Czas w życiu człowieka

Czas

w życiu człowieka

NR 2767

Czas

w życiu człowieka

pod redakcją

K

P

, A

C

-C

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2010

Redaktor serii: Psychologia

J

M. S

Recenzent

M

S

Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej:

Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

Spis treści

Wprowadzenie (Katarzyna Popiołek i Agata Chudzicka-Czupała) . . . . . 11

Część pierwsza

Czas jako problem współczesności

WIESŁAWSZTUMSKI

Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu . . . . . . . . 23 JÓZEFBAŃKA

Życie człowieka jako istnienie w czasie . . . . . . . . . . . . 38

Część druga

Czas jako zmienna badawcza w naukach humanistycznych

ZBIGNIEWSPENDEL

Czas historyczny w psychologii. Świadomość historyczna i myślenie histo- ryczne jako przedmiot studiów psychologicznych . . . . . . . . . 53

ZBIGNIEWSPENDEL

Czas jako zmienna w badaniach psychologicznych. Metodologiczne pułapki psychologicznych badań nad czasem . . . . . . . . . . . . . 69

K^ATARZYNAP^OPIOŁEK

Percepcja czasu — czas codzienny i czas życia . . . . . . . . . . 86 A^UGUSTYNB^AŃKA

Typy tożsamości wczesnej dorosłości z perspektywy orientacji czasowej pre- ferowanych stylów życia . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

RYSZARD KLAMUT

Poziomy czasu psychologicznego a system osobowości . . . . . . . 118 GRAŻYNAMENDECKA

Temporalne aspekty twórczości . . . . . . . . . . . . . . . 133 AGATAPRZYBYSZ

Czas w pedagogice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Część trzecia

Perspektywa czasowa / czasowy horyzont życia człowieka

PIOTRPRÓCHNIAK

Śmierć jako komponent perspektywy czasowej . . . . . . . . . . 163 MARTAKOSIOL

Sposoby uzasadniania wagi osobistej przeszłości . . . . . . . . . 174 U^RSZULAT^OKARSKA

Wzorce doświadczania czasu w narracyjnej grze autobiograficznej. <W osiem- dziesiąt historii do-o-KOŁA ŻYCIA> . . . . . . . . . . . . . . 194

Część czwarta

Praca i brak pracy a doświadczanie czasu

PIOTRPRÓCHNIAK

Orientacja temporalna jako wyznacznik radzenia sobie przez osoby wykonu- jące ryzykowną pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

ANTONIWONTORCZYK

„Dystans czasu” jako regulator ryzykownych zachowań kierowców i jego mo- tywacyjno-adaptacyjna funkcja . . . . . . . . . . . . . . . 229

M^AŁGORZATAD^OBROWOLSKA

Zatrudnienie w kontekście ram czasowych kontraktu psychologicznego . . 245 K^ATARZYNAŚ^LEBARSKA

Brak pracy a dobrostan człowieka — czy długotrwale bezrobotni skazani są na bezradność? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

6 Spis treści

Część piąta

Temporalne aspekty różnorodnych badań psychologicznych

A^LEKSANDRA N^IEMYJSKA

O tym, co się dzieje z czasem, kiedy myślimy o sobie. Temporalne właści- wości Ja oraz innych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

AGATACHUDZICKA-CZUPAŁA, DAMIANGRABOWSKI

Odraczanie gratyfikacji w dłuższej perspektywie czasowej . . . . . . 292 K^RYSTYNAB^ALAWAJDER

Orientacja retrospektywna jako mediator eskalacji konfliktu . . . . . . 303 MACIEJJANOWSKI

Percepcja czasu a regulacja emocji i zdrowie w perspektywie różnic płcio- wych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

AGATACHUDZICKA-CZUPAŁA

Percepcja czasu a uzależnienie od Internetu . . . . . . . . . . . 336 I^LONAD^UDZIK-G^ARSTKA, B^OŻENA M^AKSELON

Doświadczanie upływu czasu a jakość relacji społecznych u osób między 20. a 30. rokiem życia . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

KATARZYNAPOPIOŁEK, AGATACHUDZICKA-CZUPAŁA

Percepcja czasu a transgresja i aktywność ludzi starszych . . . . . . 362

Spis treści 7

List of contents

Introduction (Katarzyna Popiołek i Agata Chudzicka-Czupała) . . . . . 11

Part one

Time as a problem of contemporaneity

WIESŁAWSZTUMSKI

The turbo-world, acceleration trap, and the ecology of time . . . . . . 23 JÓZEFBAŃKA

The life of man as the existence in time . . . . . . . . . . . . 38

Part two

Time as a research variable in the humanities

ZBIGNIEWSPENDEL

Historical time in psychology. A historical awareness and historical thinking as a subjet of psychological studies . . . . . . . . . . . . . 53

ZBIGNIEWSPENDEL

Time as a variable in psychological studies. Methodological traps of psycho- logies studies on time . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

K^ATARZYNAP^OPIOŁEK

Perception of time — daily time and life time . . . . . . . . . . 86 A^UGUSTYNB^AŃKA

Types of identity of early adulthood from the perspective of time orientation of preferred lifestyles . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

RYSZARD KLAMUT

Psychological time levels and personality system . . . . . . . . . 118 GRAŻYNAMENDECKA

Temporal aspects of production . . . . . . . . . . . . . . 133 AGATAPRZYBYSZ

Time in pedagogy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Part three

Temporal perspective / temporal horizon in the human life

PIOTRPRÓCHNIAK

Death as a component of time perspective . . . . . . . . . . . 163 MARTAKOSIOL

Ways of proving the importance of personal past . . . . . . . . . 174 U^RSZULAT^OKARSKA

Models of experiencing time in a narrative autobiographical game: <In eighty stories around life> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

Part four

Work and lack of work — and the experience of time

PIOTRPRÓCHNIAK

A temporal orientation as a determinant of coping by people having a risky job . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

A^NTONIW^ONTORCZYK

“The distance of time” as a regulator of risky behaviours of drivers and its motivational-adaptative function . . . . . . . . . . . . . . 229

MAŁGORZATADOBROWOLSKA

Employment in the context of time frames of the psychological contract . 245 K^ATARZYNAŚ^LEBARSKA

Unemployment and man’s good condition — are permanently unemployed doomed to helplessness? . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

List of contents 9

Part five

Temporal features of various psychological research

A^LEKSANDRA N^IEMYJSKA

On what happens with time when we think about ourselves. Temporal pro- perties of Self and the others . . . . . . . . . . . . . . . 275

AGATACHUDZICKA-CZUPAŁA, DAMIANGRABOWSKI

Postponing gratification in a longer time perspective . . . . . . . . 292 K^RYSTYNAB^ALAWAJDER

A retrospective orientation as a mediator of conflict escalation . . . . . 303 MACIEJJANOWSKI

Perception of time and regulation of emotions and health in the perspective of gender differences . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

AGATACHUDZICKA-CZUPAŁA

Perception of time and addiction to the Internet . . . . . . . . . 336 I^LONAD^UDZIK-G^ARSTKA, B^OŻENA M^AKSELON

Experiencing the passage of time and the quality of social relations among people between 20 and 30 years of age . . . . . . . . . . . . 350

KATARZYNAPOPIOŁEK, AGATACHUDZICKA-CZUPAŁA

Perception of time vs transgression and activeness of elderly people . . . 362

10 List of contents

Wprowadzenie

Istota czasu — będącego podstawowym atrybutem rzeczywistości i ludz- kiego poznania — jest niezwykle skomplikowanym problemem dla teore- tyków, zwłaszcza gdy rozważane są zmienne zaangażowane w temporalną organizację zachowania i doświadczania czasu. Czas to zmienna trudna do jednoznacznego zdefiniowania i opisania.

O czasie można mówić jako o zjawisku fizycznym, biologicznym, społecznym oraz psychologicznym. Badania czasu psychologicznego kon- centrowały się dotąd głównie na takich wymiarach i zmiennych związanych z jego doświadczaniem, jak: perspektywa czasowa (przeszłość, teraźniej- szość, przyszłość), orientacja na przyszłość, presja czasu, strukturalizowanie i planowanie czasu, świadomość czasu, teliczność i wykorzystanie czasu, upływ (przemijanie) czasu, czas w relacjach interpersonalnych. Człowiek żyje w dynamicznym, zmiennym świecie i zdolny jest do dostosowania swojego zachowania do układu zdarzeń w czasie, tworzy też poznawcze re- prezentacje rzeczywistości, które stanowią podstawę świadomego doświad- czania czasu.

Czas jest kategorią obecną na każdym etapie życia człowieka, od jego narodzin aż do śmierci. Problematyka czasu jako czynnika determinującego funkcjonowanie człowieka nabiera jednak szczególnego znaczenia w sy- tuacji „starzenia się świata” (według szacunków w 2050 roku co piąty mieszkaniec ziemi będzie miał 60 i więcej lat). Właśnie z uwagi na gwałtow- ne starzenie się społeczeństw cywilizacji zachodniej odkrycie i opisanie zmiennych wpływających na zaradność człowieka w podeszłym wieku może mieć doniosłe znaczenie.

Czas — zarówno obiektywny, tzn. fizyczny, zegarowy, zewnętrzny, jak i subiektywny, czyli psychologiczny — ma złożoną naturę, dlatego badacze koncentrują się na wybranych jego komponentach. Percepcja czasu jest jed-

nym z ważniejszych czynników determinujących ludzką aktywność, toteż właśnie na zagadnieniu czasu i sposobach jego doświadczania przez człowieka pragniemy skupić uwagę Czytelnika.

Celem tej publikacji jest prezentacja refleksji nad rolą czasu w życiu człowieka oraz wyników badań poświęconych problematyce czasu prowa- dzonych w polskiej humanistyce.

Opracowania składające się na niniejszy zbiór odnoszą się do różnorod- nych aspektów czasu i ujmują kategorię czasu wielorako, począwszy od za- gadnień bardzo ogólnych do szczegółowych zjawisk, które są zależne od tej zmiennej lub których czas jest ważnym składnikiem. Ich autorzy koncen- trują swą uwagę na kilku tematach.

* * *

Otwierające tom artykuły — tworzące część zatytułowaną Czas jako pro- blem współczesności — stanowią filozoficzną refleksję nad czasem jako kate- gorią ludzkiego poznania oraz nad istnieniem człowieka w czasie, nad rolą czasu w życiu współczesnych ludzi, nad kondycją człowieka współczesnego żyjącego w ciągłym pośpiechu, zmuszanego przez następujące wciąż zmiany do nieustającej adaptacji do „nowego”, co staje się obecnie zadaniem coraz to bardziej przekraczającym możliwości jednostki. Autorzy podkreślają zmiany, jakie zaszły w podejściu ludzi do czasu, oraz zagrożenia, które się z tym wiążą.

Wiesław Sztumski, którego artykuł Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu otwiera w tym tomie namysł nad czasem, porusza kwestię niezwykle istotnych dla współczesnego człowieka zagrożeń związanych z przyspieszaniem tempa życia i rozwoju cywilizacji oraz postuluje jego spo- walnianie: „Odśpieszanie jest najważniejszym wyzwaniem naszych czasów, ponieważ im szybciej żyjemy, tym bardziej wyczerpują się nasze możliwości przystosowawcze (somatyczne, psychiczne i intelektualne) do tak szybko zmieniającego się środowiska. Zahamować postępu nie sposób, ale można przynajmniej podjąć próbę rozsądnego kontrolowania tempa rozwoju, np.

zgodnie z ideą rozwoju zrównoważonego. Do tego potrzebne jest przywró- cenie czasowi naturalnemu należytej wartości i uświadomienie sobie jego roli w życiu ludzi oraz jego znaczenia dla możliwości przeżycia następnych pokoleń” — podkreśla autor. Proponuje, aby wyzwolić się spod presji czasu zegarowego i znowu zacząć się kierować maksymą: „wszystko w swoim cza- sie”, zamiast modnego teraz kanonu: „wszystko w jednym, z góry narzuco- nym czasie i w jednej chwili”. W tej zasadzie, na której bazuje ekologia cza- su, autor dostrzega szansę na wydostanie się z „pułapki przyspieszenia”, w którą wpędził nas niezwykły postęp wiedzy i techniki w XX wieku. Arty- kuł Wiesława Sztumskiego skłania do refleksji nad cechami współczesnego

12 Wprowadzenie

„turboświata”, charakteryzującego się wzrastającym wciąż tempem życia, niepewnością i nieprzewidywalnością. W świecie tym panuje bowiem burzli- wość, chaos i bałagan, a „czas przekształcił się w towar, którego cena stale rośnie”. Autor stawia pytanie o sposób bytowania współczesnego człowieka:

Czy aby na pewno „najlepiej wykorzystać czas” znaczy „jak najwięcej zdo- być, mieć i przeżyć w jak najkrótszym czasie”?

Artykuł Józefa Bańki Życie człowieka jako istnienie w czasie stanowi głęboki namysł nad sposobem bytowania człowieka i poznawania przez nie- go świata w odniesieniu do kategorii czasu. Refleksje autora poświęcone są głównie recentywizmowi (łac. recens — teraźniejszy), nowemu kierunkowi fi- lozofii, który koncentruje swoje zainteresowania na teraźniejszości. Według recentywizmu świat rodzi się każdorazowo na nowo (a recentiori) wraz z doświadczeniem. Takie podejście „wyklucza więc możliwość, iż jakiekol- wiek [...] zdarzenie, dzieło lub uczucie jest dane i powtarzalne, możliwe i przewidywalne, gdyż wszystko pojawia się jako pierworaźne i świeżo kreo- wane. Nie można więc niczego rozpatrywać pod kątem, że było, lub przewi- dywać, że będzie — można jedynie poznawać po raz pierwszy”.

Józef Bańka podkreśla, że „podmiot poznający (inscenizator) działa w ak- cie inscenizacji epistemologicznej podobnie jak projektor filmowy, to znaczy wyświetla (aktualizuje) i przez to powoduje zaistnienie tylko jednej z prze- suwających się kolejno klatek filmu — daje życie jednemu filmowemu »te- raz«. [...] Bez wątpienia chodzi tu o uchwycenie pewnej istotnej strony pro- blemu: w myśl recentywizmu nie tylko świat jest konstelacją recensów [czyli istnieniem pozbawionym trwania, dziejącym się realnie w punkcie „teraz” — przyp. red.], ale także jest nim w jakiś sposób nasza wiedza o świecie”.

Autorzy artykułów należących do drugiej części — zatytułowanej Czas jako zmienna badawcza w naukach humanistycznych — traktują czas jako zmienną badawczą; zajmują się sposobami jej ujmowania, analizują także miejsce tej zmiennej w różnych modelach teoretycznych. Część artykułów zawiera propozycję określonego układu wymiarów zmiennej „czas”. Wyzna- czają one także miejsce „czasu”, „orientacji czasowej” czy „percepcji czasu”

w modelach teoretycznych oraz opisują jego kategorie.

Artykuł Zbigniewa SpendlaCzas historyczny w psychologii. Świadomość historyczna i myślenie historyczne jako przedmiot studiów psychologicznych traktuje o świadomości historycznej oraz o myśleniu historycznym ujmowa- nym w perspektywie psychologicznej. Autor referuje koncepcje teoretyczne oraz niektóre wyniki badań poświęcone psychologicznym aspektom myśle- nia historycznego.

W artykule Czas jako zmienna w badaniach psychologicznych. Metodo- logiczne pułapki psychologicznych badań nad czasem Zbigniew Spendel podkreśla, że czasowość doświadczenia jest swoistą osobliwością metodolo-

Wprowadzenie 13

giczną. Autor zadaje pytanie o „czas” jako zmienną w badaniach psycholo- gicznych. Pisze o metodologicznych pułapkach badań psychologicznych, w których jedną ze zmiennych jest „czas”. Stwierdza, że czas może być ujmowany jako zoperacjonalizowany wskaźnik / predyktor — czas „czegoś tam” (np. „czasowe parametry zachowania”, „czas reakcji”, „czas uczenia się”, „czas zapominania”, „czas prezentacji bodźca”). Wówczas czas trakto- wany jest jako „samodzielna” zmienna bądź następuje reifikowanie „czasu”

do postaci rzekomego czynnika sprawczego. Według autora innym podej- ściem do czasu jest czas psychologiczny — poczucie odstępu czasu między dwoma zdarzeniami w relacji do czasu mierzonego obiektywnie lub subiek- tywne doświadczenie czasu, niezależne od zewnętrznych wskaźników astro- nomicznych oraz zegara. Artykuł dotyczy metodologicznych ustaleń prze- biegu poznania naukowego, kwestii metodologicznych aspektów tych badań psychologicznych, w których pojawia się kategoria czasu, oraz nie- których deformacji poznania naukowego w psychologii.

Artykuł Katarzyny Popiołek Percepcja czasu — czas codzienny i czas ży- cia zawiera prezentację teoretycznego modelu kategorii ujmowania przez człowieka czasu w jego dwu wymiarach: czasu życia i czasu codziennego.

W ramach percepcji czasu życia uwzględniono doświadczanie upływu czasu oraz orientację czasową — sposoby percepcji perspektyw temporalnych, a więc przeszłości, teraźniejszości, przyszłości. Model percepcji czasu obej- muje następujące wymiary czasu codziennego: tempo, kontrola czasu, struk- tura i organizacja czasu, planowanie czasu, stopień urozmaicenia czasu.

Stan każdego z wyróżnionych pięciu wymiarów czasu codziennego rozpa- trywany jest w pięciu płaszczyznach: akceptacji, chęci zmiany, skuteczności, sprawczości oraz adekwatności społecznej. Istotne wprowadzone tu novum stanowi uwzględnienie w proponowanym modelu płaszczyzny interpreta- cyjnej. Człowiek spostrzegając rzeczywistość, automatycznie poddaje ją oce- nie, ma do niej określony stosunek.

Augustyn Bańka w artykule Typy tożsamości wczesnej dorosłości z per- spektywy orientacji czasowej preferowanych stylów życia przedstawia Skalę Orientacji Czasowych Preferowanych Stylów Życia (SOCPSŻ), która od- wołuje się do koncepcji wielowymiarowych orientacji czasowej. Skala ta do- starcza miar wielowymiarowych ram czasowych kształtujących profil tempo- ralny jednostki w okresie wczesnej dorosłości. Autor definiuje orientację czasową jako „ogół świadomych i nieświadomych procesów stałego przepływu indywidualnego i społecznego doświadczenia w ramach poznaw- czych kategorii temporalnych lub ram czasowych, umożliwiających jednost- ce porządkowanie, odnajdywanie i nadawanie znaczeń wydarzeniom życio- wym”. Orientacja czasowa człowieka jest jego indywidualną dyspozycją, która wpływa na ustanawianie i selekcjonowanie celów, siłę motywacji osiągnięć, podejmowanie ryzyka, poszukiwanie doznań, proaktywność czy

14 Wprowadzenie

samoskuteczność. Autor omawia ogólną koncepcję współzależności kontek- stu, stylu życia i struktury Ja, która, jak podkreśla, ma w dużej mierze cha- rakter spekulatywny i teoretyczny. Jej empirycznej weryfikacji służy prezen- towane w artykule narzędzie, analizujące typy tożsamości w relacji do orientacji czasowych preferowanych stylów życia.

Artykuł Ryszarda Klamuta Poziomy czasu psychologicznego a system osobowości postuluje uwzględnienie wymiaru temporalnego w systemie oso- bowości i ukazuje jego komponenty. Autor podkreśla, że czas psychologicz- ny przedstawiany jest najczęściej jako składający się z różnych poziomów doświadczania i tworzenia jego subiektywnej interpretacji oraz nie poddaje się łatwemu skategoryzowaniu. Stworzenie modelu osobowościowego z uwzględnieniem wymiaru temporalnego może stanowić podstawę do bar- dziej całościowego opisu aktywności człowieka oraz generowania nowych, interesujących perspektyw i hipotez badawczych.

Grażyna Mendecka w artykule Temporalne aspekty twórczości pisząc o twórcach, podkreśla: „Każde dzieło czy odkrycie człowieka dokonuje się w określonym czasie i to ujmowanym w trzech płaszczyznach: historycznej, biograficznej i rzeczywistej. Każda z nich decyduje o kształcie dokonań i każda w tych dokonaniach jest odzwierciedlona”. Autorka dokonuje przeglądu temporalnych aspektów twórczości z uwzględnieniem nastę- pujących zagadnień: historyczny, biograficzny i realny czas powstawania twórczego dzieła, czas powstania dzieła a jego ocena przez współczesnych, stosunek do czasu przeszłego, przyszłego i teraźniejszości a proces tworze- nia, rozwój twórczej aktywności w biegu ludzkiego życia, presja czasu a pra- ca twórcy nad dziełem, temporalne aspekty dzieła: czas jako tworzywo, kreowanie czasu w dziele.

Przeglądu kategorii związanych z czasem w pedagogice dokonała Agata Przybysz w artykule Czas w pedagogice. Autorka wskazuje, że w pedagogi- ce brakuje badań, które łączą podejście ilościowe i jakościowe do problema- tyki czasu. „Pedagogika zdaje się nie zauważać, że czas możemy rozumieć nie tylko jako zjawisko fizyczne (wtedy mówimy o czasie ilościowym, obiek- tywnym), ale również jako subiektywne odczucie, doświadczenie czasu (w innych dyscyplinach określane jako czas psychologiczny, czas społecz- ny)”. Czas jako kategoria empiryczna pojawia się w naukach pedagogicz- nych jedynie w badaniach budżetu czasu i czasu wolnego ucznia, bywa aspektem ukrytego programu wychowania lub służy jako kategoria opisu nauczyciela.

W artykułach tworzących trzecią część tomu — Perspektywa czasowa / czasowy horyzont życia człowieka — ujmuje się czas jako istotny czynnik autorefleksji człowieka, który wpływa na jego zachowanie się. Mowa w nich o założeniach człowieka na temat długości własnego życia, świadomości

Wprowadzenie 15

konieczności swojej śmierci, roli przeszłości człowieka dla sposobu prze- żywania teraźniejszości i rozwoju osoby, o stosunku człowieka do czasu swego życia. Kilka artykułów nawiązuje do nurtu biograficznego i autonar- racyjnego badań psychologicznych. Czas został tu potraktowany jako ważny element samoświadomości, który wiąże się z innymi aspektami funkcjono- wania człowieka.

Artykuł Piotra Próchniaka Śmierć jako komponent perspektywy czaso- wej dotyczy mniej lub bardziej uświadomionych założeń człowieka od- noszących się do długości czasu własnego życia. Autor opisuje zależności pomiędzy stosunkiem osoby do śmierci a wybranymi zmiennymi jego psy- chologicznego funkcjonowania, takimi jak: neurotyzm, poszukiwanie do- znań, sposoby radzenia sobie, poczucie skuteczności, poczucie koherencji, sens życia.

Marta Kosiol prezentuje wyniki badań własnych poświęconych sposo- bom uzasadniania wagi osobistej przeszłości, stara się zatem odpowiedzieć na pytanie, dlaczego osoba uznaje dane doświadczenie z własnej prze- szłości za ważne „tu i teraz”. Wyniki badań, prezentowane w artykule Spo- soby uzasadniania wagi osobistej przeszłości, nawiązują do koncepcji osobo- wości autorskiej Kazimierza Obuchowskiego.

W artykule Urszuli Tokarskiej Wzorce doświadczania czasu w narra- cyjnej grze autobiograficznej <W osiemdziesiąt historii do-o-KOŁA ŻYCIA>

zaprezentowane zostały założenia teoretyczne oraz rozwiązania metodo- logiczne autorskiej metody stanowiącej fragment szerszego projektu in- tencjonalnych oddziaływań narracyjnych nastawionych na pogłębianie auto- refleksji i samoświadomości biograficznej współczesnego człowieka, a także aktywizowanie i wzbogacanie jego narracyjnego sposobu rozumienia świata i samego siebie. Proponowana forma oddziaływań stanowi próbę wspoma- gania rozwoju człowieka dorosłego i starszego poprzez nadawanie wagi własnym przeszłym doświadczeniom oraz określanie przez niego stosunku do minionego już, właśnie doświadczanego oraz wyobrażonego „czasu ży- cia” (w formie tzw. tożsamości narracyjnej), a także przeżywanego w węż- szej perspektywie „czasu codzienności”.

Artykuły prezentowane w czwartej części publikacji — zatytułowanej Praca i brak pracy a doświadczanie czasu — dotyczą specyfiki wykonywania pracy zawodowej, radzenia sobie z problemami przez osoby pracujące oraz skłonności do odraczania nagród otrzymywanych za pracę / naukę w aspek- cie sposobu doświadczania przez nie czasu. Dwa artykuły poruszają pro- blem ludzi zatrudnionych tymczasowo i pozostających bez pracy.

Celem badań Piotra Próchniaka prezentowanych w artykule Orientacja temporalna jako wyznacznik radzenia sobie przez osoby wykonujące ry- zykowną pracę jest analiza zależności pomiędzy orientacją temporalną

16 Wprowadzenie

a sposobami radzenia sobie przez osoby wykonujące ryzykowną pracę (antyterroryści, pirotechnicy, detektywi). Wyniki badań wskazują, że krótka perspektywa czasowa oraz presja czasu stanowi istotny wyznacznik stoso- wania emocjonalnych strategii radzenia sobie. Długa perspektywa czasowa i dominacja teliczna wskazują na stosowanie problemowych strategii radze- nia sobie. Traktowanie czasu jako iluzji wiąże się ze stosowaniem emocjo- nalnych strategii radzenia sobie oraz — negatywnie — ze stosowaniem pro- blemowych strategii radzenia sobie.

Wyniki badań nad funkcją motywacyjno-adaptacyjną dystansu czasu — zaprezentowane przez Antoniego Wontorczyka w artykule zatytułowanym

„Dystans czasu” jako regulator ryzykownych zachowań kierowców i jego mo- tywacyjno-adaptacyjna funkcja — dowodzą, że kierowcy prowadzący pojazd w ruchu drogowym kierują się kryterium dystansu czasu, pełniącym funk- cję motywacyjną, przynoszącym satysfakcję wynikającą z osiągnięcia celu jazdy w zakładanym z góry przedziale czasowym.

Małgorzata Dobrowolska w artykule Zatrudnienie w kontekście ram czasowych kontraktu psychologicznego podejmuje próbę analizy perspek- tywy temporalnej zatrudnienia krótkoterminowego. W badaniach zasto- sowano metodę badawczą zestawiającą następujące wymiary kontraktu psychologicznego: stabilność, zakres, przejrzystość, koncentrację, ramy cza- sowe, partykularyzm, woluntaryzm i mnogość stron.

Katarzyna Ślebarska w tytule swego artykułu zadaje pytanie: Brak pra- cy a dobrostan człowieka — czy długotrwale bezrobotni skazani są na bez- radność? Autorka podkreśla, że chociaż osoby długotrwale bezrobotne cha- rakteryzują się obniżonym poziomem samooceny czy oceny własnych szans na znalezienie pracy, chociaż wydłuża się czas pozostawania przez nie bez pracy, ich działania mające na celu znalezienie zatrudnienia nie słabną. Wy- niki badań sugerują, że jednym z ważniejszych czynników oddziałujących na ludzi długotrwale bezrobotnych jest otrzymywane przez nich wsparcie społeczne.

Na ostatnią, piątą część książki — zatytułowaną Temporalne aspekty róż- norodnych badań psychologicznych — składają się doniesienia z badań po- święconych różnym aspektom aktywności ludzkiej, w której istotnym czyn- nikiem jest czas i poszczególne jego wymiary lub stosunek człowieka do czasu.

Aleksandra Niemyjska w artykule O tym, co się dzieje z czasem, kiedy myślimy o sobie. Temporalne właściwości Ja oraz innych opisuje badanie po- święcone różnicom temporalnego organizowania informacji wynikającym z natury postrzeganych obiektów. Eksperyment przeprowadzony przez autorkę ukazuje związek między przetwarzaniem informacji o sobie lub drugim człowieku a ich temporalną organizacją.

Wprowadzenie 17

2 — Czas...

Artykuł Agaty Chudzickiej-Czupały i Damiana Grabowskiego Odra- czanie gratyfikacji w dłuższej perspektywie czasowej, dotyczy badań, które są częścią szerszego projektu poświęconego etyce pracy Polaków. Dotyczą one skłonności ludzi do odraczania gratyfikacji, która wiąże się z orientacją na przyszłość. Istotą tej zmiennej jest planowanie korzystnego dla siebie sta- nu rzeczy w przyszłej, odległej perspektywie czasowej. Celem badań było znalezienie związków tak określonej zmiennej z rodzajem aktywności bada- nych (nauka / praca) oraz ze zmiennymi osobowościowymi i kulturowymi.

Krystyna Balawajder w artykule Orientacja retrospektywna jako me- diator eskalacji konfliktu podejmuje próbę określenia znaczenia orientacji temporalnej człowieka dla sposobu jego zachowania się w sytuacji konflik- towej. Autorka stara się dociec, czy orientacja retrospektywna (oczekiwanie osoby, że zostanie naprawiona wyrządzona jej krzywda i przywrócona bę- dzie sprawiedliwość) pełni rolę zmiennej pośredniczącej między zagroże- niem, wynikającym z negatywnych oddziaływań partnera, a zachowaniami konfrontacyjnymi. Okazało się, że obecność tej orientacji wzmacnia skłon- ność do zachowań konfrontacyjnych, co w konsekwencji prowadzi do eska- lacji konfliktu.

W artykule Macieja Janowskiego Percepcja czasu a regulacja emocji i zdrowie w perspektywie różnic płciowych prezentowane są wyniki badań autora nad powiązaniami między percepcją czasu a podejmowanymi forma- mi regulacji zdrowia i funkcjonowaniem zdrowotnym, przy uwzględnieniu płci badanych. Uzyskane wyniki pozwalają na wyodrębnienie obrazu osoby aktywnie radzącej sobie z problemami życiowymi i podejmującej wiele za- dań. Taki sposób funkcjonowania związany jest z lepszym zdrowiem u męż- czyzn, ale gorszą kondycją zdrowotną u kobiet. Z gorszym zdrowiem u obu płci korelują monotonia i koncentrowanie się na przeszłości.

Agata Chudzicka-Czupała w artykule Percepcja czasu a uzależnienie od Internetu starała się sprawdzić, dlaczego niektórzy użytkownicy Internetu wpadają w nałóg, oraz ustalić, czy czynnikiem tłumaczącym skłonność człowieka do uzależnienia może być, poza zmiennymi psychologicznymi, jego stosunek do czasu. Orientacja temporalna, percepcja czasu, które wy- znaczają organizację poczynań człowieka, zdają się wpływać także na spo- sób korzystania przez niego z mediów, w tym z Internetu. Prezentowane ba- dania miały na celu sprawdzić, czy tak jest w istocie.

Ilona Dudzik-Garstka i Bożena Makselon w artykule Doświadczanie upływu czasu a jakość relacji społecznych u osób między 20. a 30. rokiem życia podejmują problematykę związku między wpływem percepcji przemi- jającego czasu na kontakty ludzi młodych z innymi. Autorki konkludują, że chociaż badani mają poczucie, że w miarę upływu czasu zyskują nowe moż- liwości, i uważają, że ich dotychczasowe życie przebiega zgodnie z oczeki- waniami społecznymi, natomiast bilans życia jest pozytywny, ujawniona

18 Wprowadzenie

w badaniach postawa roszczeniowa młodych ludzi może utrudniać im rela- cje społeczne, a tym samym powodować, iż planowane zadania życiowe nie zostaną zrealizowane w odpowiednim momencie, tak jak oczekują tego ich najbliżsi.

Celem badań opisanych w artykule Katarzyny Popiołek i Agaty Chu- dzickiej-Czupały Percepcja czasu a transgresja i aktywność ludzi starszych było dociec, czy istnieje i jaką ma postać związek między aktywnością ludzi w podeszłym wieku a stopniem transgresji. Wyniki badań pokazują, że transgresja — skłonność do przekraczania dotychczasowych ram, osiągnięć, wychodzenia poza konwencje i doświadczenia — warunkuje aktywność człowieka. Badania dowodzą także, że pozytywna ocena własnego funkcjo- nowania w czasie jest czynnikiem, który zarówno wpływa na stopień aktyw- ności starszego człowieka, jak i z niego wynika. Osoba zadowolona z tego, w jaki sposób organizuje i spędza czas, a także ze skutków swego działania, chętniej podejmuje się nowych, nawet trudnych czynności.

* * *

Prezentowana książka nie stanowi pełnego, usystematyzowanego prze- glądu badań poświęconych problematyce czasu w psychologii i naukach hu- manistycznych, ale jedynie zbiór zróżnicowanych tematycznie doniesień em- pirycznych, traktujących o czasie. Wyrażamy jednak nadzieję, że publikacja ta skłoni Czytelników do refleksji nad czasem jako ważnym aspektem funk- cjonowania człowieka oraz będzie stanowić inspirację do podejmowania dalszych badań.

Katarzyna Popiołek Agata Chudzicka-Czupała

Wprowadzenie 19

2*

Część pierwsza

Czas jako problem współczesności

Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu

ABSTRACT: More and more rapid changes caused by an unusual progress of knowledge and techniques occur in the contemporary world. Everything is happening at the accelerated speed. There is no time for rest and reflection. The ideology of consumerism increases needs and forces hunts for profit. Artificial, rather than natural clocks determine the pace of our life. Laminar processes are transformed into turbulent ones. We live in the turbo-world. It is characterized by increasing changeability, uncertainty, unpredictability and chaos. We have fallen into the trap of the acceleration. Ecology of time, a new discipline of eco-philosophy, gives hope for getting out of this trap. Its aim is to free people from the captivity of the artificial time and restore the natural time. Therefore the principle of acceleration should be replaced by the principle of deceleration.

KEY WORDS: the environment of life, acceleration, deceleration, ecology of time

Walka człowieka z czasem i turboświat

Tempo życia rośnie proporcjonalnie do tempa wynalazków technicznych, które umożliwiają wzrost mobilności ludzi oraz zwiększenie szybkości przeka- zywania informacji. Wynalazki epokowe, takie jak ogień, koło, druk, maszyna parowa, lampa naftowa, żarówka elektryczna, silnik spalinowy, radio i kompu- ter, stanowią kamienie milowe na drodze postępu cywilizacyjnego. Łatwo można dostrzec zależność między rozwojem cywilizacji i tempem życia. Przy- spieszenie tempa życia jest jednym z kryteriów postępu cywilizacyjnego.

Wynalazki techniczne przyczyniały się najpierw do skracania czasu wykony- wania różnych czynności w sferze produkcji (operacji technologicznych), a później w innych, pozaprodukcyjnych sferach życia, nawet w obszarze roz-

Uniwersytet Śląski w Katowicach

W

S

rywki. Postęp techniczny umożliwił masowe korzystanie z coraz szybciej działających urządzeń technicznych. Tempo życia ludzi jest proporcjonalne do szybkości pracy urządzeń technicznych, jakie ich otaczają i jakimi posługują się w życiu codziennym. Konsekwencją postępu technicznego jest gwałtowny wzrost szybkości życia. Obecnie żyje się o wiele szybciej niż daw- niej. Coraz szybciej i w coraz krótszym czasie produkuje się, świadczy usługi, konsumuje, bawi się, spędza wolny czas, myśli, uczy się i naucza, czyta, słucha, ogląda, doświadcza życia, decyduje się, dokonuje wyborów i odpoczywa.

Wprawdzie tempo życia stale wzrastało w historii ludzkości, ale największy jego przyrost wystąpił w drugiej połowie XX wieku. W okresie 170 lat szyb- kość pociągów wzrosła ponad 20-krotnie: od około 20 km/godz. w 1830 roku do 574,8 km/godz. (pociąg TGV) w 2007 roku. W okresie 125 lat szybkość samochodów wzrosła około 20-krotnie: od 24 km/godz. w 1885 roku do 260 km/godz. obecnie, a specjalnie budowane samochody osiągają nawet 1000 km/godz. W ciągu 75 lat szybkość samolotów wzrosła 8-krotnie: od około 200 km/godz. na początku do około 1600 km/godz. (Concorde), a naj- nowsze samoloty wojskowe osiągają szybkość około 9000 km/godz. Pojazdy kosmiczne latają z szybkościami od 28 080 km/godz. (I prędkość kosmiczna) do 40 320 km/godz. (II prędkość kosmiczna). Do połowy XIX wieku szybkość przemieszczania się ludzi wzrosła zaledwie 3-krotnie: od około 5 km/godz.

(piechur) do około 15 km/godz. (pojazd konny).

Dzięki wynalazkom technicznym w dziedzinie łączności znacznemu skróceniu uległy interwały czasu potrzebne do wymiany informacji, czyli do wzajemnego komunikowania się. Teraz przekazuje się je z maksymal- ną możliwą szybkością, jaką jest prędkość fal elektromagnetycznych, tj.

300 tys. km/sec. Obecnie nie chodzi już o zwiększenie prędkości przekazy- wania informacji, ale o wzrost liczby przesyłanych informacji w ciągu jednej sekundy, czyli o przepustowość kabli (światłowodów), oraz o szybkość pra- cy urządzeń emitujących i odbierających informacje. Szybkość pracy kom- puterów mierzy się za pomocą wielkości zwanej mocą obliczeniową proce- sora¹. W tym zakresie też nastąpił niesamowity postęp. Moc obliczeniowa pierwszych komputerów na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wie- ku wynosiła około 1 MIPS, natomiast później — zgodnie z prawem Moore’a

24 WIESŁAW SZTUMSKI

1 Moc obliczeniowa — liczba działań arytmetycznych, jakie może wykonać komputer w danym czasie. Jednostkami mocy obliczeniowej są: mips-y (Millions Instructions Per Se- cond) oraz flops-y (Floating Operations Per Second). W tej chwili moc obliczeniową podaje się głównie we flops-ach, ponieważ dają one większą miarodajność. Najszybsze komputery mają moc obliczeniową rzędu 70 tflops (70 bilionów operacji zmiennoprzecinkowych na se- kundę). Najszybsze współczesne superkomputery osiągają wydajność liczoną w teraflopsach (bilionach flops) — najszybszym komputerem świata (stan na dzień 26 października 2004 roku) jest NASA Columbia, realizujący 42,7 teraflopsów. Na drugim biegunie znajdują się kalkulatory kieszonkowe, które zazwyczaj osiągają około 10 flopsów.

— podwajała się co dwa lata, np. w 1985 roku wynosiła 6 MIPS, w 1991 — 20 MIPS, w 1993 — 100 MIPS, w 1999 roku — 600 MIPS, a obecnie się- gnęła już tysiąca MIPS.

Wciąż prędzej cyrkulują kapitały i towary. W zawrotnym tempie, z pręd- kością światła, przepływają dane wymieniane między bankami, giełdami i przedsiębiorstwami. Ludziom przyszło żyć w istnym „turboświecie”, w któ- rym narasta zniecierpliwienie i w którym brak miejsca na chwilę wytchnie- nia, przerwę, odpoczynek fizyczny i psychiczny, na zastanowienie się, po co, dlaczego i do czego tak bardzo człowiek spieszy się. W wirze życia i pracy pędzimy coraz szybciej. Przekształcamy się w „społeczeństwo galopujące”.

Odkąd Beniamin Franklin stwierdził, że „Czas to pieniądz”, czas stał się — obok pieniądza — najważniejszym determinantem życia ludzi. Jaka siła tkwi w czasie i dlaczego rządzi ludźmi?

Wszystko zmienia się coraz szybciej. Dlatego aforyzm Heraklita παντα ρέι (wszystko płynie) zdezaktualizował się, trzeba go zastąpić nowym — παντα πιό ταχύς ρέι (wszystko płynie coraz szybciej). Zmiany, przepływy i procesy w sfe- rze społecznej i kulturowej przekształcają się z laminarnych w turbulentne.

Fenomen czasu

Czas, będący zjawiskiem osobliwym i fascynującym, chociaż jest niewi- dzialny, odczuwamy go, niekiedy nawet dotkliwie, choć pośrednio, w wyniku zmian dokonujących się w nas i w naszym otoczeniu. Przede wszystkim daje znać o sobie, gdy odczuwamy starzenie się, kiedy spoglądamy na zegarki i gdy musimy przestrzegać różnych terminów. W świecie obserwujemy nieustanne zmiany. Stale coś przemija, powstaje, przekształca się i znika. Jednak samych zmian ani przemijania nie postrzegamy bezpośrednio. Postrzegamy kolejne stany różniące się od siebie. Receptory naszych narządów zmysłowych reje- strują kolejne stany postrzeganych obiektów dopiero wtedy, kiedy wartości pa- rametrów opisujących je przekroczą odpowiednie wartości progowe — „progi czułości” określone dla receptorów odpowiednich narządów zmysłowych. Po- strzegamy je nie w sposób ciągły, lecz skokowo. Dlatego mówi się o kwantowej naturze czasu. Wprowadzono nawet takie pojęcia, jak „kwant czasu” i „atom czasu”. Naturę kwantową czasu narzuca struktura receptorów. Nie jesteśmy w stanie rejestrować tego, co dzieje się pomiędzy kolejnymi postrzeganymi sta- nami albo wskazaniami zegara. Tego można się tylko domyślać albo wyobra- żać sobie na drodze rozmaitych spekulacji. Jeśli nie sposób bezpośrednio po- strzegać za pomocą zmysłów, to tworzy się wówczas abstrakcje, które zastępu- ją wrażenia w procesie poznania. Jedną z takich abstrakcji jest pojęcie czasu.

Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu 25

W życiu codziennym posługujemy się nazwą „czas” w różnych kontek- stach i wyrażeniach. Jest ona wystarczająco dobrze określona, intuicyjnie jas- na i dlatego zrozumiała sama przez się. Mówimy więc: „mam czas” (lub „nie mam czasu”), „w czasie” „wypełnić czas”, „czas pracy”, „czas wolny”,

„najwyższy czas”, „w czasie”, „na czas”, „dokładność czasu”, „odczuwać czas”, „podawać czas”, „odpowiedni czas”, „dobre czasy” itp. tak, jakby w każdym przypadku chodziło o to samo pojęcie czasu. Nic bardziej złudne- go! Każda z przytoczonych fraz odnosi się do inaczej rozumianego, przeja- wiającego się i doświadczanego czasu. Słowo „czas” rozumiane jest na różne sposoby w różnych wypowiedziach. W świecie postrzeganym zmysłowo wszystko się zmienia. Wszystko przemija coraz szybciej, proporcjonalnie do wzrostu szybkości wykonywania różnych czynności i do wzrostu tempa ży- cia. Nic nie zatrzymuje się i nie wraca. Nie jesteśmy w stanie powstrzymać zmian ani odwrócić ich kolejności. Co najwyżej możemy je przyspieszać lub spowalniać. Spoglądając na przesuwające się wskazania zegarów, uświada- miamy sobie upływ czasu. To skłania do głębszej refleksji nad istotą czasu i jego rolą w życiu. Spekulacje ani wiedza filozoficzna nie zadowalają nas.

Domagamy się wyjaśnienia od nauki. Dlatego czas stał się obiektem badań naukowców, nie tylko przyrodników, ale też humanistów. Niedawno po- wstała nawet specjalna, multidyscyplinarna nauka o czasie — temporalisty- ka, której zadaniem jest zbadanie fenomenu czasu. Nie wiemy, czym jest czas, nie potrafimy go sobie wyobrazić. Wiemy tylko, że za pomocą słowa

„czas” można wyrażać trwałość (trwanie) i zmienność przedmiotów (ruch), nieodwracalność zmian i powtarzalność niektórych przebiegów. Pojęcie cza- su kryje w sobie trwanie, zmienność, nieodwracalność oraz cykliczność.

Współczesna wiedza o czasie pokazuje, że nie jest on tak prosty, jak się to wcześniej wydawało². Czas jest złożony, a głębia pojęcia czasu umyka zwykłej wyobraźni (BORKOWSKI, 1992, s. 62—68). Czas ma swoistą strukturę i tworzy specyficzny system, na który składają się rozmaite kategorie czaso- we. Inne kategorie czasu występują w przyrodzie (geobiosferze), a inne w kulturze (socjosferze). Odgrywają one różne role w naszym życiu. Czas ma różne formy. Pojęcie czasu jest złożone. Różne są klasyfikacje czasu.

Pojęcie czasu można odnosić do wszystkiego; można go uznać za uniwer- salną i specyficzną formę istnienia nie tylko bytów materialnych, ale też idealnych. Czas jest zbiorem kategorii czasu, które odzwierciedlają klasy procesów doświadczanych i uświadamianych. Strukturę czasu rzeczywiste- go, który można doświadczać za pomocą zmysłów, przedstawia rysunek 1.

26 WIESŁAW SZTUMSKI

2 Problematyką szeroko rozumianego czasu, też w aspekcie humanistycznym, zajmuje się w szczególności J.T. Fraser — założyciel International Society for the Study of Time, wydawca

“The Study of Time” i autor książek: Time as Conflict, Time, the Familiar Stranger, Of Time, Passion, and Knowledge oraz innych książek o pojęciu, naturze i doświadczaniu czasu.

Można dokonywać różnych klasyfikacji czasu. Jedną z nich jest podział na czas realny i wirtualny. Pierwszy odnosi się do obiektów istniejących w świecie rzeczywistym, drugi — do obiektów świata wirtualnego, czyli do rzeczywistości kreowanej przez komputery. Czas realny dzieli się z kolei na naturalny, czyli przyrodniczy, i sztuczny, czyli kulturowy. Na czas przyrodni- czy składają się kategorie czasu fizycznego (fizykalnego), chemicznego, geo- logicznego, biologicznego i psychologicznego. Czas kulturowy jest produk- tem techniki, nauki, sztuki i religii; jest więc artefaktem czasu. Wprowadza się go sztucznie do środowiska życia często jako element obcy i nieprzyja- zny mu. Konstytuują go kategorie czasu technologicznego, religijnego, eko- nomicznego, socjologicznego i artystycznego.

Wymienione podziały nie są ostre, ponieważ kategorie czasu powiązane są ze sobą, przenikają się, wpływają wzajemnie na siebie. Pewien kłopot sprawia czas psychologiczny. Odgrywa on największą rolę w naszym życiu obok czasu fizycznego. Z jednej strony, jest osadzony w „przyrodzie człowieka”, w naszej cielesności, w systemie nerwowym i psychice, będącej swego rodzaju produktem funkcjonowania tego systemu³, a z drugiej — ule- ga silnym wpływom ze strony kultury, która w znacznym stopniu od- działuje na naszą psychikę. Im wyżej wyewoluowana kultura, im dosko- nalsza technika, tym silniejsza jest jej ingerencja w sferę psychiki.

W psychice dokonuje się swoista synteza czasu przyrodniczego, przede wszystkim biologicznego, z czasem kulturowym. Wraz z ewolucją kultury i wzrostem jej roli w życiu ludzi rośnie interferencja czasu kulturowego z przyrodniczym. Każda forma czasu jest funkcją dwóch zmiennych: przy-

Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu 27

czas rzeczywisty

geobiosfera socjosfera

naturalny sztuczny

(przyrodniczy) (kulturowy)

fizyczny

psychologiczny

geologiczny religijny

socjologiczny

biologiczny technologiczny ekonomiczny

chemiczny

artystyczny RYSUNEK1. Struktura czasu

3 Do takiego stwierdzenia coraz bardziej przekonują wyniki badań z dziedziny neurofi- zjologii mózgu, na podstawie których uzasadnia się koncepcję redukcji zjawisk psychicznych oraz świadomości do fizykochemicznych.

rody i kultury, niezależnych o tyle, o ile przyroda nie zależy od kultury. Jed- nak w przypadku czasu psychologicznego zmienna kulturowa odgrywa rolę przeważającą. Na istnienie związku między czasem psychologicznym i bio- logicznym oraz między psychologiczną i globalną strzałką czasu fizycznego (kosmologicznego) wskazuje informatyczny oraz kwantowy model mózgu.

Zakładając, że momenty świadomości są tożsame z przeskokami kwantowy- mi w neuronach mózgu, twierdzi się, jakoby czas subiektywny, a więc psy- chologiczny, odmierzany był za pomocą liczby przeskoków kwantowych dokonywanych wewnątrz mózgu, ściślej — w neuronach. Czas psychologicz- ny warunkowany jest ostatecznie przez zjawiska fizyczne. Twierdzi się tak- że, że czas subiektywny, podobnie jak fizyczny, jest nieodwracalny i niezde- terminowany. W ramach klasycznej koncepcji determinizmu nie da się przewidzieć tego, jakie przeskoki kwantowe nastąpią w neuronach.

W związku z tym niczego nie można też wiedzieć o przyszłości na podsta- wie czasu psychologicznego. Gromadzone są natomiast informacje o tym, jakie przeskoki kwantowe już wystąpiły. Te informacje składają się na naszą pamięć, czyli na pojęcie przeszłości w czasie psychologicznym (PITKÄNEN, 2003; V^ILIELLO, 1986; Quantum theory). Co do tego można jednak mieć pewną wątpliwość: nie potrafimy (przynajmniej na razie) przewidzieć prze- skoków kwantowych w naszym mózgu i dlatego przyszłość w czasie psy- chologicznym nie może być dokładnie określona, dysponujemy wyobraźnią, dzięki której antycypujemy stany przyszłe i w tym sensie jakoś tę przyszłość określamy w czasie psychologicznym.

Podobny problem stwarza odróżnienie czasu realnego od wirtualnego.

Wszystkie kategorie czasu da się określać ilościowo. Upływ czasu w każdej z nich można mierzyć za pomocą periodycznie powtarzających się proce- sów lub zjawisk, czyli za pomocą odpowiednich rytmów. Dowolne rytmy wykorzystuje się do budowy zegarów. Istnieją zegary biologiczne, geologicz- ne, fizyczne itd. Zegary fizyczne charakteryzują się najwyższym stopniem precyzji i obiektywności pomiaru czasu, łatwo je wytwarzać i wygodnie z nich korzystać.

W niewoli zegarków

Wielu ludzi pojmuje czas substancjalnie — jako rzecz lub ciało fizyczne.

Na tej podstawie przypisuje mu atrybuty siły i sprawstwa oraz uznaje za przyczynę sprawczą. W istocie tak nie jest. To nasza wyobraźnia dzięki hi- postazowaniu nadała czasowi — jak wielu innym pojęciom abstrakcyjnym i wielkościom mierzalnym w fizyce — postać rzeczy. Mitologia nawet sperso-

28 WIESŁAW SZTUMSKI

nifikowała czas (np. w mitologii greckiej czczono „boga czasu” Chronosa).

Przypisywanie czasowi mocy sprawczej rodzi przekonanie o niszczącym działaniu czasu. Uznaje się go za przyczynę śmierci, gdyż z upływem czasu starzejemy się i zbliżamy do kresu życia. Czas wydaje się zatem czymś ob- cym dla człowieka, wręcz wrogim. Dlatego często odnosimy się do niego z respektem, lękiem, nawet wrogo: staramy się go zwalczać.

Niekiedy wydaje się, że na tempo życia ma wpływ coraz dokładniejszy pomiar czasu; w takim razie przyczyną przyspieszania tempa życia byłyby wynalazki techniczne w dziedzinie zegarmistrzostwa. To też nie jest prawdą.

Zegary tylko odmierzają upływ czasu i odzwierciedlają go w aspekcie ilo- ściowym w postaci liczb i jednostek. Odczyt tarczy zegarowej z pewnością nie przyczynia się do narastania tempa życia. Przyczyna tkwi w samych lu- dziach, w sferze czynników subiektywnych. Przecież to ze stworzonej przez ludzi ideologii konsumpcjonizmu zrodziła się zasada akceleracji, która nas zniewoliła. To ta ideologia wpędza nas w obłąkańczą pogoń za zyskiem i nakazuje uganiać się za nim coraz szybciej. Za naszym przyzwoleniem „zły duch konsumpcjonizmu” zniewolił naszą świadomość. Jesteśmy niewolni- kami pieniądza, który stał się bogiem kapitalizmu i powszechnym obiektem kultu. Bałwochwalczo czcimy go i podporządkowujemy mu bez reszty swoje zachowania, myśli, czyny i uczucia, a nawet składamy życie na jego ołtarzu.

Rozwój wiedzy i techniki skutecznie ogranicza rolę czasu naturalnego w życiu ludzi. Czas naturalny, właściwy środowisku przyrodniczemu, rządzący naszym organizmem i odczuwany za pomocą zmysłów, jest odmie- rzany przez zegary biologiczne. Zastępuje się go czasem sztucznym, będącym wytworem kultury. Mierzy się go za pomocą sztucznych zegarów

— wytworów techniki. Odczuwanie i pojmowanie czasu naturalnego zależy od czynników biologicznych i geofizycznych; jest niemal jednakowe dla wszystkich ludzi przebywających na określonym terytorium. Natomiast od- czuwanie i pojmowanie czasu sztucznego uwarunkowane jest jeszcze dodat- kowo — zależy od czynników kulturowych, historycznych, społecznych oraz światopoglądowych. Dlatego czas sztuczny może być różnie odczuwany przez ludzi przebywających w tym samym środowisku. Kultura nie tylko in- geruje w pojęcie czasu naturalnego, ale deformuje je w miarę postępu wie- dzy i techniki. Tyle mamy pojęć oraz odczuć czasu, ile jest kultur.

Postęp w budowie sztucznych zegarów przebiega równolegle z postępem wiedzy. Stale rośnie popyt na doskonalsze i dokładniejsze zegary sztuczne, gdyż ich stosowanie przyczynia się do wzrostu wydajności pracy i szybkości operacji finansowych, a więc do maksymalizacji zysku. Powoduje także wzrost wyzysku, niedostatku i degradacji ludzi. Odnotowano niesamowite tempo wzrostu dokładności zegarków w drugiej połowie XX wieku. Dokład- ność rzędu attosekundy, przewidywaną na 2012 roku, osiągnięto już w 2006

Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu 29

roku, a w 2007 roku można było mierzyć czas równy 25 attosekund, czyli 25 dziesięciomilionowych miliardowej części sekundy.

Do nie tak dawna dominującą rolę w naszym życiu odgrywał czas natu- ralny (przyrodniczy), na który praktycznie w ogóle nie można wpływać. Jed- nak mniej więcej od połowy XX wieku sytuacja zmieniła się. Odtąd coraz większe znaczenie w naszym życiu i w kształtowaniu naszego środowiska życia (nie tylko zresztą ludzi) uzyskuje czas kulturowy — sztuczny i bezpo- średni wytwór wiedzy oraz pośredni albo uboczny produkt działalności go- spodarczej i technicznej. Artefakt czasu, jakim jest czas kulturowy, wraz z pozostałymi artefaktami przeważa i coraz bardziej determinuje nasze życie oraz podporządkowuje je sobie — czyni z nas prawdziwych niewolników czasu. Pod wpływem dominacji czasu sztucznego nad naturalnym coraz szybciej naturalne środowisko życia przekształca się w środowisko sztuczne.

Jeśli ta tendencja utrzyma się, to w następnych latach czas sztuczny uzyska jeszcze wyraźniejszą przewagę nad czasem naturalnym⁴. Będzie tak dopóty, dopóki będziemy ulegać ideologii konsumpcjonizmu i kultowi pieniądza.

Od samego początku przyroda kształtuje świadomość czasu dzięki zega- rom zewnętrznym (egzogennym) oraz zegarom wewnętrznym (endogennym).

Zegary wewnętrzne są zlokalizowane w organizmach ludzi i bezpośrednio związane z ich funkcjami życiowymi. Są uwarunkowane genetycznie⁵. Każdy

30 WIESŁAW SZTUMSKI

10^–18

sec. attosekundy

femtosekundy

pikosekundy

nanosekundy

mikrosekundy

milisekundy

rok 2006

1600 1800 1850 1950 1965 1970 1990 2020

10^–1 10^–15 10^–12

10^–9 10^–6

10^–2 10^–3

R^YSUNEK2. Wzrost dokładności pomiaru czasu

4 Obecnie już tylko niecałe 20% obszaru naszej planety można uznawać za środowisko naturalne albo „dziką przyrodę”, czyli nieskażone działalnością techniczną człowieka; ponad 80% stanowi środowisko „zaśmiecone” różnymi artefaktami i zdegradowane w mniejszym lub większym stopniu. Obszarami nieskażonymi są przede wszystkim obszary niezamieszkałe.

5 Ostatnio uczeni amerykańscy odkryli gen, który steruje wewnętrznym zegarem u ssa- ków. Die Wissenschaftszeitung im Internet, 20.8.2004. www.wisenschaft-online.de/artikel.

organizm żywy zawiera wiele zegarów wewnętrznych, zsynchronizowanych odpowiednio ze sobą, które mieszczą się w każdej komórce i „odpowiadają” za wymianę energii oraz substancji z otoczeniem.

Na funkcjonowanie zegarów endogennych wpływają:

g rytmy wewnętrzne (endogeniczne) — te procesy lub zjawiska, które z dużą dokładnością powtarzają się cyklicznie w organizmach,

g rytmy zewnętrzne (egzogeniczne) — te procesy lub zjawiska, które regu- larnie powtarzają się w przyrodzie ożywionej i nieożywionej,

g czynniki środowiska przyrodniczego, głównie światło i temperatura.

Każdy człowiek poddany jest zachodzącym w nim ruchom drgającym, dostosowanym odpowiednio do cyklu dobowego. Okresy drgań wahają się od 19 do 27 godzin w zależności od uwarunkowań genetycznych. Dlatego istnieją różne chronotypy: ludzie bardzo wcześnie wstający i ludzie aktyw- ni dopiero w nocy. Przeciętnie ludzie niepoddani żadnej presji dotrzy- mywania terminów śpią od wpół do pierwszej w nocy do wpół do dzie- wiątej rano, przy czym występują różnice między zimą a latem oraz między dniami roboczymi a świątecznymi⁶. Późne chronotypy, tzw. sowy, które muszą dostosować się w ciągu tygodnia do pracy we wczesnych go- dzinach rannych, powracają w weekendy do swoich naturalnych rytmów:

wstają później i muszą dospać. Proponuje się dopasowanie rozpoczynania pracy i nauki w szkołach do przeciętnych chronotypów, później niż jest to teraz w zwyczaju o godzinie szóstej czy ósmej rano. Pod presją ekonomii chronobiologia podejmuje teraz badania, jak należałoby dostosować godzi- ny rozpoczynania i kończenia pracy (zwłaszcza pracy na zmiany) do od- powiednich chronotypów, aby spowodować wzrost wydajności pracy. Po- dejmuje się też próby uelastycznienia rozkładów zajęć (planów lekcji i przerw) w szkołach tak, by dostosować je do chronotypów dzieci.

Rytmom cyrkadialnym podporządkowane są różne procesy i stany fizjo- logiczne (temperatura ciała, poziom hormonów, bicie serca, wymiana sub- stancji, aktywność mózgu itp.). W zasadzie w każdej komórce organizmu

„tyka” jej własny wewnętrzny zegar. W ciele człowieka znajduje się więc wiele zegarów wewnętrznych. Jest jednak jeden zegar centralny, funkcjo- nujący w mózgu. Oprócz niego są też zegary peryferyjne. Ich synchronizato- rem jest mózg, a dokładniej — „skrzynka rozdzielcza” wszystkich zegarów endogennych, umiejscowiona w jądrze nadskrzyżowaniowym (nucleus su- prachiasmaticus). Tworzą ją dwa małe jądra w podwzgórzu (hypothalamus), które „tykają” w rytmie okołodobowym (24-godzinnym). W funkcjono- waniu tego urządzenia biorą udział cztery proteiny: clock, cycle, timeless i pe- riod. W dzień aktywne są clock i cycle, które w nocy ustępują miejsca po-

Turboświat, pułapka przyspieszenia i ekologia czasu 31

6 Dane zaczerpnięte z ankiety przeprowadzonej wśród 30 tys. ludzi w Niemczech; zob.

K^ASTILAN, 2005.