• Nie Znaleziono Wyników

Chaty za wsią : w sprawie ochrony zabytków budownictwa cygańskiego

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Chaty za wsią : w sprawie ochrony zabytków budownictwa cygańskiego"

Copied!
6
0
0

Pełen tekst

(1)

Adam Bartosz

Chaty za wsią : w sprawie ochrony

zabytków budownictwa cygańskiego

Ochrona Zabytków 27/2 (105), 129-133

(2)

KOMUNIKATY, DYSKUSJE

ADAM BARTOSZ

CHATY ZA WSIĄ

W SPRAWIE OCHRONY ZABYTKÓW BUDOWNICTWA CYGAŃSKIEGO

Skansen y zn ajd ujące się na obszarze polskich K a rp a t i Podkarpacia uw zględn iają w swych program ach najróżniejsze g ru p y etnograficzne, a w obrębie ty ch grup rozm aite a sp ek ty dzia­ łalności ludzkiej, ze zw róceniem m.in. uwagi na społeczne zróżnicow anie wsi. D otychczasow e koncepcje tych program ów zupełnie jed n ak po­ m ijają zagadnienie ochrony zab y tk ó w k u ltu ry m a te ria ln e j ludności cygańskiej. W ydaje się, że jest to dość poważne niedopatrzenie, ludność cy­ gańska bowiem do pewnego o kresu stanow iła ch a ra k te ry sty c z n ą grupę zam ieszkującą wsie K a rp a t i P odkarpacia, zajm u jąc jednocześnie w y raźn ie określone m iejsce w h iera rc h ii spo­ łecznej tych wiosek. J e s t to g ru p a Cyganów w yżynnych, k tó rą c h a ra k te ry z u je osiadły try b życia. W ciągu kilkuw iekow ego p rz e ­ byw an ia na ty m obszarze C yganie mocno zw iązali się z organizm em k u ltu ro w y m wsi zam ieszkanych przez H ucułów , Bojków, Ł em ków oraz inne grup y ludności góralskiej i podgórskiej. O dgryw ali dość znaczną rolę w system ie ekonom icznym wiosek, w y w ierali w pływ na n iek tó re przejaw y k u ltu ry duchow ej (postacie Cyganów w tea trz e ludow ym , Cyga­ nie w folklorze słow nym ), a tak że by li nosicie­ lam i pew nych w ytw orów m a te ria ln y c h i. Obecność Cyganów we wsiach k arp ack ich da­ tu je się m niej więcej od XVI w ieku; stanow ią oni n ajsta rsz ą w arstw ę osadnictw a cygańskiego w tej części Europy. P rz y ty m p rzy n ajm n iej część ich przybyła na te te re n y najp raw d o po­ dobniej w raz z odbyw ającym i się w ty m o k re ­ sie m ig racjam i ludności w o ło s k ie j2, z k tó rą już wcześniej weszli Cyganie w pew ne zw iązki n a­ tu ry gospodarczej 3. Jak o rzem ieślnicy znający się na obróbce m etali — m iedzi, srebra, a zw ła­ szcza żelaza — przejęli z czasem w swe ręce w yłączne w ykonaw stw o zw iązanych z ty m rze­ m iosł4. Dalszy etap m igracji z B ałk an ów na te ­ ren K a rp a t odbyli, k o rzystając z zapotrzebow a­ nia n a swe w yroby i usługi. W ędrów ka ta była n iejak o k on ty n u acją w cześniej zadzierzgniętych zw iązków na B ałkanach.

C yganie osiedlający się n a tere n ie K a rp a t tru d ­ n ili się głównie kow alstw em , dochód z innych zajęć był tylk o uzupełnieniem . Sw oje siedziby zakładali z zasady poza obszarem zabudow ań wsi, na ich skrajach , na n ieu żytk ach, n ad po­ tokam i, co jest widoczne do dziś w położeniu większości osiedli cygańskich 5. D ziałki, na k tó ­ ry ch budow ali się, w yznaczała im zazw yczaj gm ina, zainteresow ana w obecności n a sw ym tere n ie potrzebnego rzem ieślnika. W później­ szym okresie, gdy dochodziło do ro zro stu popu­ lacji cygańskiej, parcele te o trz y m y w a li często Cyganie w zam ian za d łu g otrw ale św iadczone usługi, głów nie kow alskie, ale i inne, a w o s ta t­ nich czasach także za g o tó w k ę 6.

C siedla cygańskie skład ają się z kilku, k ilk u n a ­ s tu lub rzadziej w iększej liczby dom ów. Z azw y­ czaj sytuow ane są w przy pad ko w ych układach, a ich ch a ra k te ry sty c z n ą cechą jest na ogół dość z w arta zabudow a domów m ieszkalnych, pozba­ w ionych przew ażnie jakich ko lw iek zabudow ań gospodarskich. Dziś nierzadko spośród ty c h n i­ skich, gęsto pobudow anych, d rew n ia n y c h

do-1 Zob. K. M o s z y ń s k i , Kultura ludowa Słowian, t. 1, cz. 1, W arszawa 1967, s. 374.

2 Ibidem, a także A. B a r t o s z , Gospodarowanie

Cyganów, nie publikowana praca m agisterska, K ra ­

ków 1972.

3 Zob. E. H o r v â t h o v â , Cigâni na Slovenskv, B ratislava 1964, ss. 75 i n.

4 K. M o s z y ń s k i , o. c.

5 Obok względów bezpieczeństwa (groźba ognia z prym ityw nych kuźni) decydowała o tym niechęć ludności miejscowej do Cyganów.

® Nie uregulowane spraw y własnościowe są dziś jedną z poważnych przeszkód, uniem ożliwiających Cyganom budowanie lepszych domów. G runt, na któ­ ry m dotychczas mieszkają, jest na ogół w ła­ snością gromadzką; nie mając praw a własności (gromada niechętnie odstępuje im ziemię) Cyganie są pozbawieni szans na zaciągnięcie pożyczki budo­ wlanej.

(3)

1. Szaflary, pow. Nowy Targ; dom jedno­ izbowy z dobudowaną sienią

1. Szaflary, Nowy Targ district; a single­ -room gypsy shack w ith the added porch

m ostw w y sta ją w ysokie b udy n k i m u row ane n a ­ leżące do bogatszych Cyganów.

P ierw o tn y m i dom am i cygańskim i b y ły n a j­ praw dopodobniej różnego rodzaju półziem ianki, o k tó ry ch dochow ały się bardzo skąpe p rzek a­ zy ikonograficzne i niew iele m ożna powiedzieć o ich w yposażeniu 7.

W okresie m iędzyw ojennym budow ali C yganie swoje dom y w kształcie zbliżonym do biednych chałup góralskich 8, z tym , że były to budow le jednoizbowe, z bardzo m arnego, cienkiego drew na. Nie m iały stropów w ew n ętrzny ch a za­ m iast podłóg — klepiska z gliny lub ziemi. D rzw i w ychodziły w prost na dwór. Okno za­ stępow ał otw ór zasuw any w razie potrzeby de­ ską. W ty m jedy n ym pom ieszczeniu, o w ym ia­ rach 3X 3, 3X 4, bytow ała cała, niekiedy k ilk u ­ nastoosobowa, rodzina cygańska. Tu też w yko­ nyw ano w szystkie prace kow alskie. Na środku izby znajdow ało się więc palenisko kow alskie z m ałym m iechem a obok — w bite w ziem ię

7 Rozważania poniższe oparte są na m ateriale odno­ szącym się do najbardziej mi znanych Cyganów z te ­ renu Podtatrza.

8 Por. Etnografia Pomurja, M urska Sobota 1967, s. 40.

kowadło. Ż adnych innych stały ch sprzętów izba cygańska w tedy nie m iała. G otow anie p o k a r­ mów odbyw ało się na tym sam ym ognisku, k tó ­ re służyło za palenisko kow alskie. Na noc wo­ kół ogniska rozkładano słomę lub gałęzie c e ty ­

ny, czasem w ysuszony perz, i na ty m kładła się

cała rodzina do snu. W okresie późniejszym b u ­ dow ano w okół ścian rodzaj d rew nianych prycz, służących do spania.

D alszym etapem w rozw oju w nętrza cygańskie­ go dom u było w ydzielenie z izby m ieszkalnej kuźni, k tó rą ulokow ano w sieni (dobudow anej do części m ieszkalnej). Sam a izba nie uległa w iększym przeobrażeniom . Zam iast paleniska kow alskiego, palono na środku ognisko służące do gotow ania posiłków, a w chłodne dni i noce do ogrzew ania. Dym z ogniska unosił się po izbie, a na zew nątrz w ydostaw ał się przez szpary w dachu, ściany były więc p o kryte g ru ­ bą w arstw ą sadzy i popiołu.

G łów nie w okresie pow ojennym zaczęto budo­ wać kuźnie wolno stojące, aczkolwiek kuźnie um ieszczone w sieni można było spotkać jesz ­ cze w iele lat po w ojnie. Do izby m ieszkalnej p rzy b y ły zaś nowe sprzęty, przede w szystkim łóżka oraz lepione z gliny i k am ienia — piece. K uźnie cygańskie m ają k o n stru k c ję ram ow ą, obitą cien kim i deskam i. D aw niej pozbawione

(4)

były niekiedy k tó re jś ze ścian; tw orzył je wówczas w łaściw ie ty lk o rodzaj zadaszenia. W zw iązku ze zm ianą tech n ik i p racy w kuźni, co nastąpiło w większości w ypadków po d ru ­ giej w ojnie św iatow ej, palenisko zn ajd u je się na trzonie, zbudow anym najczęściej z kam ieni rzecznych albo też tw orzy go sk rzyn ia z desek, w ypełniona gliną. Również kow adło podwyższo­ no, ustaw iając je na pniu. K ażda kuźnia jest b ardzo skrom nie w yposażona, z n a jd u ją się w niej ty lk o najniezbędniejsze n a rz ę d z ia 9. K uź­ nie w w yżej opisanej postaci p rz e trw a ły do dziś tam , gdzie Cyganie tru d n ią się jeszcze kow al­ stw em . Również jednoizbow e dom y cygańskie m ożna spotkcć w śród budow li b ard ziej nowo­ czesnych, od kilku lat nierzadko m urow anych. W racając do kw estii ochrony daw nego budow ­ nictw a cygańskiego, p ropo n uję w ty m wzglę­ dzie dw a a lte rn a ty w n e rozwiązania.. Różnią się one sposobem realizacji, jak też w y p ły w ającym stą d zakresem kosztów.

1. P ro p o n u ję pozostaw ienie i zabezpieczenie

in situ któregoś z osiedli cygańskich. Osiedle

takie, jako zespół zabytkow y, pow inno składać się z k ilku lub k ilk u n a stu dom ów z zachow aną zabudow ą z o k resu przełom u lat czterdziestych i pięćdziesiątych (trudno bow iem spotkać b u ­

d y nki starsze). W obrębie osiedla pow inno zna­ leźć się kilk a wolno stojący ch k u źn i (2-3). W nę­ trz a m ieszkalne można by częściowo zachować w niew iele zm ienionej postaci, gdyż niek tó re z nich do dziś stanow ią p rzy k ład y bardzo ty po­ we dla. okresu sp rzed lat dw udziestu kilku, są to w nętrza najbardziej ubogie.

W nętrza bardziej nowoczesne m ożna by zosta­ wić rów nież w form ie zastanej, gdyż najczęś­ ciej odbiegają one i tak w zasadniczy sposób od wyposażenia, zn ajd u jących się n a ty m tere n ie izb niecygańskich, a za lat k ilkan aście stanow ić już będą p rzy kład y o w artości h isto ry czn ej. Na podstaw ie dokładnych relacji s ta ry c h Cyga­ nów m ożna by zrekonstruow ać n a jsta rsz e z za­ chow anych w tra d y c ji — w n ę trz a jednoizbo­ we, służące niegdyś rów nocześnie za m ieszka­ nie i kuźnię. Zam iast tego o b iek tu lu b łącznie z nim m ożna zaprezentow ać k uźn ię w ydzieloną w sieni, jako n astępny stopień w ew o lu cji cy­ gańskiego domu.

9 Dokładniej o cygańskim kowalstwie zob. A. B a r t o s z , Z badań nad cygańskim kow alstw em na

Spiszu (ukaże się w nr 6 „Roczników Muzeum E t­

nograficznego w K rakow ie”).

2. Czarna Góra, pow. Nowy Targ; dom dwuizbowy

(5)

3. Czarna Góra, pow. Nowy Targ; obejście cygańskie 3. Czarna Góra, Nowy Targ district; a gypsy farm

K u źn ie w olno stojące należałoby pozostaw ić w sta n ie współczesnym , z p ełn ym — bard zo ubogim , jak w spom niałem — w yposażeniem . J e d n a z kuźni m ogłaby pom ieścić m ałą ekspo ­ zy cję daw n ych w yrobów kow alskich, a to: k r a ­ ty» gwoździe, podkowy, noże, siek iery , ciupagi, nożyce, dynark i, klepce, okucia drzw iow e i in ­ ne w y ro b y używ ane w góralskiej gospodarce rolno-ho d o w lanej oraz w w yposażeniu dom u m ieszkalnego. Pożądane, a n ie tru d n e w re a li­ zacji, byłoby zaangażow anie któregoś z kow ali cygańskich, k tó ry by na poczekaniu w y k o n y ­ w ał w kuźni w yroby o c h arak terze p a m ią tk a r­ skim ; b y łab y to żywa dem o n stracja tra d y c y j­ ny ch tech n ik kow alskich.

P ro p o n o w an y zespół budow nictw a cygańskiego po w in ien znajdow ać się na trasie uczęszczanej przez tu ry stó w , aby całkow icie spełniał fu n k cję o b iek tu skansenow skiego. Na te re n ie Nowo- tarszczy zn y i obszarach doń przy leg ły ch nie b ra k osad cygańskich odpow iadających w yżej p o staw io n y m wym ogom . W y typow anie n a j­ b a rd z iej do tego celu odpow iedniej b y ło b y za­ d an iem zainteresow anego poruszonym p ro b le­ m em sk an senu lub innej placów ki e tn o g ra fic z ­ n ej. Nie trzeba chyba dodawać, że tego ty p u za­ m ierzen ie należałoby zrealizow ać ja k n a jsz y b ­ ciej 10.

2. D rug a koncepcja ochrony cygańskiego b u ­ dow n ictw a zakłada dw a w arian ty :

a) przen iesienie jednego ew en tu aln ie dw u lub w ięcej dom ów m ieszkalnych oraz k u źn i do k tó ­ regoś z już istniejących lub p lsn o w an y ch sk a n ­ senów budow nictw a karpackiego,

b) zachow anie przy k tó ry m ś z osiedli cyg ań ­ skich 1-3 budynków o raz kuźni.

W a ria n t ,,a” byłby n ajtań szy m sposobem zabez­ pieczenia i ekspozycji daw nego b u do w n ictw a cygańskiego, aczkolw iek tw o rzyłby s y tu a c ję n a jb a rd z ie j sztuczną, lab o ra to ry jn ą . Szczegóły tego rod zaju ekspozycji by łyb y zbliżone do

p rzed staw io n ych w koncepcji zespołowego żd- bezpieczenia a rc h ite k tu ry cygańskiej in situ. P o z o strła b y tylko kw estia, k tó ry skansen pow i­ nien b y zająć się tą sp raw ą u .

N ajb ard ziej realn y a jednocześnie zachow ujący w dużym stopniu realia cygańskiego budow nic­ tw a, w y d a je się w a ria n t ostatn i — ,,b” . W któ­ ry m ś z osiedli cygańskich należałoby zabezpie­ czyć k ilk a obiektów o najb ard ziej typow ej i s ta re j form ie. B yłyby to więc b udy n ki m iesz­ kalne z w yposażeniem (w najgorszym w yp ad­ ku jeden jednoizbow y dom) oraz kuźnia w raz ze sp rzętem kowalskim . Tego ty p u zespół pozo­ staw iony obok cygańskiego osiedla, sp ełn iałb y doskonale swe zadanie, info rm ując o realiach cygańskiego życia sprzed lat kilkudziesięciu. Jednocześnie bezpośrednia bliskość współczes­ nego cygańskiego osiedla i jego m ieszkańców stan o w iłab y uzupełniające tło eksponow anego zespołu. Podobnie jak to proponow ałem wyżej, m ożna b y też zachować aktyw ność k u ź n i12. K ażdy z w ym ienionych w arian tów ochrony cy­ gańskiego budow nictw a w stosunku do podob­ ny ch a k c ji dotyczących ochrony budow nictw a w iejskiego jest niedrogi. W szak budynki, k tó ­ ry ch przeniesienie czy konserw acja w chodziła­ by tu w rachubę, to budow le proste, o niedużej su b sta n c ji m ateriałow ej i ubogim w yposażeniu w nętrz. Często są to b udynki opuszczone lub przeznaczone do rozbiórki, a sprzedaw ane przez byłych w łaścicieli za sum ę 3— 10 tys. zł. N ie­ w ielki też stosunkow o byłby koszt

przeniesie-10 Ze znanych mi osiedli cygańskich na Podtatrzu proponowałbym jedno z następujących: Czarna Gó­ ra, Szaflary lub Czarny Dunajec.

11 Z istniejących skansensów wchodziłyby w rachubę skanseny w Sanoku lub w Nowym Sączu, z plano­ wanych — skansen w Łopusznej.

12 N ajlepiej stawianym tu wymogom odpowiada osied­ le Cyganów w Czarnej Górze.

4. Czarna Góra, pow. Nowy Targ; kuźnia cygańska 4. Czarna Góra, Nowy Targ district; an ancient gypsy forge

(6)

5. Czarna Góra, pow. N ow y Targ; osiedle cygańskie z nowo w ybudow anym domem

5. Czarna Góra, Nowy Targ district; gypsy settlem ent w ith a new ly erected house

(W szystkie zdjęcia w ykonał autor)

nia na inne m iejsce m ieszkańców obiektów w y ­ typow anych do ochrony.

Na zakończenie chciałbym jeszcze raz p o d k re­ ślić ścisłość zw iązków k u ltu ro w y c h łączących C yganów z m iejscow ą ludnością. Na budow ­ nictw o cygańskie w yw arło w pływ środow isko kulturow e, w k tó ry m się znajdow ali. Przecież dom y cygańskie b u d ow ali w iejscy rzem ieśln i­ cy, przy ty m na ogół o niskich kw alifikacjach. B udow ali je w edług p rz y ję ty c h tu zasad, odpo­ w iednio p rzystosow ując ty lk o do cygańskich potrzeb. Studia, nad cy gańsk im budow nictw em m ogą być p rz y d a tn e badaczom zain tereso w a­ n ym budow nictw em w iejskim na tere n ac h gór­ skich. W iadom o przecież, że w k u ltu rz e C yga­ nów zachowało się w iele elem entów d aw nych

z k u ltu r y m ieszkańców, w k tó ry c h k rę g u C y­ ganie przebyw ali. Również i w k o n s tru k c ji cy­ gańskich dom ostw w iejscy cieśle m ogli stoso ­ wać rozw iązania nie m ające już zastosow ania w budow nictw ie chłopskim . M ogły się zacho­ wać — n ie znane już góralom — p ew n e ele­ m e n ty m agii ochronnej i p ro d u k cy jn e j zw iąza­ n ej z budow aniem domu.

O bjęcie ochroną m uzealną daw nego bu do w ­ n ictw a cygańskiego m iałoby c h a ra k te r p re ­ cedensu n a szerszą skalę. O ile bow iem w ia- r domo, tego ty p u przedsięw zięć nie podejm o­ w ano dotychczas w innych k rajach .

m gr Adam B artosz Muzeum w Tarnow ie

SHACKS IN THE VILLAGE OUTSKIRTS

A CONTRIBUTION TO THE PROBLEM OF PROTECTION OF ANCIENT GYPSY BUILDING ART The problem of the gypsy building a r t specimens, i.e.

homes and farm buldings (chiefly old gypsy forges) th at are still to be found in C arpatian M ountains and the neighbouring region of Podkarpacie have been dealt w ith by the author who at the same time presented their basic types in their various stages of development. As the tradition of gypsy building art is perishing very fastly in our days th e author

suggested th a t the still existing objects should be p re­ served in situ in the form of open-air museums, comprising both existing and re-erected buildings form ing a gypsy settlem ent or by tran sferrin g of the m ost typical buildings to the site of an existing skan- sen-type m useum of rustic buildings. Such an action could represent the first step having no its equivalent in other countries.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Kierowca samochodu z trzodą zdecydował się na wyprzedzanie, zostawiając też wlokący się wóz cygańskiego taboru.. W ich naturze

As far as the structure is concerned, a smart material cellular core with a stretchable outer layer honeycomb composite will be used, based on the structure referred by

W tym roku mija dwadzieÊcia lat od powo∏ania OÊrodka Ochrony Zbiorów Publicznych jako samodzielnej instytucji kultury.. Ta okràg∏a rocznica sk∏ania do krótkiego przypo-

Ostatnio czas swój poświęcał pracy zawodowej i rodzinie, ale mimo to znajdował jeszcze siły i ochotę do pracy społecznej w Stronnictwie Demokratycznym, w Kole

Door de kracht, die de vin van het larigsstromende water ondervindt, op de juiste wijze te benutten, wordt het grootste gedeelte van de slingering gedempt. 30 - 20 - 10 - slirigerhoek

A pharmacokinetic model including arrival time for two inputs and compensating for varying applied flip-angle in dynamic gadoxetic acid-enhanced MR imaging.. Zhang, Tian; Runge,

Episkopatu Polski o posługiwaniu się przez duchownych pojazdami.

W naszym przypadku ciąża i poród znajdowały się w cią­ głości życiowej z innym nieudanym w istocie rzeczy pragnie­ niem autonomii i dołączenia się od