Stanisław Bista
Instytucja niższych seminariów
duchownych diecezjalnych
przykładem wpływu prawa
partykularnego na kościelne prawo
powszechne
Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 4, 161-186
1971
Śliskie Studia Historyczno-Teologiczne IV (1971)
KS. STANISŁAW BISTA
INSTYTUCJA NIŻSZYCH SEM INARIÓW DUCHOWNYCH DIECEZJALNYCH PRZYKŁADEM W PŁYW U PRAWA PARTYKULARNEGO NA KOŚCIELNE
PRAWO POW SZECH NE
T reść: I. W stę p . II. P rz y c z y n y p o w sta n ia n iższy ch sem in arió w . I I I . S tanow isko S to licy A postolskiej w o b e c n iż sz y c h sem in arió w . IV. R ecep cja n iż sz y c h se m in a rió w przez K odeks Praw a K an o n iczn eg o . V. Z ak o ń czen ie.
I WSTĘP .
Prawo kanoniczne, normujące działalność Kościoła „ad extra" i „ad intra", podlega zasadzie nieustannego rozwoju, wyjąwszy to, co w nim — podobnie zresztą jak i w samej strukturze Kościoła — jest niezmienne, a. mianowicie prawo Boże. Zmieniające się wciąż warunki życia i dzia łania Kościoła ńa skutek przem ian zachodzących w świecie — w tym na turalnym środowisku, w jakim z woli jego Boskiego Założyciela rozwija się Kościół — sprawiają, że prawo kościelne nie jest rzeczywistością sta tyczną, lecz dynamiczną1. Nic więc dziwnego, że podjęta i przekazana do realizacji przez Sobór W atykański II przystosowana odnowa Kościo ła, ■ musiała również objąć prawo kanoniczne. Dzięki tem u na naszych oczach dokonują się głębokie przemiany w prawodawstwie kościelnym. N ie przesądzając w niczym o ostatecznym ich wyniku, można już dziś powiedzieć, że będą ,one stanowiły nie tylko jed en z najważniejszych etapów w historii prawa kanonicznego, ale zarazem wymowny przykład jego ustawicznego rozwoju.2 Nowa z kolei kodyfikacja — podobnie zresztą jak wszystkie poprzednie — będzie również podlegała temu ewo lucyjnemu procesowi. Ewolucja bowiem prawa kanonicznego jest nie rozerwalnie złączona z drogą pielgrzymującego poprzez wieki Kościoła ku coraz to lepszemu poznaniu otrzymanego za.pośrednictwem Objawie nia Bożego dziedzictwa aż do osiągnięcia eschatologiczinej p e łn i.3
Dla lepszego zrozumienia tego prawa stałego rozwoju, nie od rzeczy będzie sięgnąć po przykład z dziedziny, w której zaznacza się to prawo bardzo wyraźnie i — bez przesady mówiąc — nieustannie. T ą dziedziną jest wpływ prawa partykularnego na konfigurację przepisów prawa
1 P or. p rzem ó w ien ie p a p ie ż a P a w ła V I do P apieskiej K om isji d la Rewizji K odeksu P raw a K an o n iczn eg o z 29. 11. 1965 r. (AAS 57 (1965) 987—988).
2 Por. S. B i s t a , Z p ra c n a d rewizją Kodeksu Praw a Kanonicznego, Ś ląskie Studia H istoryczno-teologiczne 3 (1970) 287—301.
a Por. K K n. 48, passim (AAS 57 (1965) 5 3 -5 4 ). 11 Śląskie Studia
powszechnego.4 Przykłady z tej dziedziny mają to do siebie, że nie tylko pozwalają lepiej poznać mechanizm ewolucyjnych przemian prawa ka nonicznego, ale równocześnie dobrze naświetlają ich właściwy charakter ukazując wyraźnie zakres, w jakim się one dokonywują. Jest nim zakres prawa kościelnego pochodzenia ludzkiego, stanowionego przez kompe tentną władzę kościelną. Zakres bowiem prawa kościelnego pochodze nia Bożego nie podlega ewolucji, a jedynie wykładni przez Urząd N au czycielski Kościoła.5
Wybrany przykład w postaci instytucji niższych seminariów duchow nych diecezjalnych jest jednym z wielu przykładów, jaki można przy w ołać, patrząc na dziedzinę wpływu prawa partykularnego na ukształ towanie przepisów prawa powszechnego. Jest jednak jednym z przykła dów, którego znaczenie jest aktualne w życiu i działaniu współczesnego posoborowego Kościoła.
1 6 2 KS. STANISŁAW BISTA
II PRZYCZYNY POWSTANIA NIŻSZYCH SEMINARIÓW
Dla właściwego przedstawienia powstania, rozwoju i prawnego cha rakteru niższych seminariów, konieczne jest najogólniejsze poznanie ge nezy idei tej instytucji. Pierwszą przesłankę tej genezy stanowił dekret soboru trydenckiego o seminariach diecezjalnych. N a jego bowiem fun damencie opierał się ich byt prawny. Dekret nie przewidywał wpraw dzie erekcji takich zakładów, zawierał jednak w swoich postanowieniach ogólną podstawę .prawną umożliwiającą ich erekcję: Równocześnie de kret by ł ich preformacją, ponieważ mieściły się one w jego przepisach niejako w zalążku przez to, że zakładał — używając dzisiejszej term i nologii — współistnienie w.obrębie jednej instytucji niższego i wyższego seminarium.7 Drugą przesłanką genezy idei niższych seminariów stała się ewolucja instytucji seminarium diecezjalnego, jaka m iała miejsce po za kończeniu soboru trydenckiego. Wprowadzenie bowiem w życie dekre tu soborowego w zmiennych warunkach życia i działania różnych ko ściołów lokalnych, spowodowało powstanie licznych modeli seminariów diecezjalnych o różnorodnej strukturze .organizacyjnej. Jednym z takich modeli strukturalnych były niższe sem inaria.8 Ten właśnie proces ewo lucji instytucji seminarium .diecezjalnego był równocześnie najbardziej
ogólną, a zarazem podstawową przyczyną powstania niższych semina
4 Por. G . L e B r a s , D ia le c tiq u e d e l'u n iv e r se l e t d u p a r t ic u l ie r d a n s le d r o it ca n o n ,
Annali di storia del diritto 1 (1957) 77—84.
5 Por. jako przykład kościelne prawo małżeńskie w świetle stwierdzenia KDK n. 50: „In sua vero agendi ratione coniuges christiani conscii sint se non ad arbitrium suum
procedere posse, sed śemper regi debere conscientia ipsi legi divinae conformanda, do ciles erga Ecclesiae Magisterium, quod illam sub luce Evangelii authentice interpre-
tatur" (AAS 58 (1966) 1071).
8 Innym przykładem jest instytucja konferencji biskupów". Por. P. H e m p e r e k ,
S ta n o w isk o p r a w n e k o n ie r e n c ji b isk u p ó w , Prawo Kanoniczne 13 (1970) n. 1—2, 21— 48;
G . M a y , D i e D e u ts c h e B isch ołskon feren z n a c h ih r e r N e u o r d n u n g , Archiv für katho lisches Kirchenrecht 138 (1969) 405—461. *
7 Por. S . B i s t a , Z a r y s ro z w o ju in s ty tu c ji naukow o--w y ch o w a w c zy c h k le r u d ie c e z ja l nego, Ś ląsk ie Studia H istoryczno-teologiczn e 1 (1968) 59—61.
riów. Oibok niej występowały dalsze, jeszcze bardziej szczegółowe przy czyny.
Wśród szczegółowych przyczyn zaprowadzenia niższych seminariów, na pierwszy plan wybija się dążenie do znalezienia wyjścia z impasu, ja ki został spowodowany błędnym z punktu widzenia pedagogiki założe niem, znajdującym się w dekrecie tryndeckim. Dekret bowiem przewi dywał, że w jednym i tym samym zakładzie mają przebywać kandydaci do stanu kapłańskiego od dwunastego roku życia aż do otrzymania świę ceń kapłańskich. Ta koncepcja realizacji jednolitego program u formacyj nego napotykała od samego początku na niepokonalne wprost trudnoś ci i stała się jedną z przyczyn. opóźniających rozwój instytucji semina rium diecezjalnego.9 W poszukiwaniu rozwiązania zaczęto zastanawiać się
nad jej podziałem na dwa odrębne zakłady, bardziej dostosowane do wie ku wychowanków, tj. na seminarium dla chłopców i dla starszej m ło dzieży. Dobre wyniki tego eksperymentu — jak np. we Francji, gdzie do piero po zastosowaniu tego podziału upowszechnienie instytucji semina rium diecezjalnego ruszyło z martwego p u n k tu 10 — sprawiły, że zaczęto coraz częściej erygować niższe sem inaria.11 Ponadto na takie rozwiąza nie sprawy wywarł również wpływ podział szkół i kolegiów zakonnych stosownie do wieku wychowanków, przeprowadzony po soborze tryn deckim przez Jezuitów i inne zgromadzenia z a k o n n e .2 W ten sposób na rastało z wolna przeświadczenie o· słuszności takiego· stanowiska z punk tu widzenia zasad pedagogiki.
W zaprowadzeniu niższych seminariów widziano nie tylko przezwy ciężenie niekorzystnego z punktu widzenia pedagogiki modelu struktu ralnego seminarium diecezjalnego, ale spodziewano się po nim jeszcze wielu innych dodatnich skutków. W niższych seminariach można było bowiem łatwiej sprawdzić wartość powołania kapłańskiego młodocia
nych wychowanków, dokonać ich selekcji13 oraz uniknąć niepotrzebnych kosztów związanych z długoletnim prowadzeniem kandydatów nie po siadających odpowiednich kwalifikacji.14 Zakłady te zapewniały ponad to sprawniejsze przeprowadzenie programu naukowo-wychowawczego w sensie realizacji jego głównego celu, który — stosownie do wieku i zdolności pojmowania przebywających w nim alumnów — polegał na wzmocnieniu i doprowadzeniu do rozkwitu ich zalążkowego powołania
INSTYTUCJA N IŻSZY CH SEM IN ARIÓ W 163
8 M . H . V i c a i r e , L e clergé cath oliqu e du X VT au X X siècle. W : P retres d 'h ie r e t
aujourd'hui Traça zbiorowa), Paris 1964, 206.
i ° P o r A. D e g e r t , H is to ir e d e s S é m in a ire s F ra n ç a is ju s q u 'à R évo lu tio n , Paris 1 9 1 2,
1, 111 nn. i 2 , 457 nn.
11 Pierwszym, który użył nazwy „niższe seminarium" („Petit Séminaire") był św. W in centy a Paulo. Nazwa ta pojawiła się po raz pierwszy w jego listach w 1649 r. na równi z nazwą „Grand Séminaire". A. D e g e r t, dz. cyt., 2, 464.
12 C. S. A l i s e d a , L a d o c tr in a d e la J e le s ia s o b r e S e m in a r io s d e s d e T ren to h a sta nuestros dias. Desarollo y sistematización, Grannada 1942, 118.
13 „... N on parva sane ex parvis hisce Seminariis capitur utilitas. In iis enim adulescen-
tuli certiora in dies indicia prodent, ctuinam clericali militiae adscribendi sint, quinam ab ea repellendi..." — D é c ré ta C on cilii P le n a rii B altim oren sis II. a. 1866. Tit. III. D e P e r -
sonis E cclesiasticis. Cap. V II. D e S em in a riis e c c le sia siic is co n slilu en d is e t ordinandis
(Coll. Lac. 3, 499).
-14 J. M. S a i l e r , N eue Beiträge z.ur Bildung der Geistlichen. W: J. M. Sailers sämtli che W erke unter Anleitung des Verfassers herausgegeben von J. Widmer 19, Sulzbach
kapłańskiego.15 Dostrzegano również dodatkową korzyść, jaką przyno siły ze sobą niższe seminaria w dziele kształtowania światopoglądu inteligencji katolickiej. Ci bowiem spośród wychowanków, którzy osta tecznie nie wybrali stanu duchownego, jako swego celu życiowego, w ra cali zwykle do życia świeckiego, jako świadomi swoich zadań katolicy.16
Dalszą przyczyną skłaniającą biskupów do wprowadzenia niższych se minariów, była chęć wprowadzenia w całej rozciągłości dekretu sobom tryndeckiego. W wielu krajach istniały bowiem jedynie wyższe semi naria. Te zaś same w sobie nie czyniły zadość wymaganiom dekretu trydenckiego, który domagał się przygotowania kandydatów do kapłań
stwa od najmłodszych lat. Dlatego uważano erekcję niższych semina riów za konieczne uzupełnienie w kierunku jego pełnej realizacji.17
N ie mniejszy wpływ na powstanie niższych seminariów miały sta rania Stolicy Apostolskiej wokoło wprowadzenia dekretu sobom tryden ckiego o seminariach diecezjalnych.1 Papieże w wielu encyklikach1 kon stytucjach,20 listach apostolskich,21 bullach ■ cyrkumskrypcyjnych22 oraz
1 6 4 KS. STANISŁAW : . BIST . A
16 „Eo fine in s titu ia su n t m in o ra sem in aria u t, hum aniores litteras ed o cti et a te n e - ris an n is ad je lig io n e m e t p ie ta te m inform ati, ju v e n e s ad sta tu m clericalem d isp o n an - tur..." — D ecreta Concilii provin ciae Albiensis a. 1850. Tit. VII. D e studiis ecclesla sticis. Decr. II. D e selectu alum norum p r o sem inar lis. 1. P ro sem inariis m inor ibus (Coli. Lac. 4, 439).
10 D ie E rric h tu n g v o n Knabensem inarien... kan n ... n u r heilsam w irken... W id m en sie (seil, die K naben) sich n ic h t dem G eistlich en S tan d e, so wird die h ö h e re R ichtung, zu w e lc h e r sie a n g e le ite t w u rd en , au c h in anderen L e b e n sv e rh ä ltn isse n sich für Alle, m it w e lc h e n ihr Bem f sie in B erührung setzt, seg en reich erw eisen..." — C o n v en tu s E p isco p o ru m A u striae V ien n en sis a. 1849. X. U eber d en U n te rr ic h t (Coll. Lac. 5, 1364). 17 „... D ie Sem inarien, d e re n G rü n d u n g das heilige C o n ciliu m v on T rie n t a n g e o rd n e t h a t, h a b e n sich n ic h t auf d e n U n te rr ic h t in der T h eo lo g ie zu b e sc h rä n k e n , so n d e rn sol le n au c h dazu d ie n e n , u m K n ab en , w elche sich dem g e istlic h e n S tan d e zu w idm en w ü n sc h e n , in je n e n G e g e n stä n d e n zu u n te r ric h te n , w elche... als V o rb ereitu n g dienen... D ie v e rsa m m e lte n Bischöfe e rk e n n e n es als d rin g e n d n o th w en d ig , dass der h e ilsa m e n A n o rd n u n g des C oncilium s ü b e ra ll, sei es d u rc h E rw eiteru n g des b ish erig en S em inares o d e r d u rc h H inzufügung eines K n ab en sem in ares, gen ü g t w erde..." — Conventus Episco
p o ru m A ustriae a. 1856. V I. Zuschriften an das k. k. M inisterium ftir Cultus und U nter
richt (Coll. Lac. 5, 1263). U c h w a ły sy n o d u p ro w in cjo n aln eg o w W ied n iu z 1858 r. św iad czą o tym , że bisk u p i a u stria c c y p o stan o w ili u rzeczyw istnić swój zam iar w p ro w ad zen ia w c a łe j ro zciąg ło ści d e k re tu try d en ck ieg o , w ła śn ie n a drodze erekcji niższych sem i n a rió w . Por. D ecreta Concilii provinciae V ien n en sis a. 1858. Tit. VI. De seminariis sch o lisq u e. C ap. I. D e sem inariis ju x ta san ctio n es T rid e n tin a s m o d eran d is. „... Quum
autem in provincia V ien n en si lo c a sem inariis ex a n tiq u o a d d ic ta n o n ea essent, quae
p r a e te r alum nos th e o lo g ia e stu d e n te s etiam p u ero s h u m a n io rib u s litte ris e ru d ien d o s c o n tin e re n t, sem in aria, q uae p u e ro ru m dicunt, in sem in arii m aioris su p p lem en tu m e re c ta
su n t..." (Coll. Lac 5, 201). ■
10 O p raco w an ie c a ło k s z ta łtu s ta ra ń papieży, w o k o ło z a p ro w a d z e n ia sem inariów d ie c e z ja ln y c h , przynosi Sacra Congregatio de Sem inariis e t Studiorum U n iversitatibu s,
Seminaria Ecclesiae C a th o lica e, Typis P olyglottis V a tic a n is 1963, 186 nn. (w dalszym
ciągu a rty k u łu b ęd zie używ any sk ró t SEC).
10 P or. zw łaszcza encykliki B e n e d y k t a X IV „Ubi primum" z 3. 12. 1740 r., 2 (CIC F o n te s 1, r|. 304) i P i u s a IX „Qui pluribus" z 9. 11. 1846 r., 8 (CIC F o n te s 2, r|. 504).
10 Por. szczególnie k o n sty tu c ję B e n e d y k t a X III „Creditae Nobis" z 9. 5. 1725 r., § 7— 8 (C IC F o n te s 1, r|. 288) i B e n e d y k t a X IV „Ad m iliia n tis”z 30. 3. 1742 r , § 34 (C IC F o n te s 1, Ti. 326).
21 Por. m. i. list P i u s a IX do biskupów austriackich „Optime n osciłis" z 5. 11.
1855 n (P h. S c h n e i d e r , D ie partiku lären Kirchenrechtsquellen in D eutschland und Oesterreich, R egensburg 1898, 186).
22 P or. m. i. b ullę cyrkum skrypcyjną P iusa V II dla p ro w in cji kościelnej G órnego R e n u z 16 8. 1821 r., V. ( P h . S c h n e i d e r, dz. cyt., 113).
konkordatach23 kładli szczególny nacisk nie tylko na wprowadzenie instytucji seminarium diecezjalnego w całym Kościele, ale równocześnie podkreślali, że pobyt w nim alumnów powinien się rozpoczynać od naj młodszych lat i że jest to zakład kształcący nie tylko młodzieńców-stu- dentów teologii, ale również chłopców rozpoczynających studia humani styczne. Celem wykonania zawartych w nich nakazów i zaleceń, biskupi przyspieszali, a nieraz dopiero rozpoczynali dzieło budowy niższych se minariów.24
Bardzo ważną przyczyną powstania niższych seminariów był brak po w ołań kapłańskich. Kiedyś, u kolebki seminarium diecezjalnego, wpły n ął on m.in. w zdecydowany sposób zarówno na uchwalenie dekretu try denckiego, jak i na nadanie seminarium charakteru instytucji, która umożliwiając bezpłatne kształcenie biednych kandydatów do kapłańst wa, miała na tej drodze zaradzić skutecznie niedoborowi w szeregach ka płańskich.25 Ten1 sam brak spowodował — zwłaszcza od schyłku XVIII w. począwszy — powstanie niższych seminariów w wielu krajach kato lickich.20
Istotą braku pow ołań kapłańskich by ł nie tyle sam brak tych powo łań, ile raczej obiektywne trudności, które stanęły na przeszkodzie w dojściu do kapłaństwa licznych chłopców i młodzieńców, mających szczery zamiar poświęcić się służbie Bożej. Kasata zakonu Jezuitów w 1773 r., rewolucja francuska i sekularyzacja dóbr kościelnych na po
czątku XIX w., pociągnęły za sobą upadek wielu szkół zakonnych i die cezjalnych, które dostarczały licznych, dobrze przygotowanych absol wentów do seminariów diecezjalnych. Ponadto państwa nowożytne, za garniając coraz bardziej dla siebie monopol w dziedzinie szkolnictwa, dbały co prawda o jego rozbudowę, ale nie troszczyły się o to, by rów nolegle do szkół powstały instytucje wychowawcze w postaci burs i in ternatów. Ta praktyka spowodowała zachwianie dotychczasowej równo wagi w systemie szkolnym. Szkoły państwowe, w przeciwieństwie do dawnych kolegiów i szkół kościelnych, przestały być zakładami wycho wawczymi i stały się tylko 'instytucjami zapewniającymi zdobycie wie dzy. Dlatego rodzice z ■ ośrodków małomiasteczkowych i wiejskich
nie-INSTYTUCJA N IŻSZY CH SEM IN A R IÓ W 1 6 5
28 P o r. m . i. k o n k o r d a t z a w a rty m ięd zy P iu se m IX a F ra n c is z k ie m Jó z e fe m I, cesarzem a u stro -w ę g ie rsk im z 18. 8. 1855 r., XVI (P h. S c h n e i d e r, dz. cyt., 173).
24 Ciekawą ilustracją w pływ u dążeń Stolicy A postolskiej w około zaprow adzenia w p ełn y m w ym iarze sem inarium trydenckiego je st u c h w a ła synodu prow incjonalnego w O strzy h o m m z 1858 r.: „S an cto huic decreto eo prom ptius obsequem ur, guod ad illud seuentibus v e rb is Summi Pontificis excitem ur: 'Pergite, V enerabiles F ratres, om nem im pedere industriam , quo sacrae m ilitiae tiro n es a te n e ris annis in ecclesiastica semi n a r ia re c ip ia n tu r, a tq u e inibi tam quam n o v ellae p la n ta tio n e s su ccrescen tes in circuitu ta b e rn a c u li D om ini ad v ita e in n o cen tiam , religionem , m o d estiam et ecclesiasticu m spi- ritu m conform entur'. (Enc. „ N ostis e t N o b iscu m " ad A rch iep isco p o s et Episcopos Italiae, 8. 12. 1849). Idcirco am pliore in dies so llicitu d in e eo co n n item u r, u t sem in aria m inora, p u ero ru m dicta, quam p rim um p er tem porum ad ju n cta lic u e rit, e r ig a n tu r ” — C oncilium
S trig o n ien se. Tit. VI. D e p e rfe c tio n e cleri. 6. D e S e m in a riis p u ero ru m . 1. (Coli. Lac.
5, 62).
28 Por. E. R e c k e r s , D ie Id e e d es P rie ste rse m in a rs a u f d em K o n z il von Trient. W :
G esch ich te des K ö ln e r P rie ste rse m in a rs b is zu m U n terg a n g d e r a lten E rzd iö zese, K öln 1929,20.
28 Brak p o w o łań k a p ła ń sk ic h b y ł ju ż w drugiej p o ło w ie XVII i w XVTII w. je d n ą z głów nych przyczyn z a k ła d a n ia niższych sem inariów we F rancji. Por. A. D e g e r t
166 KS. STANISŁAW BISTA
wiali się o ich morale z powodu braku instytucji, które kontynuowałyby wychowanie rozpoczęte w domu rodzinnym. Stąd wielu «potencjalnych chętnie godzili się na studia gimnazjalne swoich synów, ponieważ oba- kandydatów ido stanu kapłańskiego traciło szansę osiągnięcia swojego celu. Jeszcze więcej nie dochodziło do niego z powodu zbyt wysokich kosztów studiów gimnazjalnych, które przekraczały możliwości finanso we większości rodzin katolickich.27 Obok tych trudności na drodze do kapłaństwa, nie mniejszą przeszkodę stanowiła atmosfera panująca w szkołach państwowych przesiąknięta duchem laickim, antyreligijnoś-
cią, a nieraz nawet wrogim nastawieniem do wszelkiej religii. Podupadło również wychowanie katolickie w samej rodzinie.28 ‘
Wszystkie te czynniki razem wzięte spowodowały silny »niedobór po w ołań kapłańskich i stwarzały tym samym potrzebę powołania do życia instytucji, która umożliwiałaby mimo zaistniałych trudności, doprowa dzenie wystarczającej ilości kandydatów do studiów teologicznych, a w perspektywie do kapłaństwa. Katolicka opinia publiczna dostrzegła taką instytucję w niższych seminariach i domagała się ich niezwłocznej erekcji.29 Takie samo było przekonanie hierarchii kościelnej, która z wielką energią przystąpiła do tego dzieła. Biskupi w licznych listach pasterskich apelowali o moralne i finansowe poparcie dla niższych semi nariów i wyłuszczali równocześnie przyczyny, dla których ich wprowa dzenie było konieczne.30 Zakłady te m iały zaradzić — zdaniem bisku pów — zaprzepaszczeniu wielu wartościowych powołań kapłańskich,31 a równocześnie zapewnić ich ochronę i systematyczny rozwój w sprzy jającym klimacie wychowawczym32. W podany sposób biskupi uzasa dniali konieczność erekcji niższych seminariów na synodach prowincjo 27 B ek an n tm ach u n g , betreffend die E rrich tu n g e in e r E rzie h u n g san stalt für K n ab en u n d Jü n g lin g e der D iözese M ü n s te r, w e lc h e sich dem g e istlic h e n S tan d e w id m en w o llen , v o n 10 F e b ru a r 1845 (chodzi o erek cję niższego sem in ariu m w diecezji M ü n s te r w N ie m c z e c h — uw ag a w ła s n a ). C yt. w g J. K. B. S m e d d i n c k. D ie K n a b en sem in a rien lü r
K le r ik e r u n d C a n to ren n a c h ih rem U rsprünge u n d F ortgange dargestellt, D ü s s e ld o rf
1846, 133— 134.
28 P o r. F . J. B u s s , D ie n o th w en d ig e R efo rm d es U nterrichts u n d d e r E rzie h u n g d e r
k a th o lisch en W eltgeistlichkeit D eu tsch la n d s, S ch affh au sen 1852, 423.
23 Spośród liczn y ch g ło só w w spraw ie erek cji niższych sem in arió w (zob. m . i. a n o n i m o w ą b ro s z u rk ę p t. „ D ie E in fü h ru n g d e r K n a b en sem in a rien vom k ir c h lich -ka th o lisch en
S ta n d p u n k te a u s" — w y d a n ą w Schaffhausen w 1848 r.), p rz y to c z ę je d n ą w ypow iedź
z te r e n u Polski, k tó r a znajduje się w arty k u le red ak cy jn y m p t. „U w agi o sem in ariach p o d g ó rs k ic h ", zam ieszczonym w 1862 r. n a ła m a c h Tygodnika K atolickiego, w ydaw anego w G ro d zisk u przez Ks. P rusinow skiego: „...widzim y w ielk ą p o trz e b ę S em inariów m n ie j szych, k tó r e by c h ło p c a b ezp o śred n io z rąk ro d zicielsk ich o d b ie ra ły z w ian em dom ow em w ia ry in iew in n o ści z g o ła n ie u ro n io n y c h . Zaczem m ło d z ia n w w ieku 20 la t w stąpi do Se m in a riu m , ju ż często u t r a c i ł pierw szą, a n a d p s o w a ł dm gą... D o teg o m niejszego kolegium n ie c h b y p le b a n i d iece zaln i d o se ła li u z d o ln io n e ubóstw o. N ie z m ie rn e skarby z a tra c a n ie
d o statek ... T o gdy zachow ać będziem ... o a sp ira n tó w do sta n u duchow nego tro sk i u s ta n ą" (3 /1862/ 389—390).
30 P o r. z e sta w ie n ie listów p a s te rs k ic h b isk u p ó w n ie m ie c k ic h z pierw szej p o ło w y X IX w. w sp raw ie erek cji n iższy ch se m in a rió w u J. K. B. S m e d d i n c k, dz. cyt., 117 n n .
31 Por. m . i. .list p a s te rs k i a rc y b isk u p a K olonii J a n a v o n G eissei z 5 . 2. 1846 r. (cyt. w g J. K. B. S m e d d i n c k , dz. cyt., 123— 125). .
32 P or. m . i. list p a s te rs k i b is k u p a Eichstätt, K a ro la A u g u sta v o n R eisach, z 6. 1. 1838 r. (cyt. wg J. K. B. S m e d d i n c k , dz. cyt., 141 w przypisie).
IN STY TU C JA N IŻSZY CH SEM IN ARIÓ W 1«7
nalnych33. O znaczeniu, jakie biskupi przypisywali prowadzeniu tych zakładów, świadczyła również zdecydowana obrona ich egzystencji w obliczu trudności, jakie władze państwowe w różnych, kraj ach stwa
rzały na tym polu34.
Wszystkie omówione w porządku systematycznym czynniki przyczy niły się do powstania niższych seminariów. W ywarły one także decy dujący wpływ na upowszechnienie niższych seminariów na terenie ca łego Kościoła, na uświadomienie sobie przez lokalne w ładze kościelne oraz przez Stolicę Apostolską korzyści płynących z tych zakładów dla dzieła budzenia, ochrony i rozwoju pow ołań kapłańskich, a w końcu na ich recepcję przez powszechne prawodawstwo Kościoła Zachodniego. Większość tych czynników u traciła już dzisiaj swoje znaczenie. Jeden natomiast pozostał nadal aktualny, mianowicie brak pow ołań kapłań skich. Dynamiczny rozwój niższych seminariów, jaki można zaobserwo wać w ostatnich dziesiątkach lat obecnego stulecia35, zwłaszcza w kra jach Trzeciego Świata i na terenach misyjnych, ma w nim swoje główne
źródło i uzasadnienie36.
III STANOWISKO STOLICY APOSTOLSKIEJ WOBEC NIŻSZYCH SEMINARIÓW
W rozwoju niższych seminariów można wyodrębnić dwa zasadnicze etapy. Pierwszy etap trw ał od zakończenia soboru trydenckiego do schył ku XVIII w. Drugi zaś rozpoczął się z początkiem XIX w. i trwa po
dzień dzisiejszy. ■
Instytucja niższych seminariów rozpatrywana już na przestrzeni pier wszego etapu jej istnienia, jest przykładem powolnego formowania się
88 Neglecta domesticae pietatis cura, religioni inimicus saeculi genius, rarior et
frigidior sacram entorum frequentatio, paupertas propter quam miserorum parentum filii scholas publicas adire nequeunt, item illicia mundi adolescentulos quosdam jam in te- nera aetate ab atrio Domini retrahunt. Exinde minuitur sanctuarii custodia, quam inter tanta mala augere potius et roborare oportet. Praeterea quum gravissima sacerdotalia
officia longam et exactam praeparationem , item débité formatum characterem mentem-
que omni scientiarum sacratiorum genere subactam merito postulent: necesse est ut adolescentes, quos Dominus ad ministerium altaris v o ca v it, jam tenera eatate a mundo segregati in ministros Jesu Christi formentur. Finis hic per seminaria puerorum facilfime obtineri potest, in iis siquidem ad unicum clericalis educationis scopum diriguntur
omnia; amor status ecclesiastici, modestia ac pietas clericalis mature discuntur, îatinae linguae usus familiaris redditur, liturgia sacra et cantus ecclesiasticus jugi exercitio coluntur, ea vero, quae ad clericalem vocationem stricte non attinent, cum magno ne- cessarium disciplmarum commodo utiliter linquuntur. Quapropter haec seminaria minora,
velu t fovendae pietatis ac form andi characteris sacerdotalis incunabula, Sacrosancti Concifii Tridentini et Sanctissimi Patris verbis (dot. cyt. w pierwszej części uchwały synodalnej encyklik papieża Piusa IX — uwaga własna) conformiter quantocius in alma hac provincia partim erigenda, partim stabilienda et in pleniorem formam deducenda
decernlmus..." — D écréta Concilii P rovin cialis C o lo cen sis (K alocsa — W ęgry a. 1863) Tit. IV. D e p e rle c tio n e cleri. Cap. II. D e sem inar ils m inor ibus (Coll. Lac. 5, 663).
34 Por. P. H i n s c h i u s , S ystem des k a th olisch en K irch en rech ts m it b eso n d erer
R ü c k sic h t a u f D eu tsch la n d 4, B erlin 1888, 556 nn. 88 P o r . S E C , 3 7 6 - 1 6 5 8 .
88 „Nova problemata solvenda hodierno Seminario proposuit penuria sacrarum voca-
tionum. quae plures vexat nationes. Vocationes promotae sjint et suppeditata auxilia ad eas excolendas, increm entum datum est Seminaribus M inoribus, in quibus pueri in dicia praebentes d ivln ae vocationis exciperentur et defenderentur a teneris annis..." — SEC, 165.
kościelnej · instytucji prawnej o charakterze partykularnym, chooiaż w zasadzie upowszechniła się tylko na terenie jednego kraju, tj. we Francji. Punktem wyjściowym tego procesu była norma prawa powsze chnego, powołująca do życia instytucję seminarium diecezjalnego, za w arta w dekrecie soboru trydenckiego o seminariach diecezjalnych, Twórcy koncepcji niższych seminariów szukali jak najbardziej skutecz
nego sposobu realizacji istotnego celu dekretu trydenckiego, tj. dostaT- czenie Kościołowi dobrze przygotowanych kapłanów. Dostrzegli go w po dziale instytucji seminarium diecezjalnego na dwa wzajem uzupełniające się zakłady, mianowicie na niższe i wyższe seminarium. W nich bowiem można było łatwiej i owocniej urzeczywistnić systematyczną i długofalo wą formację kleru diecezjalnego, ja ń e j domagał się sobór tryndecki, przez dostosowanie program u naukowo-wychowawczego do wieku oraz do poziomu umysłowego i duchowego wychowanków. Dzięki temu za częły się z wolna krystalizować pierwsze zręby instytucjonalne niższych seminariów. Z biegiem czasu przekształciły się ,one w odrębne instytu cje kształcenia i wychowania kleru diecezjalnego, których zadaniem by ło — w oparciu o w łasne założenia programowe — przygotowanie chło pców zdradzających oznaki powołania kapłańskiego do podjęcia studiów w wyższych seminariach. Takiej instytucji nie znały uchw ały trydenc kie, które były prawem powszechnie obowiązującym w Kościele. Toteż w swojej genezie niższe seminarium, jako zakład wyodrębniony, jest instytucją wyrosłą na gruncie prawa partykularnego stanowionego przez rządców diecezji, którzy korzystając z szerokich uprawnień przyznanych im przez dekret trydencki, tworzyli różne modele strukturalne semina rium diecezjalnego w zależności od potrzeb swoich diecezji. Wszystkie te czynniki razem wzięte stworzyły istotne warunki dla przekształcenia się niższych seminariów na przestrzeni XIX wieku w ogólnokościelną instytucję kształcenia i wychowania kleru diecezjalnego37.
Zanim jednak do tego doszło, proces rozwoju niższych seminariów zo stał gwałtownie przerwany pod koniec XVIII w. przez wybuch rewolucji francuskiej. Konstytucja cywilna duchowieństwa (Constitution civile du
clergé) uchwalona w 1790 r., zadała śmiertelny cios instytucji niższych
seminariów we Francji. Stosownie do jej postanowień liczba diecezji francuskich została zredukowana do ilości departamentów, tj. do 83. Każ da diecezja m iała mieć prawo do posiadania jednego seminarium dla przygotowania kandydatów do święceń38. Przez ten sam akt ustawodaw czy zniesiono równocześnie większość istniejących seminariów francus kich, ponieważ każda z nowo erygowanych diecezji mogła zatrzymać tyl ko jedno seminarium i to znajdujące się w mieście biskupim, jeżeli zaś nie było takowego w nowo utworzonej stolicy biskupiej, należało je tam powołać do życia39. Wynika stąd, że na niższe seminaria, jako na odrę1 bne zakłady naukowo-wychowawcze kleru diecezjalnego, w ogóle nie było miejsca w nowych warunkach wytworzonych przez konstytucję cy
*7 Por. S . B i s t a , N iższe S em in a ria duchowne diecezjaln e w K o ściele Z ach odn im do
1917 roku (Studium H istoryczno-praw ne), Lublin 1967, KUL — Archiwum (maszynopis),
6 9 -1 3 3 .
■ 80 „... une seul séminaire pour la préparation aux Ordres" [Constitution civile du cler
gé, tit. I, art. 9 — cyt. wg A . D e g e r t , dz. cyt. 2, 517). · !·.
88 A. D e g e r t ustalił liczbę wszystkich seminariów francuskich przed wybuchem re wolucji na około 160. Dz. cyt. 2, 509. ■ ‘
wilną duchowieństwa i że zostały one przez nią za jednym zamachem zniesione.
Zniszczenie przez rewolucją francuską seminariów diecezjalnych mia ło dla instytucji niższych seminariów bardzo groźne następstwa. Insty tucja ta została bowiem unicestwiona na terenie jedynego kraju, w któ rym zdołała się rozwinąć. Dlatego można bez przesady stwierdzić, że na skutek przepisów konstytucji cywilnej duchowieństwa, instytucja niż szych seminariów praktycznie przestała istnieć w Kościele. Stąd schy łek XVIII w. jest naturalnym zamknięciem początkowego etapu rozwoju niższych seminariów wskutek likwidacji tej instytucji we Francji, gdzie oddała ona Kościołowi ogromne usługi w dziele formacji naukowej i re ligijno-moralnej duchowieństwa40.
Żywa pamięć o zasługach instytucji niższych seminariów i głębokie jej zakorzenienie się w tradycji francuskiej sprawiły, że odrodziła się ona jnatychmiast na początku XIX w., kiedy Kościół we Francji odzyskał wolność i swobodę działania. W krótkim stosunkowo okresie czasu od budowano sieć niższych seminariów, a następnie znacznie ją rozszerzo no, tak, że już pod koniec pierwszej połowy XIX w. większość diecezji francuskich posiadała przynajmniej jedno niższe seminarium. Potwier dzenie tej tezy można znaleźć w uchw ałach francuskich synodów pro wincjonalnych, odbytych w latach 1849—1859. Synody te nie zastana wiały się bowiem wcale nad kwestią zaprowadzenia niższych semina riów, w 'przeciwieństwie do synodów prowicjalnych z XIX w., odby tych w innych krajach. Skoncentrowały natomiast swoją uwagę na pro blemach związanych z ustrojem wewnętrznym tych zakładów. Teksty uchwał synodalnych wskazują wyraźnie na to, że niższe seminaria były wówczas instytucją zadomowioną we Francji, która posiadała ustalony model strukturalny41. Niższe seminaria m iały przeważnie charakter tzw. „seminaria mixta". Seminaria te przyjmowały również uczniów ma jących zamiar poświęcić -się w przyszłości świeckim zawodom i posiada ły własną szkołę sem inaryjną, która w wielu wypadkach umożliwiała również ukończenie studiów filozoficznych. Synody zaś, podkreślając do niosłość tych zakładów dla dzieła budzenia i formowania powołań ka płańskich, starały się otoczyć je jak najbardziej troskliwą opieką i wyty czyć dla nich drogi rozwoju na przyszłość w postaci wytycznych doty czących głównie program u naukowo-wychowawczego, zasad dobierania kierownictwa seminaryjnego oraz spraw związanych z zabezpieczeniem źródeł utrzymania42.
IN STY TU CJA N IŻSZY C H SEM IN A R IÓ W J®9
40 A. D e g e r t , dz. cyt. 2, 506.
41 „Juxta C o n cilii T rid e n tin i mentem , qui ecclesiasticis m inisteriis... su n t inservituri,
eos oportet a teneris a n n is fovere et... e d u c a re . Id eo Galłiarum E piscopi q u ed am sem i n a ria , u n u m v id e lic e t m ajus, e t unum a u t alterum m inus, sua quisque in D ioecesi, ja m p rid e m e rig e n d a curaverunt. E a nunc... s ta n t e t u b iq u e vigent..." — D écréta Concilii Pro- vinciae Turonensis a. 1849. Deer. IX. D e Studiis ecclesiasticis e t p ra esertim de Sem ina riis. ( C o l l . Lac. 4, 2 6 1 ) .
42 Por. D écréta Concilii p to v in c ia e Rem ensis a. 1849. Tit. XVIII. D e ratione studlorum
ecclesiasticoru m . Cap. I. D e studiis in M inoribus Sem inariis; D écréta Concilii provin ciae Turonensis a. 1849. Deer. IX. D e Studiis ecclesiasticis e t p ra esertim de Sem inariis. 1. De M inoribus Sem inar iis; D écréta Concilii provin ciae Albiensis a. 1850. U t. VII. D e studiis e cclesia sticis. Deer. II. D e selectu alum norum p r o sem inariis. 1. P ro sem inariis minoribus,
D eer. IV. D e studiis in m inoribus sem inariis; D écréta Concilii provin ciae Lugdunensis a. 1850. Deer. XXVI. D e Sem inariis. D e minoribus Sem inariis; D écréta Concilii provin ciae
170 KS. STANISŁAW BISTA
Dzięki takiemu upowszechnieniu niższych seminariów, kościół lokalny we Francji odegrał dużą rolę z zaprowadzeniu tej instytucji w całym Kościele. W wielu ibowiem krajach biskupi — idąc za przykładem epi skopatu francuskiego — zakładali niższe seminaria dla wstępnego przy gotowania najmłodszych kandydatów do stanu kapłańskiego i zajmo wali się tą problematyką :na synodach prow incjonalnych43 oraz diece zjalnych44. Następstwem tej inicjatywy był szybki rozwój tych zakła dów, zaró-wino w krajach europejskich, jak i pozaeuropejskich na prze strzeni XIX w. Rozwój ten sprawił, że przybrały one charakter ogólno- kościelnej, powszechnie przyjętej instytucji kształcenia i wychowania kleru diecezjalnego. Instytucja ta zapuściła bowiem korzenie w każdym regionie Kościoła i stała się ważnym czynnikiem w dziele budzenia i pie lęgnowania «powołań kapłańskich, przygotowując swoich wychowanków do podjęcia studiów w wyższych seminariach. Dzięki tem u podział in
stytucji seminarium diecezjalnego na dwa odrębne i samodzielne, ale wzajem uzupełniające się zakłady, tj. na niższe i wyższe seminarium, który odbywał się na gruncie prawa partykularnego, stał się faktem do kopanym i dojrzałym do wprowadzenia go do powszechnego prawodaw stwa Kościoła Zachodniego 5.
N ie ulega najmniejszej wątpliwości, że dynamiczny rozwój niższych seminariów na przestrzeni XIX w., dzięki którem u stały się one insty tucją o zasięgu ogólno-kościelnym, nie mógłby dojść do skutku bez mil czącej przynajmniej zgody Stolicy Apostolskiej. N a jej oczach powsta w ała bowiem w tym okresie czasu istytucja, której model strukturalny nie mieścił się w przepisach prawa powszechnego. Dekret soboru try denckiego o seminariach diecezjalnych nakazywał wprawdzie erekcję seminarium ,w każdej diecezji, której zadaniem było przygotowanie kan dydatów do stanu kapłańskiego od najmłodszych lat, ale równocześnie B urgigalensis a. 1850. Tit. V. D e Sem inariis e t stu d iis ecclesiasticis. Cap. II. D e Sem ina riis M inoribus, e t studiis quae congrunnt hujusmodi in słitu tls; D ecreta provin cia- lis Concilii Senonensis a . 1850. Tit. IV. D e D isciplina e t Studiis. Cap. V. D e Seminariis; D ecreta provincialis Concilii Aquensis a. 1850. Tit. IX. D e studiis ecclesiasticis. Cap. IV. D e sem inariis minoribus; D ecreta Concilii provin ciae Bituricensis a. 1850. Tit. III. De
Fide. Decr. D e docendis ac discendis turn in m inoribus tu m in m aioribus sem inariis. Et
p rim o de d o cen d is et d iscen d is in m in o rib u s sem in ariis; Decreta Concilii provinciae Auscitanae a. 1851. Tit. V. D e ratione studiorum ecclesia stico iu m . Cap. II. D e studiis ln m inoribus Sem inariis; D ecreta Concilii provinciae B urdigalensis a . 1858. Tit. V. D e S tu
diis ecclesiasticis. C ap. III. De minoribus Seminariis (Coli. Lac. 4, 148— 1208 passim ). — Z a m ie śc iłe m tylko te u c h w a ły sy n o d a ln e , k tó re zajm o w a ły się w p ro st p ro b le m a ty k ą niż szych sem inariów ; nie p o d a łe m n a to m ia s t ty c h , k tó re tr a k to w a ły łą c z n ie o niższych i w yższych se m in a ria c h .
43 Por. dla p rz y k ła d u u c h w a ły w ęgierskich synodów p ro w in c jo n a ln y c h : Decreta Con
cilii Strigoniensis a. 1858. Tit. VI. D e p eriectio n e cleri. 6. D e Sem inariis puerorum; D e
creta Concilii provincialis Colocensis a. 1863. Tit. IV. D e periection e C leri. Cap. II. D e
Seminariis minoribus (Coli. Lac. 5, 62— 63 i 662— 664).
44 Por. Statuta Synod! dioecesanae P rem isliensis a. 1902. Tit. VI. D e regimine eccle-
siastico. Cap. X. D e sem inario puerorum (Acta e t statuta synodi dioecesanae P rem islien sis... a. D. 1902..., 251— 253); Statuta Synodu d y e c e za ln e g o dwudziestego odbytego w 1908 r. w Przem yślu. Tit. VI. D e regim ine ecclesiastico e t de p e is o n is ecclesiasticis.
Cap. X. D e sem inario puerorum (A kta i Statuta Kongregacyi Synodalnej czyli Synodu
dyecezalnego dwudziestego odbytego w... 1908 r. w P rzem yślu p o d przewodnictw em Jó zefa S eb a stya n a Pelczara Biskupa Przem yskiego obrządku łacińskiego, Przemyśl 1908,
96-47). .
IN STY TU C JA N IŻ SZY C H SEM IN A R IÓ W 171
przewidywał ich pobyt w seminarium aż do chwili otrzymania święceń kapłańskich. Dlatego też nie myślał o pow ołaniu do życia niższych i wy ższych seminariów, pojętych jako dwie odrębne i samodzielne instytu cje naukowo-wychowawcze kleru diecezjalnego, ale o wprowadzeniu seminarium tzw. typu koncyliarnego, czyli jednej, niepodzielnej insty tucji gwarantującej nieprzerwany ciąg przygotowania alumnów do ka płaństwa od lat chłopięcych, aż do ukończenia ■ studiów teologicznych. Pozostałe zaś seminaria na terenie diecezji m iały ten sam model stru kturalny i w dodatku zależeć g o d 1 względem administracyjnym ściśle od głównego seminarium diecezji . Tymczasem prawo partykularne poszło zupełnie inną drogą. Realizując bowiem podstawowy nakaz dekretu try denckiego, dotyczącego erekcji seminarium w każdej diecezji, dokonało ono zasadniczej zmiany modelu strukturalnego tej instytucji, dzieląc ją na dwa wzajemnie uzupełniające się, ale niezależne od siebie zakłady, tj. na niższe i wyższe seminaria. Ta zmiana modelu strukturalnego mia ła o tyle doniosłe znaczenie, że oznaczała podział instytucji powołanej do życia przez prawo powszechne i zastąpienie jej dwiema jnowymi in stytucjami obdarzonymi samodzielnym bytem prawnym, a tym samym była równoznaczna z pewną zmianą przepisów prawa powszechnego w sensie dalszego rozwinięcia elementów, które tylko w zalążku mieś ciły się w jego przepisach 7. Wobec tej zmiany, wypracowanej i wpro wadzonej przez prawo partykularne, Stolica Apostolska, stojąca na stra ży przepisów prawa powszechnego, musiała prędzej czy później zająć stanowisko.
Zajęcie przez Stolicę Apostolską stanowiska wobec instytucji niższych seminariów, było tym bardziej konieczne, ponieważ wśród kanonistów brak było jednomyślności w ocenie waloru prawnego przedstawionych postanowień prawa partykularnego w przedmiocie seminarium ■ diecezjal nego na odcinku zmian jego modelu strukturalnego. Większość auto rów ograniczała się jedynie do rejestracji faktu wprowadzenia podziału instytucji seminarium diecezjalnego na niższe i wyższe seminaria, nie analizując bliżej jego konsekwencji prawnych48. Byli jednak autorzy, którzy sądzili, że pomimo istnienia tego podziału, seminarium diecezjal ne stanowi nadal w obliczu prawa jedną organiczną całość i że na sku tek niego nie powstała nowa, samodzielna instytucja prawna w postaci niższego seminarium, ponieważ stanowiło ono w dalszym ciągu integral
46 C oncilium T rid en tin u m . Sessio X X III, 15 iul. 1563. D é c ré ta su p er refo rm atio n e. Can. XVTII. „In ecclesiis a u te m am pias dioeceses h a b e n tib u s p o ssit e p isco p u s u n u m vel p lu ra in d io ecesi, p ro u t sibi o p p o rtu n u m v id e b itu r, h a b e re sem in aria, q u a e ta rn e n ab illo u n o , qu o d in c iv ita te e re c tu m e t c o n s titu tu m fu e rit, in om nibus d e p e n d e a n t" (Conciliorum O ecum enicorum D écréta. Ed. Centro d i documentazione Istituto p e r le Scienze R eligio se — Bologna. C u ran tib u s J. A lb erig o etc., Basileae — B arcin o n e — F rib u rg i — R om ae — — V in d o b o n ae 19622, 72 9).
47 „A ntequam C odex Iu ris C a n o n ic i vu lg atu m est, in Sem inario d io ecesan o h aec tria elem en ta in v e n iu n tu r: a) d istin ctio in te r S em inarium M aius et M inus; b) d istin ctio M o
der ato ru m u triu sq u e ; c) a p e rta ag n itio iuris u triq u e p ro p rii, ex quo u tru m q u e suas sibi
leges c o n s titu it, ab O rd in a rio p ro b a ta s " — SEC, 146.
48 F. X. W e r t| Ç, lu s decretaliu m , 3. lu s adm inistrationis Ecclesiae C atholicae. Pars
Prima, Romae 190 82 , 91; A e m . L. R i c h t e r , Lehrbuch des katholischen und CWangfe
172 KS. STA N ISŁA W BISTA
n ą część wyższego sem inarium 49. Inni znowu uważali przepisy prawa partykularnego, które ustanawiały realną odrębność i samodzielność organizacyjną oraz administracyjną niższych seminariów, za niezgodne z prawem powszechnym, ponieważ to prawo wyraźnie podkreślało bez pośrednią zależność każdego seminarium, znajdującego się na terenie diecezji, od sem inarium położonego w stolicy biskupiej50. Nie brak było również kanonistów, którzy zmianę modelu strukturalnego seminarium diecezjalnego, czyli jego podział (na 'niższe i wyższe seminaria, uważali za zgodną z przepisami dekretu trydenckiego51.
Rozbieżność stanowiska kanonistów w ocenie legalności i prawomo cności podziału diecezjalnego na dwie odrębne i samodzielne instytu cje, tj. na niższe i wyższe seminaria, dokonanej przez prawo partyku larne, pow stała na tle interpretacji przepisów dekretu soboru trydenc kiego o seminariach. Główną jednak przyczyną zaistniałych różnic in terpretacyjnych było nieuwzględnienie lub zapoznanie istotnej cechy charakterystycznej' tego dekretu. T ą cechą by ły przepisy dekretu przy znające rządcom diecezji i synodom prowincjonalnym daleko idące u pra w nienia w zakresie legislacji seminaryjnej, które swój najpełniejszy wy raz znalazły w prawie modyfikacji przepisów samego dekretu5 . D late go ordynariusze diecezji i synody diecezjalne oraz prowincjalne i ple narne korzystając z przysługującego im praw a m ogły dokonywać zmian w obowiązujących w przedm iocie seminariów przepisów prawa powsze
chnego, nie tylko n a odcinku poszczególnych przepisów natury dyscy plinarnej53, lecz również w zakresie modelu strukturalnego przez
powo-40 A. V i é b a n, S e m in a ry . E cclesiastical, The catholic E ncyclopedia 13, N ew York 1913, 699; A. M . M i c h e l e t t i , D e regim ine ecclesiastico R eligiosorum n ec non Śe- m in a r io r u m l, Friburgi— B risgoviae— Romae 1909, 32 i 39; B. P o i i a n , D e sem inario c le r ic o m m .D is s e r ta tio h isto r ico-cano nica, Lovanii 1874, 164.
fl°. D. B o u i x, Tractatus de episcopo ubi et de svnodo dioecesana, 2, Parisiis 1859.
7 4 - 7 5 . ;
51 J. S ä g m ü 1 1 e r, L eh rb u ch des ka tholischen K irchenrechts, Freiburg i. B. 19092, 189 (1914s, 215); D. C r a i s s o n , E lem enta iu ris canonici a d u su m Galliae Sem inario- rum I, P arisiis 1887, 283; L. L a u r e n t i u s , Institutiones iuris ecclesiastici, Friburgi
B risgoviae 19144, 417. ■
52 P o r . S. B i s t a , Zarys ro z w o ju ..1, 61 — 62. : 62 B e n e d i c t u s XIV, D e synodo dioecesana, lib. XI, cap. II, XI: „... plu resq u e sunt
dio ece ses, in quibus pro lege observatur, ut sacri O rdines nem ini conferantur, qui vel multos annos, vel saltern definitum aliquod temporis spatium in Sem inario non tran se-
g erit. ...In iis itaq u e d io ecesib u s, in quibus... lex ista ja m pridem inducta dignoscitur,
...satis erit Episcopo hujusm odi legis observantiam co n stan ter dilig en terq u e tueri"; P. G a s p a r r i , Tractatus canonicus de sacra ordinatione 2, Parisiis — Lugduni 1894, 2—3: „...Conc. Trid., sess. XXIII, de ref. ...legem u n iv ersale m de ju v e n ib u s in eisdem (seil, seminariis) per aliquot annos vel saltem per aliquot m enses necessario educandis
a n teq u a m ad clericatum a d m itteren tu r, non tulit, sicuti neque subséquentes RR. PP.
A t in p lerisq u e d io ecesib u s, u t diximus, haec l e x e p i s c o p a l i s a u t s y n o d a 1
1 i s adhuc v ig et om nem que m eretu r laudem . Et quidem ... prim a hujus decreti pars de to n su ra statim eisdem (scil. alumnis) conferenda m oribus re cep ta non est; ac proiiide
non putam us exinde esse rep ro b an d am p a r t i c u l a r e m l e g e m aut praxim antique discip lin ae conforment, qua to n su ra non datur m anentibus in saeculo, et insuper exigitur
aliq u a in sem inario com m oratio, ut indoles et vo catio p rom ovendorum melius dignosça- tur (p o d k re ś le n ia w te k ś c ie w ła s n e ) " . P or. ró w n ież A. P e r a t h o n e r , Idee und Rechts verhältnisse der tridentinischen S em in a rien . M i t B erücksichtigung d er u n ter P ius X erlassenen diesbezüglichen D ekrete, T h e o lo g is c h -p ra k tis c h e Q u a rta ls c h rift 68 (1915) 51-6; W. M. P 1 ö c h 1, Geschichte des Kirchenrechts 3— 1, W ie n — München 1959, 400;
IN STY TU C JA N IŻ SZY C H SEMINARIÓW 173 lanie do życia w miejsce jednego seminarium typu koncyliarnego dwóch odrębnych i samodzielnych zakładów naukowo-wychowawczych kleru diecezjalnego, mianowicie niższych i wyższych seminariów54, tworząc tym samym prawo partykularne w tej dziedzinie, odm ienne i zróżnico wane w stosunku do prawa powszechnego55.
' Powstanie i żywiołowy rozwój nowej instytucji prawnej, wyrosłej na gruncie prawa partykularnego, sprawiły, że Stolica Apostolska mu siała z biegiem czasu zająć stanowisko wobec niższych seminariów. Do XIX w. zresztą nie zachodzi potrzeba wyraźnego ustosunkowania się do tych zakładów, ponieważ występowały one — poza Francją oczywiście — jedynie sporadycznie. Ponadto mniej więcej do połowy XIX w. Sto lica Apostolska pozostawiła seminaria diecezjalne wyłącznie opiece i nad zorowi rządców diecezji. Dopiero od pontyfikatu Piusa IX (1846—1878) wzrosło niepomiernie zainteresowanie Stolicy Apostolskiej tą instytu cją, przejawiając się w wydaniu licznych dokumentów dotyczących jej i w dążeniu do rozszerzenia kontroli nad nią56. Byli wprawdzie auto rzy, którzy twierdzili, że Stolica Apostolska zajęła już w drugiej poło wie· XVI w. pozytywne stanowisko wobec niższych seminariów57. Sta nowisko to m iało się — ich zdaniem — uwidocznić w nakazie erekcji takich zakładów w wypadku całkowitej niemożliwości założenia semi narium dla studentów teologii/ zawartym w decyzji Kongregacji Sobo ru „In Melphitana", którą cytują za L. Ferrarisem, nie podając jednak daty tej decyzji, ponieważ nie ma jej również sam Ferraris . Chociaż
H . La e m m e r, I n s titu tio n e n d e s k a th o lis c h e n K ir c h e n r e c h ts , Freiburg i. B. 18922, 303; F. J. M u r p h y , L e g is la tiv e P o w e r o f th e P r o v in c ia l C o u n c il Canon Law Studies n. 257, W ashington 1947, 25 nn.
M M . R o c h e , S a i n t V in cen t d e P a u l a n d th e f o r m a tio n o f c le r s . Studia Frihurgcnsia.
N ew series r|. 39, Fribourg S w itzerland 1964, 10.
55 C iekaw ym p rz y k ła d e m ilustrującym to zag ad n ien ie je s t p ro b lem egzem pcji sem ina riów spod w ład zy jurysdykcyjnej proboszcza, której dokonyw ali rząd cy diecezji, chociaż ustaw odaw stw o pow szechne je j n ie przew idyw ało. Stolica A postolska nie oponow ała przeciw ta k im decyzjom , n aw et w w ypadku rek u rsu proboszcza do n iej. Por. P. M ć -n a r d , L 'e x e m p tio n d e s s é m in a ir e s d e la ju r i d i c t i o n p a r o is s ia le . Universitas Catholica
O ttàviensis. Series c a n n o n ic a 30, O ttav a 1951, 8 nn.
58 Por. J. M a r k h a m , T h e S a c r e d C o n g r e g a tio n o f S e m in a r ie s a n d U n iv e rsitie s o f Studies. C a n o n Law Studies, n. 384, W a sh in g to n 1957, 17. W ym ow nym św iadectw em tego
sta n u rzeczy je s t E n ch irid io n C lericorum , zaw ierający zbiór d o k u m en tó w Stolicy A po stolskiej dotyczących w prost lub p o śred n io zag a d n ie n ia sem inariów diecezjalnych. D o początku pon ty fik atu P iusa IX (1846 r.) zbiór te n obejm uje zestaw dokum entów ujęty w około 300 k olejnych num erów ; od 1846 r. zaś do 1938 r. tj. do ro k u w ydania tego dzieła przez K ongregację d la Sem inariów i U niw ersytetów , w p o n a d 1.200 dalszych
num erów . .
87 M. Si e b e n g a r t n e r, Seminar, W e ł z e tm d Weite's Kirchenlexikon 11, Freiburg i. B. 18992, 109 i S c h r ifte n u n d E in r ic h tu n g e n z u r B ild u n g d e r G e is tlic h e n . Uebersetzt,
e rlä u te rt u nd m it e in er G esch ich te des g e istlic h e n B ild u n g sw esen s e in g eleitet, F reib u rg i. B. 1902, 94; A. P e r a t h o n e r , dz. cyt., 517; S. C h o d y i j s k i , Sem inarium, Enc.
N o w o d w . 25, 23.
58 P ro m p ta b ib lio th eca can o n ic a, iuridica, m oralis theo lo g ica nec n o n ascetica, pole
m ica m b ricistica, historica. Editio novissim a 7, Romae 18.91. Vox „Semimanarium", n. 104: „In ecclesia, ubi su n t adeo ten u es redditus, u t S em inarium erig i non possit, provi- deatur, saltem exp en sis b énéficia obtin en tiu m de duobus magistris, altero gram m aticae
et altero m usicae, a qu ib u s instruantur p a u p eres pu eri civ ita tis et dioecesis, in eorum-
que sum ptus to tu s clerus contribuât, p erin d e ac si c o n trib u e re t ad S em inarium forma-
174 KS. STANISŁAW BISTA
ustalenie tej daty napotyka na duże trudności59, można jednak na pod stawie analizy porównawczej innych decyzji Stolicy Apostolskiej w przed miocie seminariów duchownych wysunąć twierdzenie, że przypada ona na drugą połowę XVI w., a mianowicie między 1564 r. a 1598 r/'0 Oce niając zaś meritum decyzji Kongregacji Sobom „In Melphitana" stwier dzić należy, że nie dotyczyła ona nakazu erekcji niższego seminarium, ale podawała jedynie środek zaradczy w wypadku absolutnej niemożli wości założenia seminarium diecezjalnego z braku potrzebnych zasobów materialnych. Środek ten polegał na powołaniu nauczyciela języka ła cińskiego i j nauczyciela śpiewu kościelnego dla (nauczania chłopców po chodzących z terenu diecezji. Innymi słowy chodziło o erekcję szkoły umożliwiającej kandydatom do stanu kapłańskiego opanowanie języ ka łacińskiego i śpiewu kościelnego, a nie o erekcję seminarium61. Wy nika to również z decyzji Kongregacji Sobom „Algaiensis" z 12 stycznia
1595 r.62, a przede wszystkim z decyzji papieża Klemensa VIII, który na kansystorzu w dniu 16 lutego 1598 r. zabronił w przyszłości pobierania podatku seminaryjnego na utrzymanie takieij szkoły63. Ta decyzja pa pieża spowodowała, że w późriiejszych decyzjach Kongregacji Sobom
nie było już wzmianki o nałożeniu taksy seminaryjnej ma ten cel.64 Do datkowym argumentem przemawiającym za słusznością powyższego to ku rozumowania jest praktyka synodów prowincjonalnych w tej spra w ie65 oraz fakt, że decyzji Kongregacji Sobom „In Melphitana” nie za mieszczono w „Codicis Iuris Canonici Fontes” ,m
Stolica Apostolska zajęła wobec instytucji niższych seminariów wy raźne stanowisko dopiero na przestrzeni XIX w., czyli w okresie, w któ rym do dynamicznego rozwoju tej instytucji doszło w całym Kościele 58 U sta le n ie d aty w y d an ia decyzji „In M elphitana" dlatego nie je s t ła tw e , poniew aż n ie p o d ają jej ani J. P i g q a t e l l i (C onsul ta li o n u m C anonicarum libri I X 9, V enetiis
1710, consultatio 81, r|. 75), od którego zaczerp n ął w spom nianą decyzję K ongregacji So
b o m L. F e rra ris, a n i T. P a s c u c c i w swoim k o m p en d iu m dzieła J. P i g n a t e l l i
(C o m p e n d iu m seu in d e x a d co nsultationes ca n o n lcas Jacobi P ignatelli, 2, Venetiis 1716,
2 4 0 ), ani rów nież B. T. P o ü a n (dz. c y t., 156), a S. P a l l o t i n i nie zam ieścił jej w swoim zbiorze rozstrzygnięć K ongregacji Soboru (Collectio omnium conclusionum et re so lu tio n u m q u a e in causis pro p o sitis a p u d sacram C ongregationem C ardlnalium S. C on- cilii T rid en tin i in te rp re tu m p r o d ie r u n t ab a n n o 1564 a d a n n u m 1860, 16, Romae 1892, tit.
„Seminarium", 193—280).
60 Por. B. T. P o ü a n , dz. cy t, 156— 157.
81 P or. T. Z e r o l a , Praxis E piscopalis, Pars Prima, C oloniae Agrippinae 1680, 425;
B. T. P o ü a n , dz. cyt., 156— 157; C. S. A l i s e d a , dz. cyt., 89.
62 „Dentur litte ra e v is ita tio n is Episcopo A lg aren , v is ita n ti lłminą per procuratorem.
...Scholam pro clericis edocendis, si Sem inarium erigere n o n potest, saltem instituât..." — CIC Fontes 5, r|. 2278.
“ Por. B. T. P o ü a n , dz. cyt., 157; A. L u c i d u s, D e visita tlo n e sa c ro ru m lim inum ,
1, Romae 1883®, 126— 127.
M Por. S. P a l l o t i n i , dz. cyt., 16, 201: 40. „Q uod si, ob paupertatem ac te n u ita te m Beneficiorum C ivitatis et D iaecesis, nec n o n te n u ita te m redituum M ensae Episcopalis
et Capitularis, n o n p o test erigi Sem inarium , satisfaciet E piscopus suae obligationi, reti-
n e n d o M agistrom Grammaticae et M usicae „in Lerien" die 7 Septembris 1630. Item „In
A ssuellana" die 10 M ai 1631, lib. 14 Decretorum pag. 336 et 433".
66 Por. m. i. C onciliu m p ro v in c ia le B e n e v e n ta n u m a. 1693. Tit. XI.VI. D e m agistris. 8. „Illi vero, qui ta n ta ... red itu u m te n u ita te lab o ran t, u t n ec seminarium in stitu ere, n ec in
alio p ro v in c ia e sem inario clericos alere possint, in u n a q u a q u e cathedrali gram m aticae magistros ecclesiae vel universitum, ubi mos est, stip en d io conducant, qui gratis clericos doceant, a u t eis de aliquo competen di beneficio provideatur” (M ansi 36-Ter, 594).
INSTYTUCJA NIŻSZYCH SEMINARIÓW 175 Zachodnim. W ewolucji stanowiska Stolicy Apostolskiej wobec insty tucji niższych seminariów można wyróżnić kilka etapów. Pierwszy etap cechowała tolerancja przechodząca zwolna w faktyczne uznanie tych zakładów. Świadczą o tym enuncjacje Stolicy Apostolskiej z okresu po przedzającego zwołanie I soboru watykańskiego w 1869 r. Najstarszym dokumentem w tej materii, na jaki natrafiłem, jest list Grzegorza XVT do arcybiskupa lwowskiego Franciszka Pisztka z 6 kwietnia 1842, w któ rym papież wyraził swoją radość i uznanie z powodu erekcji niższego seminarium we Lwowie, ale równocześnie podkreślił bardzo wyraźnie, że arcybiskup ,,w ten w łaśnie sposób rzeczywiście w pełni" wprowadził w życie przepisy soboru trydenckiego na odcinku seminarium diecezjal nego67. Z czasów pontyfikatu tego samego papieża pochodzi również
oficjalne zatwierdzenie przez Kongregację Rozkrzewienia W iary uch wały .synodu w ikariatu apostolskiego Pondicherry odbytego w 1844 r., który postanowił przeprowadzić rozdział seminarium diecezjalnego na niższe i wyższe sem inarium 68. Równocześnie jednak wydane po tej apro bacie uchwał wspomnianego synodu* urzędowe wypowiedzi tej Kongre gacji traktow ały seminarium diecezjalne nadal jako jedną całość, zgo dnie z jego modelem ■ strukturalnym wypracowanym przez sobór try dencki6 .
Podobna sytuacja utrzym ała się w ciągu rządów Piusa IX (1846— —1878). Papież ten w swoich licznych wypowiedziach często poruszał problem przygotowania kandydatów do stanu duchownego i k ła d ł wiel ki nacisk na ich przygotowanie od najmłodszych lat. Już w swojej pier wszej encyklice „Qui pluribus” z 9 listopada 1846 r. zwrócił uwagę na konieczność długofalowej formacji przyszłych kapłanów, od wieku chłopięcego począwszy70. Pius IX nie zalecił jednak w tej encyklice bi skupom zakładanie niższych seminariów71 Z jej słów wynika jedynie, że papież — jako najważniejsze zadanie — kładzie biskupom na serce erekcję względnie poszerzenie seminariów diecezjalnych w myśl prze pisów soboru trydenckiego, co wyraźnie wskazuje na to, że chodzi mu o zaprowadzenie seminariów, które m iały prowadzić zgodnie z tymi
67 „...vix possumus ex p lic a re verbis, q uam gratum c o rd i n o s tro a c c id e n t, quod... signi-
ficasti de m in o ri Sem inario a T e c o n d ito adolescentibus a p rim a a e ta te in Ecclesiae spem educandis. ...Ita enim vero plane exsecutus es praescripta Tridentinorum Patm m ,
qui recipi in S em inaria voluerunt ne dum g ran d io res C lericos majoribus disciplinis va-
c a tu ro s, sed pueros q u o q u e vel ipsis grammaticae rudimentis im buendos..." (cyt. wg
S. M o r a w s k i , M a te Sem inarium we Lwowie, T o w arzy sz d u c h o w ie ń stw a kato lick ieg o przez ks. S adoka Barącza, R ocznik I, T a rn o p o l 1864, 378—379).
88 A cta S y n o d i P u d ich eria n a e h a b ita e a. D . 1844 e t a SS. C ongr. P ro p ag . F id e ap p ro -
batae. D e io im a tio n e c le ri indig en a e. § 2. D e m in o r i sem in a rio , § 3. D e m a io r i sem in a rio
(Coli. Lac. 6, 65 0-654).
88 P o r. dla p rz y k ła d u S. C. de Prop. Fide, in str., 23 no v . 1845 i litt, en cy cl., 24 apr. 1861. Num. II. Q u a estio n es p r o rela tio n e dio ecesis a d Sacram C ongreg. d e P ro p a g a n d a F id e
(CIC Fontes 7, r\. 4816 i 4853).
70 8. „...pergite o m n es eip sco p alis v e stri zeli nervos in id potissim um in ten d ere, ut
ad o le sc e n te s c lerici v e l a te n e ris annis... rite inform entur. Q u are V obis... nihil potius esse debet, quam omni... in d u s tria clericorum S em inaria ex T rid e n tin o ru m P atru m praescripto
in s titu e re , si nondum ex istu n t, atque in stitu ta, si opus fuerit, am plificare..." (CIC Fontes
2, r |. 504).
71 H . B rück n ie s łu s z n ie sądzi, że p a p ie ż w e z w a ł w tej e n c y k lic e b isk u p ó w do erekcji
niższych seminariów. Por. G esc h ic h te d e r k a th o lis c h e n K ir c h e in D e u ts c h la n d im n e u n zeh n ten Ja h rh u n d e rt 3, M a in z 1896, 380— 381).
