http://ago.helion.pl ISSN 1733-4381, Vol. 11 (2009), Issue 3, p-01-12
Kierunki zagospodarowania odpadów tworzyw sztucznych w krajach Unii Europejskiej
Wasielewsk R., Piechaczek M., Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla 41-803 Zabrze, ul. Zamkowa 1 tel.032 271 00 41, fax.032 271 08 09 e-mail: rywas@ichpw.zabrze.pl
Streszczenie
Przedstawiono problemy związane z odzyskiem odpadów polimerowych. Scharakteryzowano podstawowe strumienie odpadów polimerowych powstających w krajach Unii Europejskiej oraz kierunki ich zagospodarowania. Zaprezentowano potencjalne możliwości zastosowania różnych technologii odzysku dla mieszanych odpadów polimerowych i wyselekcjonowanych rodzajowo. Określono również tendencje rozwoju poszczególnych kierunków odzysku tych odpadów. Obecnie stosowane technologie pozwalają na zagospodarowanie ponad połowy ilości materiałów polimerowych zużytych w gospodarce.
Abstract
Directions of waste plastics recovery in countries of European Union
The paper shows a study of main issues with polymer wastes recycling. Streams of polymer wastes created in the European Union with directions of their recovery were characterized. Article presents potential possibilities of using various recycling technologies for both mixed and sorted polymer wastes and describes development trends. Currently it is possible to utilize more than a half of waste polymer materials in various conventional technologies.
1. Wstęp.
Tworzywa sztuczne zastąpiły szereg tradycyjnych materiałów konstrukcyjnych i znajdują coraz szersze zastosowanie w produkcji wielu wyrobów przemysłowych ze względu na bardzo dobre własności użytkowe oraz niski koszt produkcji. Powszechnemu stosowaniu tworzyw sztucznych towarzyszą, oprócz niewątpliwych zalet, także zjawiska niekorzystne, do których zdecydowanie należy powstawanie dużej ilości odpadów.
Przetwórstwo tworzyw sztucznych w gospodarce Unii Europejskiej w latach 1995-2007 wzrosło ponad dwukrotnie: z poziomu nieco ponad 25 mln Mg/rok do 52,2 mln Mg/rok. W tym samym okresie czasu ilość poużytkowych odpadów polimerowych na terenie UE wzrosła z 16,1 do 24,6 mln Mg (rys.1.1)[1-5].
0 10 20 30 40 50 60 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Il o ś ć , m ln M g /r o k Zużycie polimerów Ilość odpadów
Rysunek 1.1. Zużycie polimerów oraz ilość odpadów poużytkowych w krajach Unii Europejskiej w latach 1995-2007.
Największe zużycie tworzyw sztucznych w Unii Europejskiej w latach 1995-2007 występowało w przemyśle opakowań (33-37%), budownictwie (15-21%) przemyśle samochodowym (7-8%) i produkcji wyrobów elektrotechniki/elektroniki (6-8%) [1-5]. Najczęściej spotykanymi tworzywami polimerowymi w branży przetwórstwa tworzyw sztucznych są: polietylen (PE), w tym polietylen małej gęstości (LDPE) i wysokiej gęstości (HDPE)) polipropylen (PP), polistyren (PS), do spieniania (EPS, styropian), kopolimer akrylonitrylu, butadienu i styrenu (ABS), kopolimery styrenu z akrylonitrylem (SAN), politereftalan etylenu (PET), polichlorek winylu (PCV), polioksymetylen (POM), poliwęglan (PC), poliamidy (PA), żywice epoksydowe (EP), silikon (SL), azotan celulozy (AC), poliestry nienasycone (PN), poliuretan (PU).
Duża ilość powstających odpadów polimerowych a także ich różnorodność rodzajowa stwarzają poważne problemy związane z odzyskiem. Poniżej zaprezentowano charakterystykę głównych strumieni odpadów polimerowych oraz kierunki ich zagospodarowania w krajach Unii Europejskiej.
2. Podstawowe strumienie odpadów polimerowych.
Na rys. 2.1 przedstawiono udziały poszczególnych strumieni odpadów poużytkowych zawierających odpady polimerowe w Unii Europejskiej w roku 2005 [4]. Z wykresu tego wyraźnie widać, że największy udział wśród nich posiadają odpady komunalne (ponad 60%), zawierające głównie opakowania.
Rysunek 2.1. Strumienie odpadów tworzyw sztucznych w krajach Unii Europejskiej w roku 2005.
Opakowania
Podstawowym problemem dla odzysku odpadów poużytkowych tworzyw sztucznych są opakowania. Ponad 1/3 światowej produkcji tworzyw sztucznych przeznaczana jest na opakowania. Tworzywa sztuczne wykorzystywane jako opakowania szczególnie szybko stają się odpadem. W przypadku opakowań handlowych, zakłada się, że ilość powstających odpadów wynosi 90% wprowadzonych do dystrybucji wyrobów. W Europie Zachodniej odpadowe opakowania stanowią 25-50% strumienia odpadów z gospodarstw domowych. Największy udział (ponad 50%) w odpadach opakowaniowych z tworzyw sztucznych posiada polietylen PE. Stosowanych jest również wiele innych rodzajów polimerów. Polietylen malej gęstości (LDPE), stosowany jest przeważnie do produkcji folii opakowaniowych. Polietylen o dużej gęstości (HDPE), jest stosowany do wyrobu skrzynek i baniek. Polipropylen (PP) jest przetwarzany głównie na folie. Z polistyrenu (PS) wytwarza się opakowania charakteryzujące się wysoką odpornością na wodę. Z tworzywa poliamidowego (PA) produkuje się folie, przeznaczone są do pakowania produktów spożywczych. Polichlorek winylu (PCV) znajduje bardzo ograniczone zastosowanie w pakowaniu żywności, nadaje się jednak do wyrobu opakowań produktów przemysłowych. Do wyrobu butelek do napojów stosuje się poliestry, zwane powszechnie PET. Wiele opakowań wytwarza się obecnie z tworzyw kompleksowych, to jest takich, w skład których wchodzą różne tworzywa. Przykładem mogą tu być kartony laminowane, na opakowania dla płynów i laminowane folie aluminiowe.
Budownictwo
Budownictwo jest drugim, głównym konsumentem tworzyw sztucznych po przemyśle opakowaniowym. Tworzywa sztuczne stosowane w budownictwie są jednak użytkowane znacznie dłużej. Także struktura zużycia poszczegó1nych rodzajów tworzyw sztucznych jest inna. Dominującym polimerem jest polichlorek winylu (PCV). Budownictwo zużywa
Budownictwo i rozbiórki 3% Rolnictwo 2% Sprzęt elektryczny /elektroniczny 4% Odpady z przemysłu i dystrybucji 20% Motoryzacja 5% Odpady komunalne 66%
ponad 50% całej produkcji tego tworzywa, z którego wytwarza się profile okienne, rury do instalacji wodno-kanalizacyjnych, rynny itp. PCV jest również używany do produkcji wykładzin podłogowych oraz coraz częściej stosowanych różnego typu wykładzin dywanowych. W krajach zachodnioeuropejskich, stanowią one obok odpadów opakowaniowych i motoryzacyjnych największą grupę odpadów zawierających tworzywa sztuczne. Wykładziny dywanowe wykonywane są głównie z włókien poliamidowych. Stanowią one 70% tworzyw stosowanych w tym celu, 16% to włókna polipropylenowe, 9% poliestrowe i niewielkie ilości włókien akrylowych oraz innych polimerów. Dodatkowo, 30-40% masy stanowią napełniacze oraz materiały stosowane do podklejania wykładzin. Motoryzacja
Tworzywa sztuczne są również coraz częściej stosowane w przemyśle motoryzacyjnym. W samochodach osobowych produkowanych obecnie tworzywa sztuczne stanowią 8-10%. Asortyment stosowanych materiałów polimerowych jest stosunkowo duży, co wiąże się z koniecznością doboru materiałów do określonych wymagań. W przemyśle samochodowym stosuje się około 700 różnych tworzyw sztucznych. Dominującą pozycję wśród tych polimerów zachowuje polipropylen (PP), stosowany głównie do wytwarzania zderzaków. Ponadto najczęściej spotykane są: pianki poliuretanowe (PU), kopolimery akrylonitrylowo-butadienowo-styrenowe (ABS), polichlorek winylu (PCV) oraz poliestry (jako kompozyty z włóknem szklanym). Różnorodność budowy i trudności identyfikacji tworzyw sztucznych wykorzystywanych w konstrukcji pojazdów utrudniają ich optymalne wykorzystanie.
Elektrotechnika i elektronika
W elektronice i elektrotechnice do wyrobu urządzeń powszechnie stosowane są kopolimery styrenu, głównie z akrylonitrylem i butadienem (ABS) oraz metakrylanem metylu i butadienem (MBS). Są to tworzywa stosunkowo drogie, nadające się do wielokrotnego przerobu, dlatego recykling materiałowy tej grupy odpadowych tworzyw sztucznych należy do najbardziej opłacalnych. Problemem jest jedynie pozyskanie dużych ilości jednorodnego materiału przeznaczonego do przerobu. Typowym wyrobem elektrotechnicznym są również różnego rodzaju przewody elektryczne pokryte materiałem izolacyjnym. Do wyrobu tych izolacji używane są głównie tworzywa sztuczne. W formie odpadów wyroby te pojawiają się najczęściej w trakcie prac budowlanych czy remontowych.
Rolnictwo
Rolnictwo, w porównaniu z wymienionymi wcześniej działami gospodarki, ma znacznie mniejszy udział w konsumpcji tworzyw sztucznych. Jest to jednak udział znaczący i mający wpływ na ilości odpadów, szczególnie w odpadach komunalnych pochodzących z terenów wiejskich. Zakłada się, ze ok. 60% tworzyw sztucznych zużywanych w tej branży staje się odpadem w ciągu roku. Poza opakowaniami różnego typu, np. od nawozów, pasz itp., można do nich zaliczyć np. sznurek produkowany obecnie głównie z polipropylenu oraz różnego typu elementy z tworzyw sztucznych (pojemniki na wodę i pasze itp.). Odrębny problem stanowią opakowania z tworzyw sztucznych po środkach ochrony roślin.
Można tu zaliczyć odpady z różnych innych sektorów gospodarki np. produkcji mebli czy wyrobów dla lecznictwa. W sektorze tym występuje bardzo szeroki wachlarz stosowanych tworzyw sztucznych, które po okresie użytkowania wyrobów stają się odpadami.
W tabeli 2.1 zebrano informacje dotyczące składu rodzajowego i ilościowego dla podstawowych strumieni odpadów zawierających polimery.
Tab. 2.1. Najczęściej występujące polimery oraz ich udział procentowy w poszczególnych strumieniach odpadów tworzyw sztucznych w krajach Unii Europejskiej w latach 1995-2005 [9].
Rodzaj polimeru Strumień
odpadów PET HDPE PVC LDPE PP PS ABS PA PU
Odpady komunalne 12-7 20-15 43-38 10-5 17-12 Opakowania 17-12 25-20 18-13 40-35 Budownictwo i rozbiórki 9-4 55-50 19-14 8-3 Motoryzacja 8-3 13-8 33-28 17-12 9-4 22-17 Sprzęt elektryczny /elektroniczny 12-7 31-26 33-27 18-13 Rolnictwo 23-18 65-60
3. Odzysk odpadowych tworzyw sztucznych.
Odzysk odpadów zawierających polimery jest prowadzony w trzech podstawowych obszarach: recyklingu materiałowego i surowcowego oraz odzysku energii. Każdy z tych obszarów obejmuje wiele szczegółowych rozwiązań technologicznych, odpowiednich do wielkości strumieni i jakości przerabianych odpadów polimerowych [6-9]
Recykling materiałowy
Recykling materiałowy, polega na przetworzeniu tworzywa uzyskanego z wysortowanych odpadów na nowe wyroby. Recykling materiałowy to dobry sposób wykorzystania odpadów z tworzyw sztucznych, jednakże obejmujący głównie tworzywa stosunkowo jednorodne i czyste. Niestety prowadzi on często do pogorszenia właściwości tworzyw, spowodowanego destrukcyjnym działaniem temperatur stosowanych w trakcie przerobu. W związku z tym możliwe jest jedynie kilkakrotne zawracanie tworzywa do produkcji. Ostatecznie tworzywo musi być przetworzone w recyklingu surowcowym lub poddane odzyskowi energii. Jakość odpadów przeznaczonych do przerobu w recyklingu materiałowym określają normy, w których dopuszcza się niewielką ilość (do kilku procent) zanieczyszczeń, przy czym mogą to być zanieczyszczenia wyłącznie wymywalne wodą.
Takie zanieczyszczenia jak papier, metale, taśmy klejące, smoła, cement itp. są niedopuszczalne, z reguły więc odpady dostarczane do przerobu wymagają mycia i ręcznego sortowania, co podnosi koszty recyklingu. Ponadto regranulaty tworzyw sztucznych osiągają zaledwie 60% ceny tworzywa nowego. Z tych powodów recykling materiałowy, choć bardzo atrakcyjny ze względów środowiskowych, jest w wielu wypadkach nieopłacalny ekonomicznie.
Recykling materiałowy obejmuje dwie podstawowe grupy technologii: konwencjonalne (np. recykling mechaniczny artykułów z tworzyw termoplastycznych w odpadach opakowaniowych) oraz zaawansowane (stosowane do przerobu np. jak PET czy PCV)[9]. Recykling surowcowy
Recykling surowcowy polega na rozłożeniu cząsteczek polimerów na frakcje o mniejszej masie cząsteczkowej, a nawet do substancji wyjściowych. Substancje te mogą ponownie służyć do produkcji tworzyw zamiast surowców petrochemicznych lub jako surowce dla innych produkcji chemicznych. Spośród wielu technologii recyklingu surowcowego najważniejsze znaczenie posiadają: chemoliza, piroliza i zgazowanie a także wykorzystanie odpadów polimerowych w procesie wielkopiecowym.
W procesie chemolizy niektóre polimery poprzez określone przemiany chemiczne można ponownie przekształcić w substancje wyjściowe, z których ponownie można wyprodukować to samo tworzywo. Przykładem mogą być poliestry, poliamidy, poliuretany [8-10].
W technologiach pirolitycznych proces rozkładu termicznego odpadów polimerowych prowadzony jest poprzez poddawanie ich działaniu wysokiej temperatury, ale bez kontaktu z tlenem i innymi czynnikami utleniającymi. W trakcie pirolizy bardziej złożone związki chemiczne wchodzące w skład pirolizowanej substancji, ulegają rozkładowi do prostszych związków o mniejszej masie cząsteczkowej. Wytwarzane są w tym przypadku trzy główne produkty: stały karbonizat, ciekłe oleje oraz palny gaz. Otrzymane produkty ciekłe lub gazowe można przetwarzać metodami znanymi, np. z przemysłu rafineryjnego, w paliwa praktycznie nieróżniące się, a niekiedy lepsze (bardzo niska zawartość siarki) od podobnych produktów otrzymywanych z surowców petrochemicznych [8-11].
Zgazowanie odpadów z tworzyw sztucznych polega na częściowym utlenieniu produktów rozpadu w temperaturze 1350-1600°C pod zwiększonym ciśnieniem. Powstający gaz palny składa się z tlenku węgla i wodoru, natomiast pozostałość stanowi węgiel i nieorganiczne i napełniacze. W procesie tym nie tworzą się produkty ciekłe [8-12].
Interesującym kierunkiem recyklingu surowcowego odpadów polimerowych jest ich odzysk w procesie wielkopiecowym. Możliwości odzysku OTS przy produkcji surówki żelaza wiążą się z przygotowaniem wsadu (głównie na etapie produkcji koksu) lub zastosowaniem jako paliwa zastępczego lub/i reduktora (wprowadzanie bezpośrednio do wielkiego pieca). W procesie produkcji koksu główną rolę odgrywają procesy pirolityczne, natomiast w procesie wielkopiecowym - spalanie i zgazowanie [13].
Spalanie tworzyw w odpowiednich urządzeniach i wykorzystanie uzyskanej energii cieplnej określane jest jako odzysk energii. Wartość opałowa większości tworzyw sztucznych jest bardzo wysoka (ok. 40-46 MJ/kg). Wydaje się więc, że mimo wielu zastrzeżeń, w przyszłości odzysk energii będzie podstawową formą wykorzystania odpadowych tworzyw sztucznych [8-10,14].
Spalanie pozwala na odzyskanie energii zawartej w tworzywach, zaoszczędzenie paliw pierwotnych oraz maksymalną redukcję objętości odpadów. Wyselekcjonowane odpady tworzyw, szczególnie polietylenu i polipropylenu, można spalać jako samodzielne paliwo lub jako paliwo dodatkowe, np, z gorszymi gatunkami węgla. Spalanie zmieszanych tworzyw sztucznych z niewielką zawartością tworzyw zawierających chlorowce (PVC) jest z reguły możliwe w normalnych instalacjach do spalania odpadów komunalnych, których urządzenia oczyszczające są w stanie praktycznie całkowicie wyeliminować szkodliwe substancje z gazów odlotowych. Należy jednak pamiętać o tym, że spalanie tworzyw sztucznych spotyka się z oporem społecznym. Opór ten jest uzasadniony obecnością w tworzywach sztucznych różnego rodzaju dodatków zawierających często metale ciężkie, a także chlorowce. Podjęcia spalania odpadów tworzyw sztucznych w instalacjach do tego celu nieprzystosowanych może skutkować negatywnym wpływem na środowisko.
Metodą alternatywną dla bezpośredniego spalania jest przetwarzanie odpadów w różnego typu paliwa. W trakcie przetwarzania możliwe jest usuniecie substancji szkodliwych. W ten sposób ich spalanie jest zdecydowanie bardziej bezpieczne ekologicznie. Tworzywa sztuczne, są w tym przypadku pożądanym i korzystnym składnikiem. Stałe paliwa z odpadów wytworzone z udziałem odpadów polimerowych są najczęściej wykorzystywane w energochłonnych procesach przemysłowych, np. przy produkcji cementu [15].
Zastosowanie odpowiedniej technologii odzysku dla przerobu określonego strumienia odpadów polimerowych wiąże się często z wyborem kilku opcji. Wybór odpowiedniej opcji wymaga pogłębionej analizy ekonomiczno-środowiskowej [9].
Poniżej, w tabeli 3.1 zebrano dane dotyczące składu rodzajowego najważniejszych strumieni odpadów tworzyw sztucznych, a także potencjalnych możliwości zastosowania różnych technologii odzysku [9]. Oznaczono w niej potencjalne technologie odzysku dla odpadów zawierających odpowiednio: pojedynczy rodzaj polimeru – x, mieszane polimery – xx, mieszane polimery z ograniczoną (od 0,5 do 5%) zawartością PVC - (xx).
Tab. 3.1. Główne strumienie odpadów polimerowych i potencjalne technologie ich odzysku.
Kierunki odzysku Recykling
materiałowy Recykling surowcoy
Odzysk energii Technologie K o n w en cj o n al n y Z aa w an so w an y C h em o li za P ir o li za P ro ce s w ie lk o p ie co w y Z g az o w an ie S p al an ie z o d zy sk ie m en er g ii
LDPE x xx xx xx xx HDPE x xx xx xx xx PP xx xx xx xx PET x x x xx xx xx xx Odpady komunalne PS x xx xx xx xx LDPE x, xx xx xx xx xx xx HDPE x, xx xx xx xx xx xx PP xx xx xx xx xx PET x x x xx xx xx Opakowania PS x xx xx xx xx HDPE x x xx xx PVC x x PS xx xx Budownictwo i rozbiórki PU x x xx xx HDPE x xx xx xx PP x xx xx xx PVC (xx) xx xx ABS xx xx xx PA x x xx xx xx Motoryzacja PU x x xx xx xx PP xx xx PS x xx xx ABS x xx xx PU x xx xx Sprzęt elektryczny /elektroniczny PC/ABS x xx xx LDPE x x x xx Rolnictwo PVC x x
4. Kierunki rozwoju.
Postęp w zakresie odzysku odpadów tworzyw sztucznych jest zjawiskiem zauważalnym. W krajach Unii Europejskiej w 2007 roku osiągnięto stopień odzysku tych odpadów na poziomie około 50%, co stanowi ponad dwukrotny wzrost na przestrzeni 10 lat [1-5]. Poszczególne kierunki odzysku odpadów tworzyw sztucznych nie rozwijają się jednak równomiernie. Na rysunku 4.1 zobrazowano zmiany udziału poszczególnych kierunków odzysku odpadów polimerowych w latach 1996-2007 [1-5]. Z wykresu tego wynika, że największe znaczenie w analizowanym okresie czasu posiada odzysk energii i recykling materiałowy. Natomiast znaczenie recyklingu surowcowego jest marginalne. Instalacje do realizacji recyklingu surowcowego są z reguły złożone technicznie i kosztowne. Dlatego, pomimo wielu istniejących i ciągle powstających nowych rozwiązań technologicznych – kierunek ten posiada najmniejszy udział w odzysku odpadów tworzyw sztucznych w krajach Unii Europejskiej.
recykling materiałowy odzysk energii recykling surowcowy 0 10 20 30 40 50 60 1996 1998 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rok U d z ia ł w o d z y s k u , %
Rysunek 4.1. Kierunki zagospodarowania odpadów tworzyw sztucznych w krajach Unii Europejskiej w latach 1996-2007.
Do grupy państw europejskich stanowiących czołówkę w zakresie osiąganego poziomu odzysku odpadów polimerowych można zaliczyć: Szwajcarię, Danię, Niemcy Austrię, Belgię, Holandię i Luksemburg. Kraje te wg danych organizacji PlasticsEurope osiągnęły w roku 2007 poziom odzysku ponad 80% zużywanych tworzyw [5]. W tej grupie, dwa kraje: Niemcy i Belgia przodują w recyklingu mechanicznym i surowcowym (udział tych kierunków odzysku odpadów przekracza w tych krajach poziom 25%) natomiast odzysk
energii jest dominującym kierunkiem odzysku odpadów w Szwajcarii i Danii, przekraczając poziom 75% [5].
Nowym kierunkiem poszukiwań badawczych stały się sztuczne tworzywa biodegradowalne, które są całkowicie przetwarzane przez mikroorganizmy na dwutlenek węgla, wodę i kompost. Tworzywa biodegradowalne wytwarza się z surowców odnawialnych, takich jak cukry pochodzące z kukurydzy, albo z surowców petrochemicznych. Polimery te można przetwarzać stosując większość standardowych technologii przetwórstwa tworzyw sztucznych. Większość tworzyw biodegradowalnych należy do klasy poliestrów, choć kilka uzyskiwanych jest z innych materiałów, takich jak modyfikowana skrobia. Pojawienie się tych materiałów pozwala na zupełnie nowe podejście do zagospodarowania powstających z nich odpadów [16].
5. Podsumowanie
Odzysk odpadów z tworzyw sztucznych jest bardzo ważnym problemem ekologicznym ze względu na powszechność stosowania tych materiałów w gospodarce. Trudności wynikają przede wszystkim ze względu na dużą różnorodność rodzajową stosowanych polimerów, a także duży udział substancji pomocniczych stosowanych do ich wytwarzania. Podstawowe kierunki zagospodarowania odpadów tworzyw sztucznych stanowią recykling materiałowy, surowcowy i odzysk energii, przy czym każdy z nich cechuje się wieloma odrębnymi rozwiązaniami technologicznymi. Długoletnie doświadczenia krajów europejskich wskazują na coraz bardziej dominującą rolę odzysku energii, przy niewielkim udziale recyklingu surowcowego wśród różnych metod zagospodarowania odpadów polimerowych. Technologie odzysku odpadów polimerowych stosowane w krajach Unii Europejskiej pozwalają obecnie na zagospodarowanie ponad połowy ilości materiałów polimerowych zużytych w gospodarce.
Literatura
[1] An analysis of plastics consumption and recovery in Europe 2001-200”, APME, 2003, [2] An analysis of plastics consumption and recovery in Europe 2002&2003”,
PlasticsEurope, 2004,
[3] An analysis of plastics production, demand and recovery in Europe 2004, PlasticsEurope, 2005,
[4] The compelling facts about plastics. An analysis of plastics production, demand and recovery for 2005 in Europe, PlasticsEurope, 2006,
[5] The compelling facts about plastics. An analysis of plastics production, demand and recovery for 2007 in Europe, PlasticsEurope, 2008,
[6] Urbaniak W.: Problemy zagospodarowania odpadów zawierających tworzywa sztuczne, Przegląd Komunalny, 1999, 9, s.68-82,
[7] European Packaging Waste Management Systems, Final Report, ARGUS & ACR, August 2001,
[8] Recykling materiałów polimerowych, Pr. zbior. pod red. A.K. Błędzki, WNT, Warszawa, 1997,
[9] Delgado C., Barruetabena L., Salas O.: Assesment of the Environmental Advantages and Drawbacks of Existing and Emerging Polymers Recovery Processes, JRC Institute for Prospective Technological Studies, 2007,
[10] Scheirs J.: Polymer recycling: Science, Technology and Applications, Wiley series in polymer science, 1998
[11] Williams, E.; Williams P., Analysis of products derived from the fast pyrolysis of plastic waste, Journal of Analytical and Applied Pyrolysis, 1997, 40-41, s.347-363, [12] Kijeński J. Ściążko M.: Przerób odpadów z tworzyw sztucznych. Zgazowanie czy
upłynnianie?, Pr. Naukowe Inst.. Inż. Ochr. Środ. Politechniki Wrocławskiej, 2006, 81, s.15-18,
[13] Sobolewski A., Wasielewski. R.: Wykorzystanie odpadowych tworzyw sztucznych w procesie wielkopiecowym, CHEMIK, 2006, 4, s.221-225,
[14] Campbell P.E., McCahey S., Williams B.C., Beekes M.L.: Coal and plastic waste in a PF boiler, Energy Policy, 2000, 28, s. 223-229,
[15] Fink J.K.: Pyrolysis and combustion of polymer wastes in combination with metallurgical processes and the cement industry; Journal of Analytical and Applied Pyrolysis, 1999, 51, s.239-252,
[16] Fomin V.A.: Biodegradable polymers, their present state and future prospects. Progress In Rubber and Plastics Technology. 2001, 17, s.186-204.
