłaniu, kawałek piersi u innej, półodwróconej. raczej korzysta się ze skojarzeń z nagością niż ją pokazuje. to swoista zabawa w porno­chic, które, jak zaznaczał McNair, nie jest pornografią

lecz wizerunkiem pornografii w niepornograficznej sztuce i kulturze; jest pastiszem i parodią, hołdem złożonym pornografii i jej badaniem. Stanowi postmodernistyczne przekształcenie porno w artefakt kultury większości, mający, jak zobaczymy, różne zastosowania, łącznie z reklamą, sztuką, komedią i edukacją¹⁵.

ta zabawa pełni funkcję służebną – ma kobietę wyzwolić wewnętrznie.

wkraczanie w cielesną intymność, odkrywanie tego, co wstydliwe zdaje się wpisane w scenariusz przemiany. korzysta się tu ze skojarzeń powstałych w krę- gu kultury obnażania, a zwłaszcza z modą na fizyczne i emocjonalne obnażanie się. Jak dowodzi McNair¹⁶, obecnie doszło do seksualizacji kultury konsumpcyj- nej i do demokratyzacji pożądania, a tendencje te znalazły odbicie w reprezen- tacjach męskości, kobiecości, homo- i heteroseksualności¹⁷. za jeden z aspektów szeroko pojętej seksualizacji kultury uważa media będące przestrzenią seksual- nych wyznań i zwierzeń.

kultura obnażania często angażuje zwykłych ludzi w rozmowy o seksie i ich seksualności, skłania ich do publicznego ujawniania intymnych szczegółów dotyczących ich uczuć i cielesności.

15 B. McNair, Seks, demokratyzacja pożądania i media, czyli kultura obnażania, przeł.

E. klekot, warszawa 2004, s. 127–128.

16 Ibidem, s. 32.

17 Sam narrator-stylista gok wan – postać o efebowatym wyglądzie, sugeruje, że nie mieści się w układzie heteroseksualnych podziałów. Na przykład, kiedy jeden z mężczyzn na ulicy wy- raża aprobatę dla nowego wizerunku jednej z bohaterek, gok wan kieruje do niej uwagę: „Masz większe rwanie niż ja”.

obejmuje ona wszystkie te formy i konteksty, w których ludzie spoza świata sławy i gwiazd doma- gają się przestrzeni medialnej, by mówić o seksie i otrzymują tę możliwość¹⁸.

„Seksownie” – to słowo powraca raz po raz. Samoakceptacja wydaje się z nim związana w sposób nieunikniony. czy przypadkiem nie jesteśmy w ślepej uliczce? wydaje się, że ciąg sugestii jest następujący: Muszę pokochać siebie, ale żeby to zrobić, muszę poczuć, że jestem przez innych pożądana. żeby poczuli oni pożądanie, muszę wyeksponować swoją seksualność. warunkiem samoak- ceptacji pozostają inni, gra toczy się za pomocą ciała, a sztuczka polega na tym, że reguły gry ciałem pisane są z wykorzystaniem języka psychoterapii. w tym momencie widać szczególnie wyraźnie, iż model terapii – owej unikalnej rela­

cji bliskości i dystansu¹⁹ – staje się ogólnym modelem relacji międzyludzkich.

tym można tłumaczyć ewolucję, jaką przeszły programy prowadzone przez trinny i Susannę. wiele cech kultury terapeutycznej przenika kulturę, dotyczy to zwłaszcza nowej klasy średniej, do której te programy są adresowane. oczy- wiście, to ujęcie jest w pewnym stopniu uproszczone. Jak czytamy w książce Skłonności serca:

istnieje kontrast pomiędzy postawą terapeutyczną zakorzenioną w samowiedzy, a etyką, która opiera się na absolutnych i obiektywnych powinnościach moralnych²⁰.

obecnie, jak zaznaczają cytowani autorzy, wielu ludzi może czuć się roz- dartych między ideami powinności i wolności. te dwie tendencje zaznaczają się w narracji obu programów.

Przypomnijmy sobie krótkotrwałą modę na programy, ukazujące radykalne metamorfozy, takie jak „łabędziem być”, „chcę być piękna” czy „chcę mieć znaną twarz”. Dość szybko ustąpiły one miejsca innym, proponującym zmiany mniej radykalne – takim jak te dwa, które obrałam za przykłady. Prezentacja technologicznej mocy oddaje pole wzorcowi poradnictwa. różnica między nimi jest taka, jak między modą haute couture a prêt­à­porter. Pierwsza wyznacza kierunek, wskazuje tendencje, druga nadaje się do noszenia. innymi słowy od prezentacji technologicznej mocy i wiedzy ekspertów przechodzi się do porad- ników dobrego życia²¹.

Praca nad poprawą własnego wizerunku ukazywana jest nie tylko jako dzia- łanie na rzecz poprawy samopoczucia kobiety ulegającej przemianie, lecz także w imię poprawy związku z partnerem, któremu odmawia bliskości. (wciąż po- wraca sytuacja, kiedy ona nie rozbiera się przy mężu, gasi światło, gdy wchodzi do sypialni, nie pozwala dotknąć swojego brzucha.)

18 B. McNair, op. cit., s. 179–180.

19 r.N. Bellah i inni, Skłonności serca. Indywidualizm i zaangażowanie po amerykańsku, przeł. D. Stasiak, P. Skurowski, t. żyro, warszawa 2007, s. 23.

20 Ibidem, s. 210.

21 Na takie przesunięcie zwróciła mi uwagę pani Helena Bulińska ze Szkoły Nauk Społecz- nych przy ifiS PaN.

Możemy pytać o to, gdzie w tej grze ulokowane jest „ja” – i co w ogóle jest owym „ja”. Niezwykle trudno je jednak uchwycić – okazuje się „ono” płynne, w stanie ciągłej przeróbki, umyka definicjom, ciągle gotowe na to, by oddać się w służbę nowego projektu. Może być silnie odczuwane, a jednocześnie utraco- ne (często uczestniczki programów mających za przedmiot metamorfozę mówią o tym, że nie czują się sobą, odkąd ich figura zmieniła się), może być we wnętrzu ciała, przejawiać się na jego powierzchni, a jednocześnie stanowić cel różnych zabiegów, wyobrażane jako projekt do realizacji. wydaje się, że najbardziej ade- kwatnie dałoby się je ująć jako grę pomiędzy tymi wszystkimi ujęciami.

Na zakończenie powróćmy do motywu obnażania – potraktujmy je jako znak pozwalający zadać pytanie o tabu.

współczesna kultura nie boi się obnażania – z pokonania wstydu cielesne- go czyni cnotę, a skromność obraca w wadę. w miejsce konfesjonału postawio- no kanapę psychoanalityka, ale zaraz potem pacjentce kazano iść na wybieg, by w paradzie pięknych ciał prezentowała owo „ja”, do którego miała dotrzeć w cza- sie sesji. czasu jest niewiele, niech modelka zmieni się w striptizerkę, niech tylko się na to zgodzi. Jeśli to uczyni, okaże się, że niczego nie musi pokazywać – spo- wita w cienie czarno-białej fotografii, prezentuje swój erotyczny potencjał, który w ten sposób się spełnia.

czym byłoby tabu w epoce, która lubuje się w jego przekraczaniu – a czyni to w imię autentyczności? Do czego nie można się przyznać?

zaryzykujmy stwierdzenie, że rzeczą najbardziej wstydliwą jest pustka, któ- rej jednostka nie umie wypełnić, to brak projektu „ja” oraz brak doznań. Można nie być zadowolonym ze swej tożsamości, można chcieć ją zmienić, nie można jednak poprzestać na tym, co się ma. rzeczą wstydliwą jest nie tyle wykonywa- nie jakichś nieobyczajnych czynności, niewykraczanie poza przyjęty układ mo- ralny, ile nic-nie-robienie i brak doznań (zwłaszcza zmysłowych). w tej sytuacji wyuzdanie z elementami perwersji może stać się powodem do dumy – do dumy z przeżyć wyjątkowych i z poszerzenia zakresu doznań. Brak przeżyć i ubóstwo w sferze sensualnej to fiasko życiowe; marazm, w jaki popada wówczas jednost- ka to w istocie stan patologiczny. Jak pisał foucault:

[...] naszym celem jest życie pojęte w kategoriach podstawowych potrzeb, konkretnej esencji człowieka, wyzyskania jego zdolności i spełnienia możliwości. [...] w o wiele większym stopniu niż prawo, życie stało się tedy stawką politycznych starć, nawet jeśli wyrażają się one poprzez afirmację prawa. „Prawo” do życia, ciała, zdrowia, szczęścia, zaspokojenia potrzeb, „prawo” do odnalezienia własnej tożsamości poza wszelkim uciskiem czy „alienacją”, do własnych możliwo- ści [...] stało się polityczną repliką na wszystkie nowe metody władzy, które także nie wynikają z tradycyjnego prawa suwerenności²².

w sposób skrótowy (a więc uproszczony) można powiedzieć tak: Etykieta została wyparta przez Styl. ta pierwsza wyczulona była przede wszystkim na

22 M. foucault, Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, t. komendant, k. Matuszewski, warszawa 1995, s. 127.

zewnętrze człowieka, kontrolowała gest, słowo, postawę, ubiór zgodnie z pew- nym niepodlegającym dyskusjom decorum. Styl też zainteresowany jest gestem, słowem, postawą ciała, ubiorem, ale dyktaturę normy rozumie inaczej; styl nie dostarcza też żadnego ostatecznego punktu odniesienia. to narzędzie tworzenia siebie. Materią jest ludzka tożsamość, która zaczyna od tego, co na zewnątrz, ale troszczy się przede wszystkim o ukryte „ja”. w tej pracy zmierza się do ukrycia braków, dziur, miejsc niedopracowanych projektu, a lękiem podstawowym pozo- staje lęk przed wewnętrzną pustką, przed brakiem „ja”. kultura konsumpcyjna dostarcza wielu wyrazistych atrybutów, poprzez które owo można tworzyć tożsa- mość, ale za pragnieniem konsumpcji kryje się lęk, że kompozycja zrealizowana za ich pomocą nie będzie dobra, że wybrano zły projekt. to, co wstydliwe doty- czy ludzkiego wnętrza – tabu jest jego brakiem. w ten sposób zostaje określona sfera zakazów (nie wolno być nikim) i nakazów (trzeba tworzyć siebie).