Dariusz Rozmus
Nowe dane dotyczące cmentarzy
żydowskich w dawnym powiecie
olkuskim, w granicach
administracyjnych do 1975 r.
Ochrona Zabytków 52/1 (204), 68-72
D ariusz Rozmus
NOWE DANE DOTYCZĄCE CMENTARZY ŻYDOWSKICH W DAWNYM
POWIECIE OLKUSKIM, W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH DO 1975 R.
W numerze trzecim „O chrony Z abytków ” z 1998 r. zam ieszczono ciekawy artykuł Dariusza W aleriańskie- go pośw ięcony cm entarzom żydow skim w ojew ództw a katow ickiego. Ponieważ m ateriał do tego artykułu, jak zaznacza autor, pow staw ał w łatach 1 9 9 1 -1 9 9 2 , w arto dodać teraz, pod koniec dekady, a zarazem wieku, kilka uzupełnień. D otyczą one cm entarzy z terenu daw nego pow iatu olkuskiego przed reform ą adm ini stracyjną z 1975 r.
Przyjmując zastosow any przez au to ra podział obiek tów cm entarnych na trzy kategorie w zależności od w ystępow ania na nich, bądź nie, nagrobków , należało by obecnie dokonać kilku korekt. Polegać one p o w in ny na przeniesieniu cm entarzy przyporządkow anych kategorii I, czyli takich, na których zachow ały się nagrobki, do kategorii II — oznaczającej w tej chwili tylko miejsca pocm entarne. C enne byłoby rów nież poszerzenie zastosow anego przez au to ra podziału o in form acje dotyczące stanu zachow ania obiektów. Jest to o tyle istotne, gdyż poza zdew astow anym i cm entarza mi żydowskimi znajdują się też na terenie w ojew ódz tw a katow ickiego obiekty dobrze zachow ane. Piszący te słowa skoncentrow ał się tylko na kilku cm entarzach, k tóre są mu najlepiej znane, rozpoczynając od ro d zin nego Olkusza. Trzeba tutaj zaznaczyć, że po obecnej
1. Bogato zdo b io n a tu m b a ze starego cm entarza żydow skiego w O l kuszu (XVIII w. ?) W szystkie fot. D. R ozm us
1. Lavishly decorated to m b from the o ld Jewish cem etery in O lku sz (eighteenth century?). A ll ph otos: D. Rozm us
1. R. Pytel, W zm ianka o O lkuszu oraz o kopalniach zło ta , srebra
i soli w Polsce w XI w ieku, „Slavia Atiąua”, t. XVII, 1970, s. 1 7 1 -1 7 7 .
2. Georgius Agricola w D e veteribus et novis m etalis, w spom ina o „zn akom itej kopalni p o ło żo n ej p o m ię d zy rzekam i Pilzą a Wisłą,
którą Polacy, lu d szczepu W enedów zam ieszkujący tę okolicę, z w y k li n a zyw a ć E lkosch” — cyt. za: A. Krupkowski, Polskie m e to d y w y tw arzania m etali w XVI wieku, (w:) Georgius Agricola 1 4 9 4 -1 5 5 5
— G órnik, M etalurg, M ineralog, Chem ik, Lekarz, W rocław 1957. Uwagę zwraca użycie po kilku wiekach prawie identycznie do
śred-reform ie adm inistracyjnej obszar daw nego pow iatu o l kuskiego zostanie podzielony pom iędzy now e w oje w ództw a — m ałopolskie i śląskie.
Trudno właściwie określić, kiedy dokładnie Żydzi pojaw ili się w O lkuszu. Pierwsza, kontrow ersyjna, w zm ianka w dziejach dotycząca O lkusza, pochodzi w łaśnie ze źródła hebrajskiego z XI w. Zawdzięczam y ją nieznanem u kupcow i żydow skiem u (Radanicie), k tó ry przekazał inform acje o O lkuszu i jego kruszcach rabbiem u Szlomo Ben Icchakow i znanem u jako Raszi. Tenże zmieścił ją w swoim kom entarzu do Biblii i Tal m udu. W Księdze P roroka N ah u m a w spom niany Raszi przy słow ach „W yrok na N in iw ę ” zapisał „ H a-E lqoszi jest to m iasto w państw ie BLW W NJH , które należy do ziem i Izraela, choć leży poza granicam i ziem i Izraela. I wiedz, że są tam rudy złota, srebra”1. Oczywiście z tego źródła nie w ynika fakt żydow skiego osadnictw a w O lkuszu, niem niej jednak m iasto zostało w zm ianko w ane, a geneza samej nazwy m iasta Olkusz (w śred niow ieczu i później: Ilkus, Lcubs, H ilcus, Ilku sz oraz Elkosch2) pozostaje do dzisiaj niew yjaśniona. Ź ró d ło X V I-w ieczne, lustracja w ojew ództw a krakow skiego, inform uje, że Żydzi mieszkali już w mieście od około 30 lat3.
Starszy cm entarz żydowski pow stał n a jp raw d o p o dobniej po roku 1584, w tych też latach zbudow ano dostaw ioną do m urów obronnych m iasta synagogę4. W tym miejscu znajduje się obecnie niezabudow any plac. Ponieważ nie przep ro w ad zo n o w tym miejscu badań archeologicznych, tru d n o w tej chwili w niosko w ać o ew entualnym związku pierw otnej synagogi z sy stem em obronnym m urów miejskich. Wiele jednak wskazuje na to, że powstała ona w miejscu jednej z baszt.
Z 1648 r. pochodzi d o k u m en t m ów iący o posze rzeniu żydow skiego cm entarza5. Tak jak w spom ina D. W aleriański, m acewy ze starego cm entarza zostały w 1993 r. w ydobyte i przekazane do konserw acji, k tó ra została w ykonana6. D o konserw acji poszły tylko najciekawsze z zachow anych do 1993 r. nagrobków, w tym jedna bogato zdobiona tum ba (il. 1) Problem polega na tym , że do dzisiaj (listopad 1998) nagrobki te nie pow róciły na swoje daw ne miejsce. Pytanie, czy pow inny? — pozostaw iam bez odpow iedzi. W
ykona-n iow ieczykona-n ego zapisu brzmiącej ykona-nazw y miasta.
3. Por. F. Kiryk (w:) D zieje O lkusza i regionu olkuskiego, t. I, W ar szawa 1 9 7 8 , s. 175.
4. Tam że, s. 2 6 0 -2 6 1 . 5. Tam że, s. 2 6 1 .
6. W Ż ydow skim Instytucie H istorycznym znajduje się dokum enta cja konserwatorska tychże m acew , którą w ykonał Jan Piekło. Por. J. Kocjan, N iechciane m a cew y, „Przegląd O lkuski”, grudzień 1 9 9 7 , s. 7.
2. W idok na fragm ent now ego cm entarza żydow skiego w O lkuszu 2. View o f a fragm ent o f the n ew Jewish cem etery in O lku sz
nie bądź odtw orzenie planigrafii tego cm entarza na podstaw ie dokum entacji konserw atorskiej z 1984 r. jest obecnie całkowicie niem ożliw e7. Te niezwykle cen ne zabytki pow inny zostać o d p ow iednio zabezpieczo ne i pow rócić do O lkusza wtedy, gdy m iasto rozwiąże problem ich bezpiecznej lokalizacji. Dzisiaj stary cm en tarz żydowski w Olkuszu należy zaliczyć do kategorii II, czyli miejsc całkowicie pozbaw ionych nagrobków.
N ow y cm entarz żydowski pow stał n ajp raw d o p o dobniej na przełom ie wieków. N ie ma na nim obecnie nagrobków starszych niźli pierw sza dekada XX w. C m entarz ten jest pokrytą gruzem łąką, z nielicznymi tylko stojącymi nagrobkam i (il. 2). N a jednej z prze w róconych macew w idzim y elem ent specyficznie o l kuski. Ż łobki rytej inskrypcji hebrajskiej w ypełniono ołow iem , którego rudy od w ieków stanow ią o bogac tw ie regionu. O ryginalny nagrobek zachow ał się też w zachodniej partii cm entarza. Przyczółek został na nim opracow any w form ie płaskorzeźby przedstaw ia jącej tradycyjny m otyw drzew a oraz lwa opartego łapą o niew ielkie przedstaw ienie m acewy z rytymi literam i Pe, N u n na ściance przedniej. Ciekaw ym uzupełnie niem kom pozycji jest tutaj użycie w olutow ych listew roślinnych w zw ieńczeniu nagrobka oraz na n ad d a tkach ujmujących jego zam knięcie. Jest to zresztą jedy
7. Por. O pracowania konserw atorskie z 19 8 4 r. cmentarzy żyd ow skich: Olkusz ul. O łow iana nr inw. 1554 oraz Olkusz ul. K olorow a nr inw. 1 552, złożon e w Archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków , Katowice ul. Jagiellońska 12, pokój 5 1 2 (dotyczą one starego i now ego cmentarza).
8. M . Krajewska, Sym bolika płaskorzeźb na cm entarzach żydow skich
w Polsce, „Polska Sztuka L udow a” 1 9 8 9 , nr 1 -2 , s. 50
ny olkuski nagrobek „nobilitow any” w zm ianką w lite raturze (il. 3)'s. Pom im o licznych apeli cm entarz ten ulega dalszej dewastacji, w chwili obecnej należałoby go przede wszystkim ogrodzić9.
N iew ielkie uzupełnienie należy się cm entarzow i w Sławkowie. C hodzi tutaj o datę pow stania tego obiektu. N a podstaw ie dokum entów , które dopiero niedaw no ujrzały św iatło dzienne, m ożem y stw ierdzić, że gm ina żydowska w Sławkowie ukonstytuow ała się dopiero w 1904 r., a pierwszym rabinem został Szmul Zając. W ydaje się jednak, że ukonstytuow anie gminy poprzedzone zostało już intensyw nym osiedlaniem się Żydów, najpraw dopodobniej od 2 poi. XIX w.
W edług danych pochodzących ze spisu ludności, dokonanego przez N iem ców w grudniu 1939 r., na 7801 m ieszkańców Sławkowa, gm ina żydowska liczyła 960 o só b 10.
Jak w ynika z W ykazu wszystkich nieruchom ości będących własności G m iny W yznaniowej Żydowskiej z 26 lutego 1933 r., w posiadaniu gm iny znajdow ały się następujące nieruchom ości: bożnica w ybudow ana w 1896 r., łaźnia rytualna przy ul. Rynek 6 oraz cm
en-9. Por. Zgon Kirkutu, „Dziennik Zachodni” nr 189 z 2 5 - 2 7 IX 1992, s. 5. D okum entację weryfikacyjną wraz z fotografiam i oraz ręczny mi odpisami inskrypcji przeprowadził zespół w składzie: mgr D. Roz- mus, mgr M . Rozm us oraz mgr A. W itek, zespołem pod w zględem m erytorycznym kierował prof. dr hab. J. Samek.
10. J. Kantyka, L. Rosikoń, S ła w k ó w w latach okupacji hitlerow skiej
1 9 3 9 — 1 9 4 5 , K atowice 1984, s. 63; por. też „Kurier Sław kow ski”
nr 26 z IX 1993.
3. N agrobek z now ego cm entarza żydow skiego w O lkuszu 3. T om bston e from the n ew Jewish cem etery in O lkusz
4. Fragment cm entarza żydow skiego w S ław kow ie 4. Fragment o f the Jew isb cem etery in S ła w k ó w
ta r z 11. C m entarz usytuow any jest we wsi Krzykawka (Krzykawka 139), bezpośrednio przylegającej do obrzeży zabudow ań Sławkowa. Powstał on na g ru n tach (1/2 morgi) nabytych od właściciela d ó b r Krzy kawka w 1907 r .12 Najstarszy nagrobek posiada zapi saną na nim datę śmierci 1904 r. O znacza to, że tran s akcja z 1907 r. legalizowała istniejący już stan faktycz ny, zresztą d okum enty wskazują na pow stanie synagogi
5. Fragment cm entarza żydow skiego w S ław kow ie 5. Fragment o f the Jewish cem etery in S ła w k ó w
11. D okum ent nr 713 — W ykaz wszystkich nieruchom ości będą cych własnością Gm iny W yznaniowej Żydowskiej w Sław kow ie, Sław ków 26 II 1933 r. D okum ent znajduje się w prywatnym posia daniu, autor miał w ręku niedoskonałą jego kserokopię.
12. Tamże.
w Sławkowie na 8 lat przed form alnym u k o n sty tu o w aniem się gminy. Z inform acji ustnej dow iedziałem się, że początki cm entarza wiążą się z działalnością p rzodków p. Jakuba Żelaznego, obecnie obyw atela USA. C m entarz sławkowski należy do najlepiej zacho w anych cm entarzy w Polsce (il. 4, 5). Niestety, w iosną 1998 r. w kam iennym m urze okalającym cm entarz p o w stały duże w yłom y (il. 6). W arunkiem przetrw ania dla przyszłych pokoleń tego obiektu jest p rzep ro w a dzenie prac rem ontow ych ogrodzenia.
Kolejną m iejscowością, którą w arto się zająć, jest Ż arnow iec. Pewne w iadom ości o gminie żydowskiej w Ż arnow cu posiadam y dop iero z okresu po potopie szwedzkim . H andel i propinacja spoczywały w rękach Ż y d ó w 12. N a podstawie wizytacji diecezjalnej z 1747 r. dow iadujem y się, że w mieście stoi bóżnica oraz, że większość dom ów w rynku miejskim należy do Ż y d ó w 14. W iększość populacji Ż ydów z Ż arn o w ca zosta ła w ym ordow ana podczas okupacji, głów nie w obozie zagłady w B ełżcu15.
W miasteczku znajdują się dw a miejsca pocm en- tarne. Pierwsze z nich, związane ze starym cm enta rzem , znajduje się w rejonie skrzyżow ania ul. Kościu szki z ul. M iechow ską. Jak pisze Piw ow arski, aby
za-13. Kiryk, op. cit., s. 4 1 9 .
14. J. W iśniew ski, Flistoryczny opis k o śc io łó w , m ia st, za b y tk ó w i pam iątek w olkuskiem , M arjówka O poczyńska 1 9 3 3 , s. 32. 15. S. Piwowarski, Karty z d zie jó w okupacji i p o d zie m ia , (w:) Ż a r
trzeć ślady po żydow skich m ieszkańcach Ż arnow ca, N iem cy nakazali usunąć nagrobki z cm entarza żydow skiego16. Jak w ynika ż relacji kilku m ieszkańców Ż a r now ca, część nagrobków m ogła być w zięta do budow y d om ów m ieszkalnych.
Drugi cm entarz znajdow ał się przy nieistniejącej już cegielni. Przy czym niejasny jest czas pow stania tego obiektu. O koliczne grunty zostały w ykupione niegdyś przez Spółdzielnię Produkcyjną „K łos” . Resztki „kier- k o fa”, tak nazywają to miejsce m ieszkańcy Ż arnow ca, m ożem y jeszcze odnaleźć w kępie m łodych brzózek, przy polnej drodze prow adzącej w kierunku rzeczki Uniejówki. W idoczne na zdjęciach pozostałości n a grobków m ożem y określić jako bardzo późne przykła dy żydow skich pom ników cm entarnych. Pochodzą one praw d o p o d o b n ie z lat trzydziestych, z okresu gdy tradycyjna sztuka została już w większości przypadków wyparta przez lastrikowe i betonowe konstrukcje (ił. 7 )17. N a koniec w arto jeszcze w spom nieć o cm entarzach w Pilicy. W ram ach program u „Judaica” rozpoczęto w ykonyw anie k o m p u tero w y ch dokum entacji kilku cmentarzy. D okum entacje now ego cm entarza w Pilicy zakończono w ydaniem drukiem pełnej i jak d o ty ch czas jedynej tego typu m onografii (L. H o ń d o , D. Roz- mus, A. W itek, C m entarz żyd o w ski w Pilicy. Rys histo ryczny i m ateriały inw entaryzacyjne, K raków 1995) w pow ojennej historii polskich badań nad tem atyką żydow ską18. W arto dodać, że publikację m ateriałów w spom ogły finansow o w ładze Pilicy. W m onografii nie uw zględniono nagrobków ze starego cm entarza w Pilicy. Są one w m urow ane w ściany dom u k w ate runkow ego (il. 8). Budynek ten w pewnej nieokreślo nej przyszłości będzie na pew no rozbierany, w tedy też pow stanie szansa odzyskania cennych macew. Podobna szansa otw orzy się kiedyś w Ż arnow cu. W arto, aby służby konserw atorskie miały na uw adze tego typu ew entualność.
W spom niana powyżej publikacja o cm entarzu pilic- kim z serwisem czarno-białych zdjęć nie oddaje ró w nież słabo lub w ogóle niezachow anych śladów p o li chrom ii. Tem atyka ta zaś zarów no w sferze dociekań nad sym boliką, jak i estetyką znajduje się do p iero u progu kom pleksow ych b a d a ń 19. Tym bardziej cenne jest to, że w w ypadku Pilicy w kilku przypadkach za chow ały się unikalne ślady kolorow ego zdobienia n a grobków, jak np. na macewie pochodzącej z 1908 r. (il. 9)
Kończąc chciałbym zaznaczyć, że cm entarze żydow skie są elem entem naszego w spólnego p o lsk o -ż y d o w skiego dziedzictw a. Są fragm entem d o robku k u ltu ro w ego tw orzonego przez wiele narodów , dla których
16. Tamże.
17. Autor artykułu nie odczytyw ał dat na nagrobkach, poniew aż wym agałoby to częściow ego odkopania nagrobków.
18. Por. E. Bergman, D oku m en tacja synagog i cm en tarzy ż y d o w
skich w Polsce, (w:) Ż y d zi i ju daizm w e w spółczesnych badaniach polskich, Kraków 1 9 9 7 , s. 3 2 3 - 3 2 8 ; por. też D. Rozmus, recenzja
książki M. W odzińskiego, Inskrypcje hebrajskie na Śląsku o d
śred-6. W idok zniszczonego ogrodzenia cm entarza żydow skiego w S ła w k o w ie (jesień 19 9 8 r.)
6. V iew o f the dam aged fencing o f the Jewish cem etery in S ła w k ó w (au tu m n 1998)
ten kraj stał się przystanią, a naw et ojczyzną. Jako archeolog m ogę autorytatyw nie stw ierdzić, że w artość zabytkow a cm entarzy żydow skich, będących zarów no w sferze sztuki jak i paleografii przykładem unikalnej syntezy kultury europejskiej ze starożytnym
żydow-n iow iecza do XVIII w ieku (H ebrew Iżydow-nscriptiożydow-ns iżydow-n Silesia from the
M iddle Ages to the 18th Century), W rocław 1 9 96, w „Folia Orien- talia”, vol. X X X IV , 1 9 9 8 , s. 2 3 2 .
19. Praktycznie dotychczas tylko jedna większa publikacja zajmuje się tą problematyką: A. Trzciński, Polichrom ia n agrobków na cm en
tarzach ży d o w sk ic h w Polsce p o łu d n io w o -w sc h o d n iej, „ Polska Sztu
ka Ludow a ” 1 9 8 9 , nr 1 -2 , s. 6 3 -6 5 .
7. Zagłębiona w zie m ię m acew a z now ego cm entarza w Ż arnow cu
8. M acew a ze starego cm entarza ży dow skiego w Pilicy w m u row an a w ściany dom u p rzy ul. Klasztornej
8. A m atsevah from the o ld Jew ish cem etery in Pilica w a lled in in a house in Klasztorna Street
skim dziedzictw em kultury orientalnej, będzie rosła w sposób niew ym ierny i tylko od nas zależy na ile ocalim y je dla następnych pokoleń poszukujących k o rzeni swojej tożsamości. W sposób na ogól dla nas nie zauważalny, już zaledwie za trzy lata większość n ag ro b ków żydow skich będzie pochodzić z pierwszej połow y ubiegłego stulecia (sic!), dziew iętnastow ieczne zaś sta ną się św iadectw em sztuki i kultury sprzed dw u stuleci.
20. T. Z ychiew icz, Ginące kam ienie, „Ziem ia”, R. II, 1 9 5 7 , nr 3, s. 1 6 -1 8 .
New Data on Jewish Cem eteries within Administrative This te x t com prises a su p p lem en tatio n to the article by D ariusz W aleriański: C m entarze żyd o w skie w woj. k a to w ic
k im (Jewish cem eteries in th e voivodeship o f K atow ice),
published in “ O ch ro n a Z a b y tk ó w ” 1998, no. 3.
9. Bogato polichrom ow ana m acew a z cm entarza żydow skiego w Pilicy
9. Lavishly polych rom ed m atsevah from the Jewish cem etery in Pilica
Już w 1957 r. T. Zychiew icz napisał „H istorii nie da się zm ienić, m ożna ją tylko sfałszować, ale w ów czas przestaje być historią. N ie da się także w ym a za ć ża d nego z jej rozdziałów. M ożna ty lko przem ilczeć, ale w ów czas szkodzi się tylko jej o b iektyw n ej wartości. I choćby dlatego tylko te kam ienie są także i nasze. A jeśli tak — czas zn a leźć dla nich miejsce na kartach
kroniki dnia dzisiejszego”20.
in the Former County of Olkusz, Boundaries up to 1975
T h e a u th o r discusses cem eteries in O lkusz (the old and new cem etery), Sławków, Ż arn o w iec an d Pilica.
