Akumulacja kadmu w glebach i wybranych warzywach uprawianych w ogrodach działkowych Rzeszowa

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE Vol. LXIII No 1/2012: 55–60 DOI: 10.2478/v10239-012-0013-4

WSTÊP

Rodzinne ogrody dzia³kowe (ROD) s³u¿¹ zaspo-kajaniu rekreacyjnych potrzeb spo³ecznoœci lokal-nych. Daj¹ tak¿e mo¿liwoœæ prowadzenia upraw ogrodniczych na w³asne potrzeby. Jako tereny zielo-ne, podnosz¹ce standardy ekologiczne otoczenia, podlegaj¹ ochronie przewidzianej w przepisach o ochronie gruntów rolnych i leœnych, a tak¿e w prze-pisach dotycz¹cych ochrony przyrody i ochrony œro-dowiska [Ustawa 2005]. W Polsce w 2008 roku by³o 4970 rodzinnych ogrodów dzia³kowych, zajmuj¹cych powierzchniê 43518 ha (965 tys. dzia³ek uprawnych) [GUS 2009]. Tereny ogrodów dzia³kowych po³o¿o-ne s¹ na ogó³ pomiêdzy granicami administracyjny-mi administracyjny-miast oraz granicaadministracyjny-mi zainwestowania administracyjny- miejskie-go. Ze wzglêdu na lokalizacjê, gleby wiêkszoœci ogro-dów nara¿one s¹ na akumulacjê zanieczyszczeñ po-chodzenia miejsko-przemys³owego, zawieraj¹cych metale ciê¿kie, które mog¹ byæ w³¹czane do ³añcu-cha troficznego [Kabata-Pendias, Pendias 1999;

W³a-œniewski 2003]. W grupie metali ciê¿kich, szczegól-nie szczegól-niebezpiecznych, mog¹cych wp³ywaæ na zdrowie cz³owieka najczêœciej wymienia siê kadm [Kabata-Pendias, Pendias 1999]. Celem podjêtych badañ by³o okreœlenie wp³ywu zanieczyszczeñ miejskich na za-wartoœæ kadmu w glebach i warzywach uprawianych w ogrodach dzia³kowych Rzeszowa.

MATERIA£ I METODY

Badaniami objêto 11 du¿ych kompleksów ogro-dów po³o¿onych w aglomeracji Rzeszowa, w ró¿nych kierunkach i odleg³oœciach od dróg, przy których stwierdzono najwiêkszy poziom zanieczyszczeñ w pyle opadaj¹cym i zawieszonym [WIOŒ 2009]. W obrêbie ka¿dego kompleksu ogrodów pobierano prób-ki glebowe z losowo wybranych 2–3 dzia³ek. Mate-ria³ badawczy pochodzi³ z wierzchnich poziomów gleby, z g³êbokoœci 0–20 cm. Z tych samych miejsc pobrano, w fazie pe³nej dojrza³oœci konsumpcyjnej korzenie i liœcie marchwi (Daucus carota L.) oraz selera (Apium graveolens L.). W powietrznie suchym STANIS£AW W£AŒNIEWSKI, EDMUND HAJDUK

Katedra Gleboznawstwa, Chemii Œrodowiska i Hydrologii, Uniwersytet Rzeszowski

AKUMULACJA KADMU W GLEBACH

I WYBRANYCH WARZYWACH UPRAWIANYCH

W OGRODACH DZIA£KOWYCH RZESZOWA

THE ACCUMULATION OF CADMIUM IN SOILS AND SELECTED

VEGETABLES CULTIVATED IN THE ALLOTMENT GARDENS OF RZESZÓW

Abstract: The research presents the results of determining the cadmium content in soils and vegetables (carrot and celery roots and leaves) from allotment gardens in Rzeszów. Beside basic physico-chemical soil properties, cadmium content (AAS technique) in perchloric acid and the extract of 1 mol HCl·dm–3 _{were also determined in material collected from 11 groups of allotment gardens.}

The content of Cd in vegetables was determined in soluble H₂SO₄, HNO₃, and H₂SO₄. The content of cadmium in soil was variable (0.21–0.99 mg·kg–1_{) and its average concentration reached 0.42 mg·kg}–1_{. Total Cd content was statistically correlated with soil}

particle size fractions (< 0.02 mm). As much as 95% of the soils exhibited a natural content (0o_{) of Cd and 5% of the soils showed}

increased levels of cadmium (Io_{). The soils and vegetables from allotment gardens located near busy roads were more polluted by}

cadmium. The excess of the critical contents of cadmium (0.15 mg·kg–1_{) in carrot and celery disqualifies these vegetables for}

con-sumption.

S³owa kluczowe: kadm, gleby, warzywa, ogrody dzia³kowe Key words: cadmium, soils, vegetables, allotment gardens

materiale glebowym okreœlono podstawowe w³aœci-woœci fizyczne i fizykochemiczne gleb.

W próbkach badanych gleb oznaczono, zbli¿on¹ do ogólnej, zawartoœæ kadmu po trawieniu próbek w 70% kwasie chlorowym(VII) oraz formy kadmu roz-puszczalne w 1 mol HCl·dm–3_{. Materia³ roœlinny po} wczeœniejszym wysuszeniu i rozdrobnieniu, minera-lizowano w mieszaninie kwasów: azotowego(V), chlorowego(VII) i siarkowego(VI) w stosunku 20:5:1. W otrzymanych roztworach okreœlono zawartoœæ kad-mu za pomoc¹ spektrometru absorpcji atomowej. Analizê statystyczn¹ otrzymanych wyników przepro-wadzono za pomoc¹ programu Statistica 8.0. Przy ob-liczaniu œrednich wartoœci pH uwzglêdniono stê¿e-nie jonów wodorowych. Zmierzon¹ wartoœæ pH prze-liczono na stê¿enie jonów wodorowych wg wzoru: [H+_{] = 10}–pH _[mol·dm–3_{], a po obliczeniu œredniego} stê¿enia jonów wodorowych zamieniono na œrednie pH wg wzoru: pH_œr = -log [H+

œr].

WYNIKI I DYSKUSJA

Gleby badanych ogrodów wytworzone by³y z utwo-rów py³owych, ilastych i gliniastych. Charakteryzowa³y siê doœæ zró¿nicowanym sk³adem granulometrycznym, zawartoœæ czêœci <0,02 mm mieœci³a siê w zakresie od 29 do 62% (wspó³czynnik zmiennoœci 22%). Gleby

bardzo ciê¿kie o sk³adzie granulometrycznym i³ów wystêpowa³y w ogrodach „Nasz Gaj” i „Przysz³oœæ”. Odczyn gleby mieœci³ siê w doœæ szerokim przedziale (pH 4,93–7,13), jednak wiêkszoœæ badanych gleb wy-kazywa³a odczyn obojêtny lub s³abo kwaœny. Jedynie gleby ogrodów dzia³kowych „Baranówka” i „Staroni-wa” mia³y odczyn kwaœny (tab. 1).

Zawartoœæ kadmu w glebach ogrodów dzia³kowych mieœci³a siê w przedziale od 0,21 do 0,99 mg·kg–1_{, przy} œredniej geometrycznej koncentracji 0,42 mg·kg–1 gle-by (tab. 1). Najwiêksze iloœci kadmu stwierdzono w glebach ogrodów „Przysz³oœæ”, „Budowlani” i „Nasz Gaj”. Iloœci te by³y wiêksze od 0,6 mg·kg–1_{, któr¹ to} wartoœæ przyjmuje siê jako poziom zawartoœci na-turalnej [Dudka 1992]. Stwierdzony œredni poziom kadmu w glebach ogrodów dzia³kowych Rzeszowa by³ wy¿szy od œredniej zawartoœci kadmu w glebach u¿ytków rolnych województwa podkarpackiego (0,28 mg·kg–1_{)[Terelak, Tujaka 2003], jednak} wie-lokrotnie ni¿szy od dopuszczalnej zawartoœci kad-mu (4 mg·kg–1_{) okreœlonej przez Ministra} Œrodowi-ska [Dz.U. 2002]. W 6-stopniowej Œrodowi-skali zanieczysz-czenia gleb metalami ciê¿kimi, zaproponowanej przez IUNG [Kabata-Pendias i in. 1993] 95% gleb ogro-dów dzia³kowych Rzeszowa mieœci siê w zakresie zawartoœci naturalnych Cd (0°), a 5% wykazuje pod-wy¿szon¹ zawartoœæ kadmu (I°). Podwy¿szona zawar-TABELA 1. Wybrane w³aœciwoœci badanych gleb ogrodów dzia³kowych

TABLE 1. Some properties of examinated soils of allotment gardens

Objaœnienia – Explanations: A – formy ca³kowite, total forms; B – zawartoœæ form rozpuszczalnych w 1 mol HCl×dm–3_{; content of soluble form in}

the 1 mol HCl·dm–3_{; C – udzia³ formy rozpuszczalnej w ca³kowitej zawartoœci (%), content of soluble form as % of the total content.} t k ei b O t c e j b O OGagrrdóedn CZoawntaentrtoœoæf rfarfcakitocnij(%) pHKCl CKaaddmmium m m 1 , 0 – 1 0,1–0,02mm <0,02mm A B C g× gk –1 . 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 6 . 7 . 8 . 9 . 0 1 . 1 1 k e z c a b a K a k w ó n a r a B i n al w o d u B s u k o r K o k z s ei M a w i N a n l ó p s W æ œ o ³ z s y z r P ei s el a Z j a G z s a N a w i n o r a t S n i n al o p o ³ a M 1 2 7 2 1 6 2 2 1 4 1 0 2 8 1 8 8 3 2 4 4 3 6 1 5 5 3 1 5 3 5 6 2 0 4 7 2 6 5 8 4 5 3 1 3 1 4 0 4 7 3 4 3 5 5 2 4 2 6 6 3 9 2 5 6 , 5 3 9 , 4 6 6 , 6 6 0 , 7 3 1 , 7 7 5 , 6 8 5 , 6 6 5 , 6 7 6 , 6 3 1 , 5 0 2 , 6 1 3 , 0 1 2 , 0 9 9 , 0 8 4 , 0 9 2 , 0 5 3 , 0 3 7 , 0 3 5 , 0 3 9 , 0 9 2 , 0 2 2 , 0 9 2 , 0 6 1 , 0 4 3 , 0 4 3 , 0 3 2 , 0 2 2 , 0 0 5 , 0 2 4 , 0 1 6 , 0 9 1 , 0 6 1 , 0 6 , 3 9 3 , 8 7 8 , 4 5 3 , 1 7 0 , 7 7 1 , 2 6 8 , 8 6 5 , 0 8 6 , 8 6 5 , 5 6 4 , 3 7 a n z c y t e m t y r a ai n d e r Œ n a e m ci rt e m o e G 15 45 40 6,29 0,48 0,31 72,2 a n z c y rt e m o e g ai n d e r Œ n a e m ci rt e m o e G 14 43 40 6,24 0,42 0,28 71,5 n ai d e M ; a n ai d e M 14 48 37 7,13 0,35 0,29 71,3 e g n a R ; s e r k a Z 7–26 26–63 29–62 4,93–7,13 0,21–0,99 0,16–0,61 54,8–93,6 i c œ o n n ei m z k i n n y z c ³ ó p s W ) % ( n o it ai r a v f o t n ei ci ff e o C 43 26 22 12 58 47 14

toœæ kadmu w glebie nie dyskwalifikuje jej z rolnicze-go wykorzystania. Mo¿e byæ ona przeznaczona do wy-korzystania rolniczego, jedynie z wy³¹czeniem upraw roœlin do produkcji ¿ywnoœci o szczególnie ma³ej za-wartoœci pierwiastków szkodliwych, np. z ogranicze-niem uprawy warzyw przeznaczonych dla dzieci.

Zawartoœæ kadmu rozpuszczalnego w 1 mol HCl·dm–3 _{waha³a siê w badanych glebach w} prze-dziale od 0,16 do 0,61 mg·kg–1 _{i stanowi³a œrednio} 72% zawartoœci ca³kowitej (tab. 1). Rozpuszczalnoœæ kadmu zale¿a³a od pH, najwiêksz¹ stwierdzono w sil-nie zakwaszonych glebach po³o¿onych w pobli¿u dróg o du¿ym natê¿eniu ruchu samochodowego.

Zawartoœæ kadmu w glebach ogrodów dzia³ko-wych Rzeszowa zwi¹zana jest bardziej z naturalnym procesem glebotwórczym, ni¿ z wielkoœci¹ imisji i odleg³oœci¹ od Ÿród³a zanieczyszczenia. Wskazuje na to statystycznie istotna korelacja pomiêdzy zawarto-œci¹ kadmu i sk³adem granulometrycznym gleb oraz ma³a zale¿noœæ z pH i zawartoœci¹ substancji orga-nicznej (tab. 2).

Problem zanieczyszczenia kadmem gleb ogrodów dzia³kowych aglomeracji miejskich by³ przedmiotem licznych publikacji [Czarnowska i in. 1994; Gambuœ, Wieczorek 1995; Mocek i in. 1995; Jasiewicz i in. 1997; Lipiñska, Oprz¹dek 1999]. Lipiñska i Oprz¹-dek [1999] w oddalonych od ruchliwych tras komu-nikacyjnych glebach ogrodów dzia³kowych Siedlec, oznaczy³y niski poziom kadmu (0,13–0,35 mg·kg–1_). W glebach Poznania [Jakubus, Czeka³a 1998] kadm wykazywa³ najwiêksze zró¿nicowanie (od 0,36 do 12,04 mg·kg–1_{, œrednio 0,94 mg·kg}–1_{) wœród metali} ciê¿kich. Œrednie zawartoœci kadmu w glebach z te-renu Poznania przekracza³y prawie dwukrotnie za-wartoœæ stwierdzon¹ w glebach ogrodów Rzeszowa. Równie wysok¹ zawartoœæ kadmu (0,89 mg·kg–1_{) w}

piaszczystych glebach ogrodów dzia³kowych Polko-wic, znajduj¹cych siê pod presj¹ zanieczyszczeñ kom-binatu miedziowego, oznaczyli Mocek i in. [1995]. Wiêksze zanieczyszczenie kadmem (0,30–2,20 mg·kg–1_{) gleb ogrodów dzia³kowych Warszawy,} po-³o¿onych przy ruchliwych ulicach, stwierdzi³a Czar-nowska i in. [1994]. WyraŸnie silniej zanieczyszczo-ne kadmem s¹ gleby Krakowa [Gambuœ, Wieczorek 1995] i Górnego Œl¹ska [Jasiewicz i in. 1997], w któ-rych œredni¹ zawartoœæ oscyluj¹c¹ w granicach od 2 do 6 mg·kg–1 _{mo¿na okreœliæ jako niebezpieczn¹ dla} roœlin oraz ich konsumentów. Czarnowska i Bednarz [2000] wskazuj¹ na du¿y udzia³ py³u ulicznego w za-nieczyszczeniu gleb terenów miejskich, po³o¿onych w s¹siedztwie szlaków komunikacyjnych.

Prowadzone w Rzeszowie w latach 2003–2008, w ramach monitoringu œrodowiska miejskiego, ba-dania zanieczyszczenia powietrza wskazuj¹ na prze-kroczenie standardów imisyjnych, w zakresie py³u za-wieszonego PM10, zawieraj¹cego œrednioroczne stê-¿enia kadmu na poziomie 1,0 ng Cd·m‘3 _{[WIOŒ 2009].} Wy¿sze zawartoœci kadmu w glebach ogrodów „Nasz Gaj” i „Przysz³oœæ”, po³o¿onych w po³udniowej czê-œci Rzeszowa, mo¿na wi¹zaæ z utrzymuj¹cym siê w tej czêœci miasta wysokim poziomem zanieczyszczeñ podstawowych (SO₂, NO₂), którym towarzyszy rów-nie¿ wy¿sza emisja zanieczyszczeñ py³owych zawie-raj¹cych kadm. Ich Ÿród³em s¹ lokalne jednostki cie-p³ownicze oraz zanieczyszczenia komunikacyjne.

Zawartoœæ kadmu oznaczono w uprawianych czê-sto w ogrodach warzywach: marchwi i selerze. Ka-bata-Pendias i Pendias [1999] zaliczaj¹ warzywa ko-rzeniowe do roœlin wykazuj¹cych szczególn¹ po-datnoœæ do akumulowania kadmu.

Zawartoœæ kadmu w korzeniach marchwi by³a zró¿nicowana, mieœci³a siê w przedziale od 0,05 do 1,33 mg·kg–1 _{i wynosi³a œrednio 0,29 mg·kg}–1_. Naj-wiêksze iloœci Cd w korzeniach oznaczono w kom-pleksie ogrodów „Zalesie” – 1,33 mg·kg–1_{, natomiast} najmniejsze w marchwi uprawianej w kompleksie „Ma³opolanin” (0,05 mg·kg–1_{), ”Krokus” (0,08} mg·kg–1_{) i „Nasz Gaj” (0,09 mg·kg}–1_{) (rys. 1).} Ko-rzenie gromadzi³y mniejsze iloœci tego metalu ni¿ liœcie. Zawartoœæ kadmu w liœciach marchwi kszta³-towa³a siê na poziomie od 0,08 do 2,15 mg·kg–1_. Najwy¿sz¹ zawartoœæ kadmu 2,15 mg·kg–1 oznaczo-no w liœciach marchwi z kompleksu ogrodów dzia³kowych „Zalesie”. Niskie zawartoœci (0,08 mg·kg–1_{) stwierdzono w liœciach marchwi z ogrodów} dzia³kowych „Krokus”. WskaŸnik bioakumulacji kadmu (obliczony jako stosunek zawartoœci kadmu w roœlinie do jego zawartoœci w glebie) w korze-niach marchwi osi¹gn¹³ wartoœæ 0,68, w liœciach 0,84 (rys. 2). Kadm nale¿y do pierwiastków charak-TABELA 2. Wspó³czynniki korelacji liniowej (r) pomiêdzy

za-wartoœci¹ kadmu w glebie i jej niektórymi w³aœciwoœciami TABLE 2. Coefficients of linear correlation (r) between some properties and cadmium total content in soils

Objaœnienia – Explanations: Corg – organic C, H – hydrolytic acidity, S – base cation capacity, T – total cation exchangeable capacity, V – base cation saturation; korelacja istotna na poziomie istotnoœci: *p=0,01; **p=0,001, correlation significant at: *p = 0.01; **p = 0.001.

H p KCl Corg Hh S T V ZawatroϾ ij c k a rf t n e t n o C n o it c a rf f o ] % [ 2 0 , 0 < m m <mm0,002 5 2 , 0 0,38 -0,24 0,50 0,50 0,37 0,58* 0,55 u C Ni Pb Zn * * 6 6 , 0 0,64** 0,76** 0,81**

RYSUNEK 1. ZawartoϾ kadmu w marchwi i selerze

FIGURE 1. Cadmium content in carrot and celery

RYSUNEK 2. WskaŸnik bioakumulacji (WB) i wskaŸnik rozmieszczenia (WR) kadmu w roœlinach

FIGURE. 2. Bioaccumulation index (BI) and Spacing index (SI) of cadmium in plants VHOHUFHOHU\       . DE DF ]HN % DU DQ yZ ND % XG RZ OD QL . UR NX V 0 LHV] NR : VS yO QD 1 LZ D 3U ]\ V] áR ü =D OHVL H 1 DV] * DM 6W DU RQ LZ D 0 DáR SR OD QL Q RJUyGJDUGHQ

:%NRU]HQLHJOHED±%,URRWVVRLO :%OL FLHJOHED±%,OHDYHVVRLO :5OL FLHNRU]HQLH±6,OHDYHVURRWV PDUFKHZ±FDUURW       . DE DF ]H N % DU DQ yZ ND % XG RZ OD QL . UR NX V : VSyO QD 1 LZ D 3U ]\V ]á R ü =DO HV LH 1 DV ] * DM 6WD UR QL Z D 0 Dñ RS RO DQ LQ RJUyG±JDUGHQ

:%NRU]HQLHJOHED%,URRWVVRLO :%OL FLHJOHED%,OHDYHVVRLO :5OL FLHNRU]HQLH6,OHDYHVURRWV      . DE DF] HN %D UD Qy Z ND %X GR ZO DQ L . URN XV 0L HV ]N R :VSy OQ D 1L Z D 3U ]\ V] áR ü =D OH VLH 1 DV] * DM 6W DU RQ LZ D 0 DáR SR OD QL Q RJUyGJDUGHQ PJ N J  NRU]HQLHURRWV OL FLHOHDYHV VHOHUFHOHU\      . DE DF] HN % DUDQ yZ ND %X GR Z OD QL . URN XV :V Sy OQ D 1L Z D 3U ]\ V] áR ü =D OH VLH 1D V] * DM 6W DU RQ LZ D 0 DáR SR OD QL Q RJUyGJDUGHQ P JN J  NRU]HQLHURRWV OL FLHOHDYHV PDUFKHZFDUURW

teryzuj¹cych siê wysokim (do 10) wskaŸnikiem bio-akumulacji, a jego zawartoœæ w roœlinach jest czêsto funkcj¹ wprost proporcjonaln¹ do jego zawartoœci w pod³o¿u [Kabata-Pendias 2000].

Uprawiane w tych samych warunkach glebowych roœliny selera akumulowa³y w korzeniach œrednio po-nad dwukrotnie wiêksze iloœci kadmu (0,63 mg·kg–1₎ ni¿ marchew (rys. 1). Najwiêksze iloœci kadmu ozna-czono w ogrodach „Zalesie” (1,28 mg·kg–1_{) i} „Ma³opo-lanin” (1,23 mg·kg–1_{). Liœcie selera gromadzi³y} nie-znacznie mniejsze iloœci kadmu (0,56 mg·kg–1_{) ni¿} ko-rzenie. WskaŸnik bioakumulacji kadmu w korzeniach selera wynosi³ œrednio 1,24, a w liœciach 1,20 (rys. 2).

Koncentracja kadmu w badanych warzywach zwi¹zana by³a w niewielkim stopniu z w³aœciwoœcia-mi wierzchniej warstwy gleb. Statystycznie istotn¹, ujemn¹ korelacjê stwierdzono tylko pomiêdzy zawar-toœci¹ kadmu w korzeniach i liœciach marchwi a po-jemnoœci¹ sorpcyjn¹ i zawartoœci¹ czêœci sp³awial-nych w glebie. Równie¿ tylko w przypadku marchwi stwierdzono ujemn¹ zale¿noœæ miêdzy zawartoœci¹ Cd w roœlinach a zawartoœci¹ w glebie ogólnych i „potencjalnie przyswajalnych” dla roœlin (rozpusz-czalnych w HCl o stê¿eniu 1 mol·dm–3_{) form tego} pierwiastka, co wskazuje na mo¿liwoœæ pobierania kadmu z innego Ÿród³a ni¿ gleba (np. z zanieczysz-czeñ atmosferycznych).

Wed³ug wytycznych zawartych w Rozporz¹dze-niu Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. [Dz.U. 2003] zawartoœæ kadmu w warzywach korze-niowych i ³odygowych przeznaczonych do konsump-cji nie powinna przekraczaæ 0,08 mg·kg–1 _œwie¿ej masy produktów lub 0,4 mg·kg–1 _{s.m. (przy œredniej} zawartoœci – 20% suchej masy w korzeniach bada-nych warzyw). Przyjmuj¹c podane normy zawarto-œci stwierdziæ mo¿na, ¿e dopuszczalne stê¿enie tego metalu przekracza blisko po³owa badanych próbek marchwi i a¿ 70% próbek selera.

Ocenê przydatnoœci konsumpcyjnej marchwi oraz selera przeprowadzono równie¿, wykorzystuj¹c za-proponowane przez Kabatê-Pendias i in. [1993] zawar-toœci krytyczne metali œladowych w p³odach rolnych. Dopuszczaj¹ one do wykorzystania konsumpcyjnego roœliny o zawartoœci nieprzekraczaj¹cej 0,15 mg Cd w kg s.m. Wszystkie konsumpcyjne czêœci roœlin, marchwi i selera zawiera³y nadmierne iloœci kadmu.

Kabata-Pendias i Pendias [1999] podaj¹, ¿e kadm jest pobierany wyj¹tkowo ³atwo, zarówno przez sys-tem korzeniowy jak i liœcie, na ogó³ proporcjonalnie do stê¿enia w œrodowisku, bez wzglêdu na w³aœci-woœci gleby. Aczkolwiek kwaœny odczyn gleb uwa-¿any jest za najwa¿niejszy czynnik wp³ywaj¹cy na zwiêkszon¹ jego fitoprzyswajalnoœæ.

Porównuj¹c uzyskane wyniki z danymi dostêp-nymi w literaturze przedmiotu mo¿na stwierdziæ, ¿e w badanych warzywach Cd wystêpowa³ na pozio-mie spotykanym w roœlinach uprawianych na tere-nach rolniczych [W³aœniewski 1998] oraz w mniej uprzemys³owionych miastach œredniej wielkoœci (Tar-nów, Siedlce) [Cury³o 1997, Lipiñska 2000]. Zawar-toœæ kadmu w warzywach z ogrodów Rzeszowa prze-kracza³a wprawdzie dopuszczalny poziom 0,4 mg Cd w kg s.m., jednak by³a znacznie ni¿sza od zawarto-œci Cd w warzywach uprawianych na terenie du¿ych miast lub w okrêgach przemys³owych [Czarnowska i in. 1994; Tyksiñski i in. 1995; Rosada, Nijak 2001; Bielicka i in. 2009]. Bardzo wysokie zawartoœci Cd w korzeniach marchwi i selera (odpowiednio 2,68 i 3,51 mg·kg–1_{) oznaczyli równie¿ w ogrodach} dzia³-kowych Sosnowca Jasiewicz i in. [1997] oraz Golcz i D³ubiak [1998] w liœciach pietruszki (1,40 mg·kg–1_{) z} aglomeracji poznañskiej. Roœliny z siedlisk zanie-czyszczonych pobieraj¹ znaczne iloœci kadmu, a œci nadziemne gromadz¹ go znacznie wiêcej ni¿ czê-œci podziemne. Uk³ad taki potwierdza dominuj¹cy wp³yw zanieczyszczeñ przenoszonych w atmosferze [Czarnowska i in. 1994].

TABELA 3. Wspó³czynniki korelacji liniowej (r) pomiêdzy niektórymi w³aœciwoœciami gleb i zawartoœci¹ kadmu w roœlinach TABLE 3. Coefficients of linear correlation (r) between some soils properties and cadmium content in plants

Objaœnienia – Explanations: korelacja istotna na poziomie istotnoœci: *_{p = 0,05;} **_{p=0,01; correlation significant at: *p =}

0.05, **p = 0.01. æ œ o w i c œ a ³ W r e t e m a r a P CMaarrrcohtew SCeeelelrry ei n e z r o k st o o r lelœiacveies rkooorzstenei lelœiacveies H p KCl C ci n a g r O – g r o C y ti d i c a ci t y l o r d y H – H y ti c a p a c n o it a c e s a B – S y ti c a p a c el b a e g n a h c x e n o it a c l a t o T – T n o it a r u t a s n o it a c e s a B – V m m 2 0 , 0 < n o it c a r F – m m 2 0 , 0 < a j c k a r F l a t o t d C – m e ³ ó g o d C .v a d C – .s y z r p d C 2 0 , 0 6 2 , 0 -9 0 , 0 -* 8 3 , 0 -* 0 4 , 0 -8 0 , 0 -* 7 3 , 0 -* 6 3 , 0 -* * 5 4 , 0 -2 0 , 0 6 2 , 0 -9 0 , 0 -* 9 3 , 0 -* 0 4 , 0 -8 0 , 0 -* 7 3 , 0 -* 6 3 , 0 -* * 5 4 , 0 -5 1 , 0 9 1 , 0 4 1 , 0 -5 0 , 0 4 0 , 0 8 1 , 0 2 0 , 0 -7 1 , 0 -8 0 , 0 -5 1 , 0 9 1 , 0 4 1 , 0 -5 0 , 0 4 0 , 0 8 1 , 0 3 0 , 0 -7 1 , 0 -8 0 , 0

-Zawartoœæ kadmu w korzeniach marchwi uprawia-nej w Polsce mieœci siê w przedziale 0,016–0,177 mg·kg–1 _{œwie¿ej masy, a uprawiane w ogrodach} miej-skich po³o¿onych w rejonach zanieczyszczonych, gro-madz¹ w liœciach nawet 2,7 mg·kg–1 _{s.m. i 0,6 mg·kg}–1 s.m. w korzeniach [Kabata-Pendias, Pendias 1999].

WNIOSKI

1. Zawartoœæ kadmu w wierzchniej warstwie gleb ogrodów dzia³kowych Rzeszowa by³a niska (za-kres 0,21–0,99 mg·kg–1_{, œrednia geometryczna 0,42}

mg·kg–1_{) i mieœci³a siê, w przyjêtym dla gleb Polski}

zakresie zawartoœci naturalnych. Podwy¿szon¹ zawartoœæ kadmu w trzech ogrodach („Przysz³oœæ”, „Budowlani” i „Nasz Gaj”) nale¿y wi¹zaæ w pierw-szej kolejnoœci ze sk³adem granulometrycznym gleb, a nastêpnie z po³o¿eniem wzd³u¿ ruchliwych tras komunikacyjnych.

2. Marchew i seler, pochodz¹ce z ogrodów dzia³ko-wych Rzeszowa, zawiera³y kadm w iloœciach prze-kraczaj¹cych dopuszczalne stê¿enia tego metalu, okreœlone w przepisach krajowych.

3. Zawartoœæ kadmu w badanych warzywach w bar-dzo ma³ym stopniu zwi¹zana by³a z w³aœciwoœcia-mi wierzchniej warstwy gleb, w tym z zawarto-œci¹ ogólnych i rozpuszczalnych form kadmu w glebie.

LITERATURA

BIELICKA A., RY£KO E., BOJANOWSKA I. 2009. Zawartoœæ pierwiastków metalicznych w glebach i warzywach ogrodów dzia³kowych Gdañska i okolic. Ochrona Œrodowiska i Zaso-bów Naturalnych. 40: 209–216.

CURY£O T. 1997. Zawartoœæ metali ciê¿kich w warzywach z ogrodów dzia³kowych w Tarnowie. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 448b: 35–42.

CZARNOWSKA K., GWOREK B., SZAFRANEK A. 1994. Akumulacja metali ciê¿kich w glebach i warzywach korze-niowych z ogrodów dzia³kowych dzielnicy Warszawa-Moko-tów. Rocz. Glebozn. 45, 1/2: 45–54.

CZARNOWSKA K., BEDNARZ I. 2000. Heavy metals in stre-et dust from Warsaw. Rocz. Glebozn. 51, 3/4: 29–36. DUDKA S. 1992. Ocena ca³kowitych zawartoœci pierwiastków

g³ównych i œladowych w powierzchniowej warstwie gleb Polski. R(293), IUNG Pu³awy: 48 ss.

Dz.U. 2002. Nr 165, poz. 1359. Rozporz¹dzenie Ministra Œro-dowiska w sprawie standardów jakoœci gleby oraz standar-dów jakoœci ziemi.

Dz.U. 2003. Nr 37, poz. 326. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych pozio-mów zanieczyszczeñ chemicznych i biologicznych, które mog¹ znajdowaæ siê w ¿ywnoœci, sk³adnikach ¿ywnoœci, dozwolo-nych substancjach dodatkowych, substancjach pomagaj¹cych w przetwarzaniu albo na powierzchni ¿ywnoœci.

Dz.U. 2005. Nr 169, poz. 1419. Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o rodzinnych ogrodach dzia³kowych.

GAMBUŒ F., WIECZOREK J. 1995. Metale ciê¿kie w glebach i warzywach z krakowskich ogrodów dzia³kowych. Acta Agrar. et Silv., Agr. 33: 45–59.

GOLCZ A., D£UBIAK S. 1998. Zawartoœæ metali ciê¿kich w wybranych gatunkach warzyw. Rocz. AR Poznañ CCCIV, Ogrod. 27: 95–99.

GUS 2009. Ochrona Œrodowiska 2009: www. stat. gov.pl JAKUBUS M., CZEKA£A J. 1998. Metale ciê¿kie i siarka w

glebach uprawnych miasta Poznania. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 460: 249–258.

JASIEWICZ C., SENDOR R., BUCZEK J. 1997. Zawartoœæ Cd i Ni w wybranych gatunkach warzyw uprawianych w ogro-dach dzia³kowych Sosnowca. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 448b: 87–92.

KABATA-PENDIAS A., MOTOWICKA-TERELAK T., PIO-TROWSKA M., TERELAK H., WITEK T. 1993. Ocena stop-nia zanieczyszczestop-nia gleb i roœlin metalami ciê¿kimi i siark¹. Ramowe wytyczne dla rolnictwa. IUNG Pu³awy, P(53): 20 ss. KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H. 1999. Biogeochemia

pier-wiastków œladowych. PWN Warszawa: 398 ss.

KABATA-PENDIAS A. 2000. Biogeochemia kadmu. Kadm w œrodowisku – problemy ekologiczne i metodyczne. Zesz. Nauk. Komitetu Cz³owiek i Œrodowisko PAN, 26: 17–24.

LIPIÑSKA J., OPRZ¥DEK K. 1999. Pierwiastki œladowe w gle-bach ogrodów dzia³kowych Siedlec. Zesz. Nauk WSR-P w Siedlcach, Rolnictwo, 56: 89–97.

LIPIÑSKA J. 2000. Wp³yw wybranych w³aœciwoœci gleby na za-wartoœæ metali ciê¿kich w warzywach. Zesz. Nauk AP w Sie-dlcach, Rolnictwo, 57: 151–157.

MOCEK A., OWCZARZAK W., TYKSIÑSKI W., KACZMA-REK Z. 1995. Metale ciê¿kie w glebach ogrodów dzia³kowych w Polkowicach. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 418: 299–304. ROSADA J., NIJAK K. 2001. Zawartoœæ metali ciê¿kich w wa-rzywach uprawianych poza stref¹ ochronn¹ Huty Miedzi G³o-gów. Progress in Plant Protection. 41, 2: 570–573. TERELAK H., TUJAKA A. 2003. Wystêpowanie pierwiastków

œladowych w glebach u¿ytków rolnych województwa podkar-packiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 493: 254–252. TYKSIÑSKI W., MOCEK A., OWCZARZAK W., ROSZYK J.

1995. Metale ciê¿kie w warzywach i owocach z ogródków dzia³kowych w Polkowicach. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 418: 305–312.

WIOŒ Rzeszów 2009. Stan œrodowiska w województwie pod-karpackim w latach 1999–2008.

W£AŒNIEWSKI S. 1998. Zawartoœæ metali ciê¿kich w marchwi uprawianej w wiejskich dzia³kach przyzagrodowych w woje-wództwie rzeszowskim. Pierwiastki œladowe w glebach ogro-dów dzia³kowych Rzeszowa. Rocz. AR Poznañ CCCIV, Ogrod. 27: 345-351.

W£AŒNIEWSKI S. 2003: Pierwiastki œladowe w glebach ogro-dów dzia³kowych Rzeszowa. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 493, 1: 279–287.

Dr in¿. Stanis³aw W³aœniewski

Katedra Gleboznawstwa, Chemii Œrodowiska i Hydrologii Uniwersytet Rzeszowski

35-601 Rzeszów ul. M. Æwikliñskiej 2