Lech Stachowiak
Zagadnienie dualizmu
antropologicznego w Starym
Testamencie i literaturze
międzytestamentalnej
Studia Theologica Varsaviensia 7/2, 3-32
S tu d ia T h e o ! Vars. 7 (1969) nr 2
KS. LECH STA C H O W IA K
ZAGADNIENIE DUALIZMU ANTROPOLOGICZNEGO
W STARYM TESTAMENCIE I LITERATURZE
MIĘDZYTESTAMENTALNEJ
T r e ś ć : 1. P ro b lem d ualizm u an trop ologiczn ego. 2. C iało i duch w S ta ry m T esta m en cie. 3. C iało i duch w tra d y cji h e lle ń sk o -ż y d o w - skiej. 4. T rad ycja p a le s ty ń sk a o p r z e c iw ie ń stw ie c ia ło -d u ch . 5. A n tro pologiczna rola a n ty te z y cia ło -d u c h w Q um ran. 6. Z ak oń czen ie: rola
p r z e c iw ie ń stw a a n ty te z y cia ło -d u c h w an trop ologii.
1. PRO BLEM D U A LIZ M U A NTR O PO LO G IC Z N EG O .
D u a lizm r e lig ijn y n a le ż y za r ó w n o w h isto r ii r e lig ii jak w te o logii do z ja w is k n a jb a rd zie j sp o r n y c h i tr u d n y c h do w y ja ś n ie n ia . H istoria r e lig ii u s iłu je w y k r y ć tr a d y c je d u a listy c z n e w. p o szc ze g ó ln y ch ośro d k a ch k u ltu r a ln y c h , u m ie szc za ją c je w n a le ż y ty m k o n tek ście g e o g r a f ic z n o - h is to r y c z n y m 1 i chronologicznym ;. B a d a nia z a le ż n o śc i tr a d y c ji i ic h w p ły w ó w n a in n e , n ie -d u a lis ty c z n e
1 N ajlep szą p racę z d zied zin y etn o lo g iczn ej i r e lig ii p o ró w n a w czy ch przed staw ił U. В i a n с h i, II d u a li s m o rëlig ioso, R om a 1958. Jako n a czelne p y ta n ie u w aża on w sw o jej m o n o g ra fii n a stęp u ją ce zagad n ien ie:
”c’e una c o n n e ss io n e o b b i e t t i v a , f e n o m e n o lo g i c a e s t o r io c - c u lt u r a le , tr a i gran di s i s t e m i d u a li s t ic i (i d u a l i s m i „c u l t i ”) e i d u a l i s i m i p r i m i t i v i ?
(s. 8). D la n in ie jsz e j p racy w a ż n e są p e w n e sp o strzeżen ia au tora co do charakteru d u alizm u ira ń sk ieg o i g n o sty c k ie g o , jak i jego d y sk u sja z u jęciem d u a lizm u jako r e lig ii św ia to w e j w ram ach g n o zy ( G n osis
als W e l tr e l ig i o n , s. 13nn). Zob. ta k że szereg a r ty k u łó w d y sk u sy jn y ch
na ten te m a t w y d a n y c h p rzez U. B i a n c h i e g o w zb io ro w y m sp ra w ozdaniu ze sp o tk a n ia w M essy n ie p o św ięco n eg o za g a d n ien iu gnozy:
Le o rigin i d e llo g n o s t ic i s m o ■— T h e O rig in s of G n o s ti c is m , L eid en 1967. C iekaw e p o stu la ty sp o tk a n ia w M essy n ie, d o ty czą ce sto su n k u gnozy
4 K S . L E C H S T A C H O W IA K
p rąd y r e lig ijn e n a str ę c z a sp e c ja ln e tru d n o ści z p o w o d u w ie lu dziś b r a k u ją cy c h lu b n ie z n a n y c h og n iw . R e fle k sja te o lo g ic z n a zn ajdu je się w z n a cz n ie le p sz y m p o ło żen iu , ja k d łu g o za jm u je się k o lejn y m i fa za m i ro z w o ju je d n o lite g o s y ste m u r e lig ijn e g o . Z n a cz n ie m niej u c h w y tn e są n a to m ia st d ru g o rzę d n e w p ły w y d u a listy c z n e obce, k tó r y ch cz ęsto n iep o d o b n a o d różn ić od p o stę p u rod zim ej m yśli w fo r m ie ra d y k a ln e j. R ó żn ica m ię d z y p rze jętą z z e w n ą tr z m yślą d u a listy c z n ą , d o sto so w a n ą i w c ie lo n ą n a stę p n ie do s y ste m u teo lo g ic z n e g o , a m ię d z y jej w p ły w e m p o b u d z a ją c y m in te n s y w n ie rod zim ą r e fle k s ję w o d p o w ie d n im k ier u n k u , n ie w y d a je się zbyt w ie lk a .
B ardzo cz ęsto p od ciąga się pod w s p ó ln y m ia n o w n ik d u alizm u ob ok w ła ś c iw e g o ro z d w o je n ia r z e c z y w isto śc i n a d w a n iesp r o w a - d z a lu n e do sie b ie b ie g u n y (d u alizm w ła ś c iw y ) alb o na d w a p rze c iw s ta w n e p ie r w ia stk i, w sz e lk ą te n d e n c ję do p rze ciw sta w ie ń , k o n tr a stó w lu b a n ty te z (d u alizm w z g lę d n y ). D u a lizm an tro p o lo g ic z n y , k tó r y b ęd zie p rze d m io tem n in ie jsz e g o a rty k u łu , n ie o gra n icz a się do p la to ń sk o -o r fic k ie g o p o ję c ia c ia ła jak o w ię z ie n ia d u s z y 2, ch oć to p r z e c iw ie ń stw o o d eg ra tu dość za sa d n iczą rolę. Isto tn y m jej m o m e n te m je st d y sp ro p o rcja m ię d z y d w o m a zasad n ic z y m i e le m e n ta m i w cz ło w ie k u , z k tó r y c h n iż sz y (ok reślan y z w y k le jak o cia ło ) s ta je się p r z e d m io te m n e g a ty w n e j o c e n y lub n a w e t o d ra zy 3.
T ru d n o n a tu r a ln ie o c z e k iw a ć w S ta r y m T e sta m e n c ie lu b w do k u m e n ta c h ą u m r a ń sk ic h z w a r te g o w y k ła d u d u a lizm u a n trop olo g ic zn eg o . W obec m o n is ty c z n y c h z a ło że ń k sią g S ta r eg o P rz y m ier za w n a u c e o c z ło w ie k u — b ę d z ie o n ich m o w a n iżej — i w ob ec sta r a n n e g o d y sta n su tr a d y c ji b ib lijn y c h od ja k ic h k o lw ie k form d u a lizm u , m o że ch o d zić je d y n ie o p o sta w ę p ra k ty c zn ą , p o legającą n a p r z e c iw s ta w n y m z e s ta w ie n iu a n tr o p o lo g icz n y c h p o ję ć za sa d n i czo n ie -d u a lis ty c z n y c h .
P o d o b n a sy tu a c ja p a n u je w p o za b ib lijn e j lite r a tu r z e m ię d z y - t e sta m e n ta ln e j, a z w ła sz c z a w d o k u m e n ta ch ą u m r a ń sk ic h . R ep re z e n tu je on a rod za je lite r a c k ie d ość różn e. J e ż e li np. w trak tatach p a r e n e ty c z n y c h (T est. X II P atr.) alb o d y d a k ty c z n o -p r a w n ic z y c h (R eg u ła Z r ze sze n ia z Q um ran) d u a liz m a n tr o p o lo g ic z n y b ęd zie
i d u alizm u oraz p r a w id ło w eg o sto so w a n ia obu o k reśleń , zam ieszcza w sw ej k sią żcę W. E l t e s t e r , C h r i s t e n t u m u n d G n osis, B erlin 1969, 129— 132.
- T ak np. G. M e n s c h i n g, D u a l i s m u s I, 4. W: D ie R elig io n in
G e sch ich te und G e g e n w a r t3 t. III, 273.
3 Por. G. van der L e e u w , P h ä n o m e n o l o g ie d e r R e li g io n 2, T ü b in gen 1956, 342.
słu ży ł do w y r a ż a n ia ro z d ź w ię k u w ż y c iu e ty c z n y m i z a c h o w y w a n iu P r a w a , to u r y w k i a p o k a lip ty c z n e lu b h y m n ic z n e b ęd ą sz u kać w ta k p o ję ty m d u a liz m ie u za sa d n ie n ia d la zm a g a ń d u c h o w y c h i rozterk i w ż y c iu r e lig ijn y m . W o b y d w u w y p a d k a c h z a ło że n ia a n tr o p o lo g icz n e będą o d g r y w a ć ro lę d ru gorzęd n ą.
Istn ie ją w p r a w d z ie w lite r a tu r z e ą u m r a ń sk ie j u r y w k i, w k tó rych te n d e n c ja p o u c za ją ca u stę p u je m ie jsc a w y k ła d o w i te o lo g ic z nem u. A le n a w e t tu taj d u a lizm a n tr o p o lo g ic z n y n ie je s t tr a k to w a n y jak o z a g a d n ie n ie sa m o d z ie ln e , le c z w p o łą c z e n iu z rozterk ą etyczn ą c z y n a w e t r o z d w o je n ie m k o sm o lo g icz n y m . Oba e le m e n ty z w a lc za ją ce się w sercu c z ło w ie k a re p r ez en tu ją d w ie d ia m e tr a ln ie różne w a r to śc i ety c zn e: dobro i zło. P o d z n a k iem ic h w a lk i u p ły w a n ie ty lk o h isto ria rod za ju lu d z k ieg o ; p o d o b n e zm a g a n ia o d b y w a ją się w sfe r z e k o sm iczn ej, k tórej s iły w p ły w a ją o d p o w ie d n io d o d a t nio lub u je m n ie na ż y c ie c z ło w ie k a .
Z arów n o w śr o d o w isk u s ta r o te sta m e n ta ln y m jak i w k ołach , gd zie p o w sta ła lite r a tu r ą m ię d z y te s ta m e n ta ln a , ro z g r a n ic z a n ie m ię dzy k la sy c z n y m i ty p a m i d u a lizm u je st n ie ty lk o b e z c e lo w e , ale grozi z a p o zn a n iem jego sp e c y fic z n e g o ch a ra k teru . W ażn e je st to, że g łó w n ą aren ą w a lk i jest c z ło w ie k , k tó r eg o w s z y s tk ie w ła d z e są w n ią z a a n g a żo w a n e. D la te g o też m ó w ią c o d u a liz m ie a n tr o p o lo g iczn y m , ro z u m ie się ty m sa m y m c a ły to w a r z y sz ą c y m'u k o m p lek s w y p o w ie d z i a n ty te ty c z n y c h .
Z a g a d n ie n ie d u a lizm u a n tr o p o lo g ic z n e g o i je g o p o ch o d zen ia p odjęto w zw ią z k u ze z n a le z ie n ie m i w y d a n ie m szerok o d ziś z n a n ych te k s tó w ą u m r a ń sk ic h . T u taj b o w ie m po raz p ie r w s z y z n a le ziono n ie ty lk o zn a n e d ob rze ze S ta r eg o T e sta m e n tu a n ty te z y i d u a listy c z n e u ję c ia p ra k ty c zn e, le cz z w a r ty w y k ła d d u a listy c z n ego u ję c ia ż y c ia lu d z k ieg o . N ic w ię c d ziw n e g o , że od p oczątk u badań n ad z n a le z io n y m i te k sta m i n a rzu con o z a g a d n ie n ie p o ch o d zenia d o k tr y n y d u a listy c z n e j i w p ły w ó w o b c y c h 4. C h ociaż za g a d n ie n ie g e n e z y n a u k i ą u m r a ń sk ie j o c z ło w ie k u rozw ażan o n a jp ier w t y lk o o k o licz n o ścio w o , z a r y s o w a ły się w jej w y k ła d z ie d w ie ten d e n c je : jed n a d o p a tr y w a ła się wr a n tr o p o lo g ii Z rzeszen ia
4 K. G. К u h n, D ie S e k t e n s c h r i f t u n d d ie ir a n isch e R eligio n, Z eit sch rift fü r T h eo lo g ie und K irch e, 49 (1952) 296— 316; A. D u p o n t - - S o m m e r , L ’in s t r u c t i o n sur les d e u x E s p r i ts d a n s le „ M a n u e l de
D iscip lin e”, R ev u e de l’H isto ire des R elig io n s 142 (1952) 5— 35; ten że, Le p r o b l è m e d e s in f lu e n c e s é t r a n g è r e s sur la s e c t e j u i v e d e Q o u m râ n ,
R evu e d’H isto ire et de P h ilo so p h ie r e lig ie u s e s 35 (1955) 75— 92; H. W i 1 d b e r g e r, D e r D u a lis m u s in d e n Q u m r a n s c h r if te n , A s ia ti sche S tu d ien 1 (1954) 163— 177.
6 K S . L E C H S T A C H O W IA K
W]
z Q u m ran je d y n ie s p e c y fic z n e j in te r p r e ta c ji n a u k i S ta r eg o T esta m en tu , w zb o g a co n ej o o str e p r z e c iw s ta w ie n ia s p o ty k a n e zresztą ta k ż e w in n y c h p ism a ch m lię d z y te s ta m e n ta ln y c h 5, d ru ga u trzy m y w a ła za sa d n iczą ró ż n icę m ię d z y tra d y cją b ib lijn ą a d u alizm em ą u m r a ń sk im , tru d n y m do w y p r o w a d z e n ia z w p ły w ó w ap ok alip - t y k i 6 p ó ź n o -ż y d o w sk ie j. R a d y k a liz m u ję c ia w s k a z y w a łb y — zda n ie m p r z e d s ta w ic ie li d ru g iej te n d e n c ji — n a wTp ły w y n ie tylko p o za b ib lijn e, a le z u p e łn ie ob ce, jak ir a ń sk ie 7, w c z e sn o -g n o sty c k ie 8 lu b n a w e t p r o t o m a n d e js k ie 9. O ba sk r a jn e sta n o w isk a sp otk ały się ze sp r z e c iw e m p ó źn ie jsz e j k r y ty k i, k tóra w z a sa d z ie n ie do p r o w a d z iła do d e fin ity w n e g o r o z w ią z a n ia p r o b lem u an trop olo g ic z n e g o w jeg o d u a listy c z n y m u ję c iu w Q u m ran. P o o p u b lik o w a n iu w ię k sz o śc i t e k s t ó w 10 z n a le zio n o ta m d a lsze u r y w k i zn an ych m ię d z y te s ta m e n ta ln y c h a p o k r y fó w o p od ob n ej d u a listy c z n e j antro p o lo g ii. D a ło to p o d sta w ę do p r z y p u szc ze n ia , że p och odzą one z te g o sa m eg o śr o d o w isk a co r ę k o p isy ą u m r a ń sk ie . D o ty c z y to zw ła sz c z a T e sta m e n tó w D w u n a stu P a tr ia r c h ó w , p ism a o zało że n ia c h d u a listy c z n y c h n a jb a rd zie j z b liż o n y c h do R e g u ły
Zrze-5 Por. o b szern ie na ten tem a t E. S c h w e i z e r , sarx. W: T h eologi sch es W örterbuch zum N eu en T esta m en t V II, 118— 121.
6 Por. zw ła szcza p racę H. H. R o w l e y a , J e w i s h A p o c a l i p t i c and
th e D e a d S ea S crolls, L ondon 1957.
7 O prócz cy to w a n y c h w uw . 4 p o zy cji por. ta k że H. M i c h a u d ,
U n m y t h e z e r v a n i t e d a n s un d e s m a n u s c r i t s d e Q u m r â n , V êtu s T esta-
m en tu m 5 (1955) 137— 147; A. V ö ö b u s, H i s t o r y of A s c e t i s m in the
S y r i a n O r ie n t, L o u vain 1958, 20— 22; J. D a n i é l o u , D é m o n II, 2. W: D ic tio n n a ir e de S p ir itu a lité III, 162.
8 N iek tó rzy k o m en ta to rzy n ie w a h a li się u w ażać r ęk o p isó w qum rań- sk ich za n a jsta r sz y d o k u m en t g n o sty ck i: K. S c h u b e r t , D e r S e k
t e n k a n o n v o n En F e sc h /га u n d die A n f ä n g e d e r j ü d i s c h e n G nosis , T h eo
lo g isc h e L itera tu rzeitu n g 78 (1953) 495— 506; H. J. S с h о e p s, D as gno-
s tisch e J u d e n t u m in d e n D e a d S ea S crolls, Z e itsc h r ift fü r R elig io n s-u n d
G e iste sg e sc h ic h te 4 (1954) 276— 279; R. M a r c u s , J u d a i s m a n d G n o
s tic is m , J u d a ism 4 (1955) 360^—364; Bo R e i с k e, T r a c e s of G n o stic ism in t h e D e a d S e a S crolls?, N e w T esta m en t S tu d ie s 1 (1954/1955) 137—
141 (sta n o w isk o u m iark ow an e; m ó w i je d y n ie o p reg n o zie w sen sie ro zw o ju d ok tryn y ju daizm u). N ajob szern iej u za sa d n ił g n o sty c k ie e le m en ty w p ism a ch g ro ty I. H. B r a u n , S p ä t j ü d i s c h - h ä r e t i s c h e r und
fr ü h c h r is tli c h e r R a d i k a l i s m u s I— II, T ü b in gen 1957.
3 F. M. B a r u n, Le M a n d é i s m e e t la s e c t e e s s é n ie n d e Q um rân, W: L ’A n cien T esta m en t et l’O rient (L ou vain 1957), 193— 230. N a u w agę za słu g u je ró w n ie ż d a w n ie jsz y a r ty k u ł K. S t a w a r c z y k a , P r o to - m a n d a i z m a p o w s t a n i e g n o z y , C ollecta n ea T h eo lo g ica 16 (1935) 519—
530 (częściow o zd ezak tu alizow an y).
10 Do dziś o p u b lik o w a n o w ca ło ści ręk o p isy i u ry w k i z gro t 1—3 i 5— 10; z grot 4 i 11 w y d a n o je d y n ie n ajb ard ziej ch a ra k tery sty czn e d o k u m en ty, w y d a n ie zaś k ry ty c z n e m a się ukazać w k rótce.
b z e n i a c z y H y m n ó w ą u m r a ń sk ic h . D ziś u tr z y m u je się Hość p o w
s z e c h n i e , ż e a p o k r y f ten p o w s ta ł w sw o je j p r a fo r m ie w śr o d o w isk u u tr zy m u ją cy m k o n ta k ty z Q u m r a n u , o b e c n e zaś u ję c ie w y k a zuje zn a cz n e w p ły w y lu b n a w e t je st o p r a c o w a n ie m c h r z e ś c ija ń skim 12. T a k ie — zresztą p r o b le m a ty c z n e — w y ja ś n ie n ie n ie z a d a w ala jed n a k , g d y ż n ie tłu m a c z y p o ch o d z en ia d u a listy c z n e j a n tr o
p o l o g i i , ale sp ro w a d z a ją do jed n e g o , w sp ó ln e g o źród ła, e lim in u ją c
j n n e o g n iw a r o z w o ju b ib lijn y c h p o jęć a n tr o p o lo g icz n y c h . A n i
n a u k a p ó ź n o -ż y d o w sk a o d w ó c h sk ło n n o śc ia c h (jesarîm ) w c z ło w iek u 13 an i ju d a izm p ó ź n o - h e lle ń s k i14 n ie tłu m a c z y w y s ta r c z a jąco d u a listy c z n e j o r ie n ta c ji a n tr o p o lo g ii w lite r a tu r z e m ię d z y - testa m e n ta ln ej. N ie o d z o w n y w y d a je się w ię c r e tr o s p e k ty w n y p r z e gląd tej a n tr o p o lo g ii w jej p u n k ta ch w y jś c ia i w ie lo r a k ic h p o w ią zaniach. B azą jej b ę d z ie o c z y w iś c ie S ta r y T e sta m e n t, do k tó r eg o litera tu ra m ię d z y te s ta m e n ta ln a o d w o łu je s ię n a k a żd y m k roku. P o n iew a ż r a m y n in ie jsz e g o a r ty k u łu n ie p o zw :alają o m ó w ić w y czerpu jąco w s z y s tk ic h a sp e k tó w d u a listy c z n e j a n tr o p o lo g ii, w y pada o g ra n ic z y ć s ię do jed n e j — n a jb a rd zie j c h a r a k te r y sty c z n e j an tytezy: c ia ło -d u c h . P o z w a la on a b o w ie m u c h w y c ić zasad n iczą różnicę m ię d z y d u a listy c z n y m u ję c ie m b ib lijn y m a h e lle ń s k im , z d ru giej zaś str o n y p o sia d a n ie m a łe z n a c z e n ie w d a lsz y m roz w oju b ib lijn e j a n tr o p o lo g ii w N o w y m T e sta m e n c ie.
2. CIAŁO I D U C H W ST A R Y M TESTA M EN C IE .
B ib lia h eb r a jsk a u w a ż a c z ło w ie k a jak o o r g a n ic zn ą ca ło ść, k tó rej n ie n a ru sza ro z ró ż n ie n ie m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i o rg a n a m i fu n k c jo n a ln y m i ja k se r c e (leb), p ie r w ia s te k ż y c io d a jn y (nefeś)
i t d . 15 D a w n ie js z e t e o lo g ie b ib lijn e S ta r eg o T e sta m e n tu ch cą c za
11 W g rocie I (1Q 21) i IV (4Q T L ev i ara—c ; 4Q T N ap h t hebr.) zn a leziono u ry w k i p r o to ty p ó w T est. X I I P atr. w języ k u a ra m a jsk im i h e brajskim . B liż sz e d an e na te n te m a t p o d a je J. T. M i 1 i k, L e t e s t a
m e n t d e L é v i en a r a m é e n . F r a g m e n t de la G r o t t e 4 d e Q u m râ n , R ev u e
B iblique 62 (1955) 398—406.
12 T aką su g e s tię w y s u n ą ł n ie z a le ż n ie od te k s tó w 'ąu m rań sk ich M. de J o n g e , T h e T e s t a m e n t of th e T w e l v e P a tr i a r c h s , A ssen 1953.
13 O „d w óch sk ło n n o śc ia c h ” zob. E kskurs: P r z e w r o t n e z a m y s ł y ser ca u: L. S t a c h o w i a k a , L a m e n t a c j e — K s i ę g a B aru ch a, P ozn ań 1968 147— 157.
14 Por. np. В. O t z e n, D ie n e u g e f u n d e n e n h e b r ä i s c h e n S e k t e n s c h r i f
ten u n d d ie T e s t a m e n t e d e r Z w ö l f P a tr i a r c h e n , S tu d ia T h eo lo g ica 7
(1953) 125— 157.
15 N a ten tem a t p iszą szerok o p race o o g ó ln ie jsz y c h za ło że n ia ch an trop ologiczn ych S ta reg o T esta m en tu . Por. zw łaszcza: K. G a l l i n g ,
ε K S . L E C H S T A C H O W IA K
C6] k ażd ą c e n ę d o sto so w a ć d a n e b ib lijn e do g r e c k o -ła c iń sk ic h sch e m a tó w 16 d o p a tr y w a ły s ię w w y p o w ie d z ia c h an tro p o lo g iczn y ch d w ó c h (n e f e s — d u sza w e g e ta ty w n a i rûah — d u sza „ d u c h o w a ”) lub n a w e t trzech (nefes rûah i baśar, cia ło ) e le m e n tó w k o n sty tu ty w n y c h 17. D o ta k ic h zaś n ie n a leż ą a n i rûah a n i baśar, które m o żn a o k r e ślić jak o a sp e k ty jed n e g o p sy c h o -fiz y c z n e g o podm iotu. T rud no u zn ać jak o p o d sta w ę do ś c iśle jsz e g o ro z ró ż n ien ia b oskie p o ch o d z en ie d u ch a l8, p o n ie w a ż w e d łu g ś w ia d e c tw a B ib lii każdy e le m e n t w c z ło w ie k u p och od zi o sta te c z n ie od B oga. O żyw ion e cia ło i w s z y s tk ie je g o cz ęści ro z u m ie S ta r y T e sta m e n t jak o jeden organ in d y w id u a ln e g o ż y c ia k a żd eg o cz ło w ie k a ; w p o szczeg ó ln y ch „ c z ę ś c ia c h ” o ż y w io n e g o c ia ła m o że p r z e ja w ia ć się c a ła jego osob o w o ść. D o o r y g in a ln y c h ce ch h e b r a jsk ie g o sp o so b u m y ś le n ia n ależy n ie w ą t p liw ie zd o ln o ść c a ło śc io w e g o u jm o w a n ia p r z e ja w ó w życia o so b o w e g o w je g o p o zo rn ie n ie z w ią z a n y c h fa k ta c h 19.
K u ltu r a h e lle n is ty c z n a p r z y n io sła na W schód z u p e łn ie od m ie n n e sp o jr z e n ie n a cz ło w ie k a . J e g o stru k tu r a p o z w a la o d d zielić d w a c a łk o w ic ie ró żn e e le m e n ty : cia ło (raczej soma n iż ' sarx — zob. n iżej), w y k ła d n ik str o n y m a te r ia ln e j, n iższej cz ęści je ste stw a c z ło w ie k a , i d u szę (psyche), p o ch o d zen ia b o sk ie g o , d ążącą do w y z w o le n ia się z w ię z ó w ciała.
N ie n a le ż y do zad ań n in ie jsz e g o a r ty k u łu w y k a z y w a ć g en ezę i rozw ój ty c h p o g lą d ó w . W y sta rc zy p rzy to c zy ć k la sy c z n e sfo rm u ło w a n ie n a jw y b itn ie js z e g o p r z e d s ta w ic ie la i te o r e ty k a ty c h
po-D as B ild v o m M e n s c h e n in b ib l is c h e r S ich t, M ainz 1947; G. F о h r e r, T h e o lo g isc h e Z ü g e d e s M e n s c h e n b ild e s im A l t e n T e s t a m e n t . W: D as
W ort im e v a n g e lisc h e n R e lig io n su n terrich t 1959/60, nr 1, 9—21; W. Z im m erli, W as ist der M en sch , G ö ttin g en 1964; V. W a r n a c h ,
M en sch . W: H a n d b u ch T h eo lo g isch er G ru n d b eg riffe (M ünschen 1963),
t. II, 145— 160; L. K ö h l e r , T h e o lo g ie d e s A l t e n T e s t a m e n t s 4, T ü bin gen 1966.
16 Np. J. S c h w a b , D er B e g r if f d e r N e p h e s c h in d e n R eligen
S c h r i f t e n d e s A l t e n T e s t a m e n t s , M ü n chen 1913; R. D u s s a u d, La notion d ’â m e c h e z les I s r a e li te s e t les P h én icien s, S y ria 16 (1935) 267—
277.
17 S zerok o p iszą na ten tem at: A. I. F e s t u g i è r e , L ’id é a l r e li
g ie u x d e s G r e c s e t l’E v a n g ile , P a ris 1932, 196— 222; P. van I m s c h o o t , T h éo lo g ie de l’A n c i e n T e s t a m e n t , P aris 1956, t. II, 35; W. E i c h r o d t , T h eo lo g ie des A l t e n T e s t a m e n t s 4, G ö ttin g en 1961, t. II/III, 75— 99.
18 Por. L. S t a c h o w i a k , T e o lo g i c z n y t e m a t d u c h ó w w pism,ach
ą u m r a ń s k ic h , Z e sz y ty N a u k o w e K U L -u 10 (1967) 37— 52, zw ł. s. 38n.
19 Zob. ta k że A. R. J o h n s o n , T h e V i t a l i t y of t h e I n d i v i d u a l in
th e T h o u g h t of A n c ie n t I s r a e l 2, C ard iff 1964; A. S. K a p e l r u d ,
g lą d ó w , P l a t o n a w Fcdonie X I (66b— 67b): jak d łu go b ęd zie m y m ie li cia ło (to soma) i d u sza n a sza b ęd zie złą cz o n a z tak w ie lk im złem , n ig d y w ś w ie c ie n ie p o tr a fim y zd o b y ć i p o sia d a ć tego w p e łn i, cz eg o p r a g n ie m y . A p o w ia d a m y , że ty m jest p raw d a. Bo t y s ię c z n e k ło p o ty sp r a w ia n am cia ło , k tó r em u p ok arm u tr z e b a P ra g n ien ia m i, i żąd zam i, i o b a w a m i i w id z ia d ła m i ró żn o rod n ym i, i g łu p s tw a m i n a s n a p e łn ia lic z n y m i, ta k że, jak m ó w ią , na p r a w d ę p rzez to n icz eg o n ig d y na rozu m w z ią ć n ie je ste śm y w sta n ie. T oż i w o jn y i ro zru ch y , i b itw y z n ik ą d in ą d n ie poch odzą, ty lk o z c ia ła i jeg o żądz. P r z e c ie ż w e w s z y s tk ic h n a szy c h w o jn a c h ch od zi o z d o b y c ie p ie n ię d z y , a p ie n ią d z e m u sim y z d o b y w a ć d la ciała; jak n ie w o ln ic y d o g a d za ć m u je s te ś m y zm u szen i. I d la te g o n ie m a m y k ie d y o d d a w a ć się filo z o fii.... T y lk o tę m a m y w s k a zó w k ę isto tn ie , że je ś li k to z n a s p ra g n ie k ie d y p ozn ać coś w sp o sób c z y sty , m u si się od cia ła w y z w o lić i sam ą d u szą o g lą d a ć r z e c z y w isto ść sam ą.... Bo je ż e li n iep o d o b n a , b ęd ą c w c ie le , n icz eg o pozn ać n a cz y sto , to jed n o z d w ojga: alb o n ig d y w o g ó le w ie d z y p o sią ść n ie m ożn a, alb o d op iero po śm ier ci. W ted y d u sza b ęd zie sam a w so b ie o d d z ielo n a od cia ła , a p rze d te m n ie. A jak d łu go ż y je m y , n a jw ię c e j c h y b a p o tr a fim y się do p o zn a n ia zb liż y ć, je śli m o ż liw ie w c a le n ie b ę d z ie m y p r z e sta w a ć z cia łem , n ie b ę d z ie m y m ie li z n im n ic w sp ó ln e g o , poza k o n ie cz n o śc ią o sta te cz n ą , n ie b ę d z ie m y p e łn i je g o n a tu ry , ty lk o w o ln i od jego zm azy, p ó k i n as b óg sam n ie w y z w o li. W ted y czy ści, w y z w o le n i z n ier o zu m u ciała, b ę d z ie m y z a p e w n e pośród ta k ic h sa m y c h jak m y i b ę d z ie m y sa m i p rzez sie b ie p o z n a w a li w s z y s tk o co n ie p o k a la n e . A to c h y b a je st p r a w d a ”. 20
W d o cie k a n ia c h a n tr o p o lo g ic z n y c h p r z y ję ła się te r m in o lo g ia filo z o fic z n a , o k reśla ją c a oba sp o jr z e n ia n a c z ło w ie k a ja k o ,.m o- n iz m ” lu b „ d y c h o to m ię ” (czy n a w e t ,,tr y c h o to m ię ”), ew t. o g ó ln ie j jak o d u a lizm lu b p lu r a liz m 21. T e r m in y te jed n a k m ogą ła tw o w p r o w a d z ić w b łąd, je śli je sto so w a ć do B ib lii, n ie w y łą c z a ją c n a w e t N o w e g o T e sta m e n tu . U m ie sz c z a ją o n e m ia n o w ic ie p r o b le m a ty k ę a n ty te z b ib lijn y c h w k o n te k śc ie , k tó r y jest d la n ic h raczej ob cy. P o d cza s g d y G rek k sz ta łto w a ł sw ó j ob raz c z ło w ie k a na d ro dze r e fle k s ji filo z o fic z n e j, u ję c ie b ib lijn e je st o w o ce m d o św ia d c z e n ia r e lig ijn e g o , w rniałym zaś sto p n iu m y ś li te o lo g ic z n e j. B ib lia
20 T łu m a czen ie w g. W. W i t w i с к i e g o, P la to n a Fedon, W arszaw a 1958, 49— 51.
21 Por. np. S. L a e u c h l i , M o n i s m an d D u a lis m in th e P a u lin e
A n t h r o p o l o g y (B ib lica l R esea rch III 1958), 15— 27 i P. v a n I m s c h o o t ,
10 K S . L E C H S T A C H O W IA K
[8] u czy n ie w ie le o a n tr o p o lo g ic z n o -p sy c h o lo g ic z n e j stru k tu r ze czło w ie k a , g r u n to w n ie o m a w ia n a to m ia st sto su n e k c z ło w ie k a do B oga w jeg o w s z y s tk ic h a sp ek ta c h . T oteż p rzed p r z y s tą p ie n ie m do an a liz y „ c ia ła ” i „ d u c h a ” w ich a u te n ty c z n y c h p o w ią z a n ia c h n a leż y stw ie r d z ić , że b ę d z ie ch o d ziło raczej o sz e r e g lu ź n y c h założeń i r e fle k s ji nad isto tą c z ło w ie k a n iż s y ste m a ty c z n ą an trop ologię.
P ie r w s z e le k s y k o g r a fic z n e z e tk n ię c ie się z h eb r. baśar w S tarym T e sta m e n c ie c z y n i w r a ż e n ie c a łk o w ite g o zr ó ż n ic o w a n ia zn aczeń 2a. D la n in ie js z y c h r o z w ią za ń b ez zn a cz en ia b ę d z ie bśr jak o część o rg a n iz m u lu d z k ie g o o k r y w a ją c a k o ście c c z ło w ie k a 23 alb o z w ie rz ęc ia (Rdz 41, 2. 19) cz y też cz ęści p o d sk ó rn e (np P s 102, 6), m im o ż e to o s ta tn ie z n a c z e n ie w y d a je się n a w e t p ie r w o tn e 24. N ie w ie le m o żn a w y w n io s k o w a ć z k o le k ty w n e g o kol baśar, o b e jm u ją ce g o w s z y s tk ie is to ty ż y w e , a w ię c z w ie r z ę ta i lu d z i (np. Rdz 6, 17. 19; P s 136, 25). T e rm in h e b r a jsk i o d n o si się ta k ż e n ie k ie d y do c ia ła isto t n ie ż y w y c h , ja k np 1 S a m 17, 44; 4 K ri 9,36. P oza w sp ó ln o tą ż y c ia fiz y c z n e g o w y r a ż a bśr w ty c h i p o d o b n y ch te k sta ch ch a ra k ter s tw o r z o n y i p r z e m ija ln y isto t c ie le sn y c h . T ym sa m y m sta n o w i „ w sz e lk ie c ia ło ” n ie ja k o p rze jście do p rzen ośn ego, a raczej te o lo g ic z n e g o se n su ter m in u , k tó r y d la w y ja ś n ie n ia a n ty te z y p o sia d a k a p ita ln e zn a cz en ie .
K lu c z e m do zr o z u m ie n ia p o ję c ia „ c ia ła ” w n a jsta r sz y c h w a r stw a c h tr a d y c ji b ib lijn e j jest stw ie r d z e n ie R dz 6, 3: „ N ie m oże p o zo sta w a ć d u ch m ój w c z ło w ie k u n a za w sz e, g d y ż (cz ło w iek ) jest isto tą c ie le s n ą ihû’ bäsär); b ę d z ie w ię c ż y ł sto d w a d z ie śc ia la t ”. N ie b ez zn a c z e n ia d la w ła ś c iw e g o w y k ła d u bśr w p rzy to c zo n y m te k śc ie p o zo sta je c z a so w n ik jadón, b ard zo ró ż n ie w y ja ś n ia n y . W e d łu g p r z y ję ty c h norm, p iso w n i m a so re ck iej n a le ż a ło b y go p o łą cz y ć z rd z e n ie m dîn (sądzić), co b y ło b y jed n a k w ty m k o n te k śc ie n ie ła t w e do p rzy ję cia . N ie w ia d o m o , cz y m k ie r o w a ła się L X X , t łu m acząc te n z w r o t ou m e katam eine, „ n ie p o z o sta n ie ” lu b „n ie m o że p o z o sta w a ć ”. W sp ó łcz esn e k o m e n ta rz e p rop on u ją ro zm a ite
22 Z n o w szy ch p rzeg lą d ó w sy n te ty c z n y c h n a le ż y w y m ien ić: J. A. T. R o b i n s o n , T h e B o d y , L ondon 1957, 11— 16; O. K u s s , D er R ö m e r
brief. E k sk u rs: Fle isch II (R egen sb u rg 1959) 529— 530; A. S t ö g e r , Fleisch. W: B ib e lth e o lo g isc h e s W ö r te r b u c h 3 t. I, 390—397; X . L éo n -
-D u f o u r , Chair. W: V o ca b u la ire de T h éo lo g ie B ib liq u e (P aris 1962), 112— 117; E. S c h w e i z e r , art. cyti, 105— 109; J. F i c h t n e r , Fleisch
u n d G eist. W: D ie R elig io n in G esch ich te und G e g e n w a r t3, t. II, 974—
976; J. S c h a r b e r t , Fle isc h, G e i s t u n d S e e le im P e n t a t e u c h (S tu ttg a r ter B ib e lstu d ie n 19), S tu ttg a rt 1966; A. S a n d , D er B e g r if f „ Fleisch” in
d e n p a u li n is c h e n H a u p t b r i e f e n , R egen sb u rg 1967; P. van I m s c h o o t , F le i s c h ■ W: B ib e l-L e x ik o n 2 (E in sied eln 1968), 482— 486.
zn a cz en ie te g o sło w a : od a k k a d y jsk ie g o danau (b yć m o cn y m , p o tężn ym ) do a ra b sk ieg o dâna (b yć p o n iż o n y m )25. To o sta tn ie w y ja śn ie n ie p o d ją ł n ie d a w n o i u z a sa d n ił J. S c h a r b e r t 29 J eg o z d a n iem p o d sta w o w e z n a c z e n ie te g o s ło w a je st „m ało w a r to śc io w y , z ły ” (jak akkad. dunnati, p o śle d n ia rzecz), co d a ło b y n a stę p u ją c y sen s w y r a ż e n iu R dz 6,3: „D uch m ój n ie m o że n a za w sz e tra cić na w a rto ści w cz ło w ie k u , d la te g o że je st on ta k ż e c ia łe m ” 27. N a u w a g ę z a s łu g u je s u g e stia Cz. J a k u b c a 28, k tó r y u tr z y m u je rdzeń dln, p o w o łu ją c się n a jeg o zn a c z e n ie „ w a lc z y ć ”, zn a n e u K oh 6, 10. J a k się w y d a je d ln n ie je st t y lk o te c h n ic z n y m te r m in e m są d o w y m , a le m o że o zn aczać ja k ą k o lw ie k d y sk u sję lub n a w e t w a lk ę , co w y n ik a m . i. z S a m 19, 10. B y ła b y w ię c to n a j
sta rsza w y p o w ie d ź n a te m a t sp rz ec zn o ści m ię d z y „ d u c h e m ” a „ c ia łe m ”, a m o że n a w e t n a te m a t ic h w a lk i. Baśar, cia ło o d p o w ia d a ło b y tu ta j c z y n n ik o w i sła b o śc i i u ło m n o śc i n a tu r y lu d z k iej w raz z w s z y s tk im i ic h n a stę p stw a m i ja k z m y sło w o ść i p o b u d li w o ść 2S>. T ak i sta n c ia ła c z ło w ie k a n ie p o z w a la na n ie o g r a n ic z o n e p r z e b y w a n ie w n im e le m e n tu B o żeg o , ja k im je st duch.
J esz c z e d a lej p ro w a d z i a n a liza tr a d y c ji lite r a c k ie j tej cie k a w e j w y p o w ie d z i. P o w s z e c h n ie p r z y p isu je się ją tr a d y c ji ja h w isty c z n e j w śla d za s ły n n y m k o m e n ta to r em H. G u n k e l e m , ch o cia ż z n a w ca źr ó d e ł P ię c io k s ię g u tej m ia r y co M. N o t h 30 w y r a ż a się o p o ch o d z en iu u r y w k a b ard zo p o w ś c ią g liw ie . B liższ a a n a liza j a h w isty c z n e j a n tr o p o lo g ii s ta w ia p rzy n a le ż n o ść R dz 6, 1— 4 do J pod z n a k iem z a p y ta n ia . T r a d y c ja ta u n ik a te r m in u „ d u c h ” w se n sie a n tr o p o lo g icz n y m , tj. jak o n a tu r a ln e w y p o sa ż e n ie c z ło w ie k a 31. W o c e n ie R dz 6, 1— 4 b ę d z ie c h o d ziło rzecz n a tu r a ln a o p ie r w o tn e
23 Por. np. Rdz 2, 21, g d zie B óg po w y ję c iu żebra z A d am a w y p e łn ia p o zo sta łe m ie jsc e za p om ocą baśar c z y li ciała.
24 E. S c h w e i z e r , art. cyt., 105, 15. 23 A. C l a m e r , La G e n è se , P a ris 1953, 177.
26 T r a d i t i o n s - u n d R e d a k t i o n s g e s c h i c h t e v o n G en 6, 1— 4, B ib lisc h e Z eitsch rift N F 11 (1967) 66— 78, zw ł. 67n.
27 In n e r o zw ią za n ia pod ają E. G. К r a e 1 i n g, T h e S ig n ifica n ce an d
O r ig i n of G e n 6, 1— 4, J o u rn a l o f N ear E astern S tu d ies 6 (1947) 193—
208, oraz J. F i s c h e r , D e u tu n g u n d lite r a r is c h e r A r t v o n G e n 6, 1— 4.
W: F e sts c h r ift F. N ö tsch er (B onn 1950) 74— 85; J. B. B a u e r , D ie b i b
lische U r g e s c h i c h t e 2, P ad erb orn 1964, 57— 69.
28 G e n e s is — K s i ę g a R o d z a ju , W arszaw a 1957, 110. 29 tam że, 110.
30 U e b e r l i e f e r u n g s g e s c h i c h t e d e s P e n ta t e u c h s , S tu ttg a rt 1948, 29, uw. 83.
31 J. S c h a r b e r t , Fleisch, G e i s t , 18— 22 i 35— 36; ten że, T r a d i
12 K S . L E C H S T A C H O W IA K
[ 1 0 ]
o p ra c o w a n ie te k stu , n ie zaś o u z u p e łn ie n ia p ó źn iejsze , k tórych z a ło że n ia a n tr o p o lo g ic z n e są d ziś z u p e łn ie n iez n a n e. J a h w ista po d a ł ju ż p r z y c z y n y p o to p u w 4, 1— 24 i k o n ty n u u je je w R dz 6, 5 w sp osób z u p e łn ie n a tu r a ln y 3ä. B a rd ziej in te r e su ją c e jest jed n ak to, że „d uch J a h w e ” ozn a cza w źr ó d le J r a c z e j 1 ch a r y z m a t B oży n iż p o w sz e c h n y a tr y b u t c z ło w ie k a , a cia ło n ie p o d le g a n ig d y tak iej o c e n ie jak w 6, 3. Z n a cz n ie w ię c e j d a n y c h n a tak ą k o n c ep cję po sia d a źród ło P , k tó r e w 6, 17 i 7, 15 p r z y p isu je c z ło w ie k o w i „d u ch a ż y c ia ” (a n ie „ tc h n ie n ie ż y c ia ”, jak to c z y n i Ja h w ista ' p o czą w sz y od R dz 2, 7). N ie m o że sta n o w ić r o z str z y g a ją c e g o a rg u m en tu to, że re d a k to r u m ie sz c z a ł po stw ie r d z e n iu o g ra n ic ze n ia w ie k u do 120 la t p a tr ia r c h ó w ż y ją c y c h z n a cz n ie d łu żej 3S. D o w o d z i to je d y n ie , ż e u r y w e k n ie n a le ż y do za sa d n icz ej w a r s tw y r e d a k c y j n ej P. W ty m w y p a d k u d e c y d u je jed n a k p o ch o d z en ie tra d y cji, a n ie czas jej o p ra co w a n ia . J. S c h a r b e r t p rzy ta c za słu sz n ie p a r a le le z P na p o tw ie r d z e n ie sw e j s u p o z y c j i34; m n iej p e w n e jest n a to m ia st z e s t a w ie n ie te k stu z E z 37 i p r z e n ie sie n ie red a k cji u r y w k a aż w c z a sy E zd rasza i N e h e m ia sz a lu b n a w e t w cz esn ej a p o k a lip ty k i. O sta tn ie s tw ie r d z e n ie b y ło b y o t y le in te r e su ją c e , że p o z w a la ło b y p o łą c z y ć sp e k u la c je a n tr o p o lo g icz n e z ro z k w ita ją c y m u ję c ie „ d u c h ó w ” jak o a n io łó w (por. k o n te k st R dz 6, 3!). C zy w c h o d z iły b y tu r ó w n ie ż w g rę w p ły w y p e r s k ie — w p ro p o n o w a n y m o k r e sie a k tu a ln e — n iep o d o b n a ro zstrzy g n ą ć. R aczej n a le ż a ło b y r o z w a ży ć sk ło n n o śc i a n ty te ty c z n e tr a d y c ji k a p ła ń sk ie j, o czym b ę d z ie je sz c z e m o w a n iżej.
C h ociaż bśr p o ch o d zi p o d o b n ie jak c a ły c z ło w ie k — z ak tu s tw ó r c z e g o B oga, m im o to p r z e d sta w io n e je st ju ż sto su n k o w o w c z e ś n ie jak o e le m e n t n a jm n ie j p o d a tn y n a d z ia ła n ie d ucha. T o też w! ja sk r a w y c h k o n tr a sta c h m ó w p ro ro ck ich z a jm u je ono n ie k ie d y b ie g u n o w o ró żn e m iejsc e: „ E g ip c ja n ie to lu d z ie, a n ie Bóg; ich k o n ie — to cia ło , a n ie d u c h !” (Iz 31, 3). C ie k a w y te n tek st p o ch o d zi z m o w y k a rcą cej n ieo d p o w ie d z ia ln ą p o lity k ę p rzy m ie rz y p a ń stw a ju d zk ieg o . In n e p r z e c iw s ta w ie n ia teg o rod zaju z a w ie ra P s 56, 5, a z w ła sz c z a Iz 40, 6— 7: „ W sz elk ie cia ło to ja k b y traw a, a c a ły w d z ię k je g o je st n ib y k w ia t p o ln y . T ra w a u sy ch a , w ię d n ie k w ia t, g d y n a n ie w ia tr J a h w e (rûah ja h w e h — gra słów ?) p o w ie j e ” .
C iało c z ło w ie k a o b e jm u je w ię c w sz y s tk o , co p rze m ija ln e ,
32 J. S c h a r b e r t , T r a d i t i o n s - . u n d R e d a k ti o n s g e s c h i c h te v o n G e n
6, 1— 4, 69.
33 J. S c h a r b e r t , art. cyt., 70— 71.
śm ie r te ln e , sła b e i o g ra n ic zo n e, w o d ró żn ie n iu od m ocy, n ie sk o ń czo n o ści i n ie o g r a n ic z o n o śc i B oga, k tó r e r e p r e z e n tu je w c z ło w ie k u „ d u c h ”, b ez w z g lę d u na to, cz y ch od zi o d u ch a B ożego czy też o d u ch a jak o n a tu r a ln e w y p o s a ż e n ie c z ło w ie k a 35. M im o to B ib lia h eb r a jsk a n ie ro z b u d o w a ła tej r ó ż n icy do m ia r y p rze c iw ie ń s tw a m ię d z y duchem , a cia łem , ty m m n iej zaś m ię d z y c ia łe m a B ogiem ; n a p ła sz c z y ź n ie e ty c z n e j n ie p o łą cz y ła on a w y r a ź n ie cia ła z g r z e c h e m an i ze sk ło n n o śc ią k u n iem u . T y m n ie m n ie j o tw o r z y ła d ro g ę d a lsze j r e fle k sji, na k tórą w p ły n ę ły jed n ak i in n e cz y n n ik i.
3. CIAŁO I D UC H W T R A D Y C JI H E L L E Ń SK O -Ż Y D O W SK IE J P ie r w s z e k o n ta k ty ro d zim ej m y ś li h eb r a jsk ie j z d ia m e tr a ln ie ró ż n y m i p o g lą d a m i g r e c k o - h e lle n is t y c z n y m i36 n ie w p r o w a d z iły n a jp ie r w z a sa d n ic z y c h z m ia n w p o ję c iu ciała. K się g i S ta r e g o T e sta m e n tu p isa n e pod w p ły w e m k u ltu r y g r e c k ie j (lub n a w e t po greck u) n a w ią z u ją do d ob rze z n a n y ch zn a cz eń s ta r o te sta m e n ta l n ych , w śró d k tó r y ch p e w n e p r z y n a jm n ie j z n a c z e n ie p o sia d a heb r.
baśar ja k o w y k ła d n ik z e w n ę tr z n e j, k u d o cze sn o ści sk ła n ia ją c e j się e g z y s te n c ji c z ło w ie k a (np. S y r 31, 1).
W ielk ą ro lę o d e g r a ła tu b ez w ą tp ie n ia d w u to r o w o ść g r e c k ie g o p ojęcia cia ła . O prócz z w y k łe g o o d p o w ie d n ik a d la h ebr. bśr, g r e c k iego sarx, zn a on o je sz c z e w z m ia n k o w a n e w y ż e j w F e d o n ie P la tona s o m a37. W ła śc iw ie jęz. h e b r a jsk i n ie p o sia d a w y r a ż e n ia ró w n o w a żn eg o g r e c k ie m u soma\ to te ż o d p o w ia d a m u w ty ch m iejsc a ch g d z ie u ż y ła go L X X aż o sie m ró ż n y c h słó w h eb ra jsk ich . D o k ła d n ie jsz e r o z r ó ż n ie n ie m ię d z y s a rx i soma b y ło b y n ie m a l ró w n o zn a cz n e z w y lic z e n ie m różn ic m ię d z y an tro p o lo g ią g re ck ą a b ib lijn ą . O cen ia ją c rzecz s y n t e t y c z n ie 3S, n a le ż y stw ie r d z ić , że
35 J. F i c h t n e r (F leisch u n d G e i s t I. W: D ie R elig io n in G esch ich te und G e g e n w a r t3, II, 975) p isz e tra fn ie na ten tem at: D e r G e g e n s a t z
von F le isch u n d G e i s t i s t w e d e r s u b s t a n t i e l l noch e th isch b e s t i m m t , s o n d e r n e h e r d y n a m i s c h - f u n k t i o n a l ; h i n t e r d e m G e g e n ü b e r v o n M a ch t und O h n m a c h t e r s c h e i n t d e r G e g e n s a t z e w i g - v e r g ä n g l i c h , d h a b e r S c h ö p f e r - G e s c h ö p f .
38 M iały one m ie jsc e je sz c e przed w y p ra w ą A lek sa n d ra W ielk ieg o — por. D. A u s c h e r , L e s r e l a ti o n s e n t r e la G r è c e e t la P a l e s t i n e a v a n t
la c o n q u ê te d ’A l e x a n d r e , V êtu s T esta m en tu m 17 (1967) 8— 30.
37 Ilo ścio w o hebr. baśar p rzetłu m a czy ła L X X (łą czn ie z te k s te m hebr. Syracha) 145 razy jako sar x , a ty lk o 23 razy jak(j soma.
38 O b szern iej tra k tu je o ty m J. A. T. R o b i n s o n , The B o d y , 13— 15. N’a sp ecja ln ą u w a g ę za słu g u je d o sk o n a ły szk ic h isto ry czn y rozw oju
14 K S . L E C H S T A C H O W IA K [1 2 ]
som a n a w ią z u je z a w sz e do p o d sta w o w e g o ro z ró ż n ien ia g r e ck ie g o m ię d z y m a te r ią i fo rm ą , o p isu ją c w y n ik n a d a w a n ia su b sta n cji c ie le sn e j k o n k r e tn e j fo r m y 3i). W te n sp osób m o że h e lle n iz m p rze c iw s ta w ić s o m a i s a r x , a le m o że też m ó w ić o s o m a (t e s ) s a r k o s (S y r 23, 17 —· por. K o l 1, 22; 2, 11 i cz.). W p r z e c iw ie ń s tw ie do sa r x o zn acza s o m a z a w sz e c z ło w ie k a jak o ca ło ść i to je d y n ie jako je d n o stk ę , n ig d y zaś — jak s a r x — w sz y s tk ic h lu d z i lu b isto ty c ie le sn e .
W ła śc iw e p r z e c iw ie ń stw o a n tr o p o lo g ii g r e c k ie j — c ia ło -d u sz a — p o le g a n a r o z ró ż n ien iu m ię d z y s o m a i p s y c h e 40. C zło w ie k p osiad a
s a r x , a le je st som a, c z y li u k sz ta łto w a n ą w je d n o stk ę m a terią z w c ie lo n ą w n ią d uszą, d ążącą do u w o ln ie n ia się z n iej. W c a ło śc io w y m u ję c iu h e b r a jsk im teg o rod za ju ro z r ó ż n ie n ie je st w p rost zb ęd n e.
N a jw a ż n ie js z ą d la a n ty te z y c ia ło -d u c h różn icą m ię d z y ob u p o ję cia m i sta n o w i b ra k ja k ie jk o lw ie k c e c h y sła b o śc i i p r ze m ija ln o śc i w s o m a ; b y od d ać tak ą m y śl, n a le ż y d odać w y k ła d n ik tej sła b o ści
s a r x ( s o m a t e s s a r k o s , ja k w y ż e j). W o m a w ia n e j a n ty te z ie b ib lij n ej ( s o m a n ie b ę d z ie te ż o d g r y w a ć n ie m a l żad n ej roli); p rze ci w ie ń s tw o m o że z a istn ie ć j e d y n ie m ię d z y d u ch em a c ia łe m w s e n sie s a r x .
D u a listy c z n e u ję c ie c ia ła w a n tr o p o lo g ii h e lle n is ty c z n e j n ie m o g ło p ozostać b ez w p ły w u n a sfo r m u ło w a n ia g r e c k o -ju d a is ty c z - n ej lite r a tu r y , m im o u siło w a ń zm ie r z a ją c y c h do m o ż liw ie n a jw ie r n ie jsz e g o p r z e k ła d u o b ja w io n y c h p o ję ć n a ję z y k z w ią z a n y z p o ję c ia m i p o g a ń sk im i. T o też tłu m a c z e h e lle ń s k o -ż y d o w s c y p r z e str z e ga ją n a o g ó ł w ie r n ie ro z ró ż n ien ia m ię d z y s o m a a s a r x , tłu m acząc np P rz 5, 11 (por. Job 41, 15) b a ś a r û s e ’e r jak o s a r k e s t o u s o m a t o s . W a ż n ie jsz e je st jed n a k to, że za sa d n ic z e ro z r ó ż n ie n ie b ib lijn e m ię d z y S tw ó rc ą a stw o r z e n ie m , n a p ła sz c z y ź n ie a n tr o p o lo g icz n e j w y r a ż a ją c e s ię p r z e c iw ie ń s tw e m m ię d z y d u c h e m a c ia łe m , zaczyn a n a b ie ra ć c e c h k o sm ic z n y c h . N p. z w r o t h eb r. (Lb 16, 22 — por. 27, 16) ’4 o h ê h â r û h ô t l ek ° l b a ś a r tłu m a c z y L X X : t h e o s t o n p n e u -
m a ï o n k a i p a s e s s a r k o s , r o z g ra n icza ją c ty m sa m y m m ię d z y s f e
pojęcia g reck iego so m a E. S c h w e i z e r a, so m a. W: T h eo lo g isch es W örterbuch zum N eu en T esta m en t, t. VII, 1025— 1Ö42.
39 Jak słu sz n ie zau w aża J. A. T. R o b i n s o n , dz. cyt. 13, an trop ologia h eb rajsk a n ie m u si u ciek ać się do ta k ieg o rozróżn ien ia, rozw ażając c zło w ie k a jak o jed n ą o ż y w io n ą su b sta n cję p sy e h o -fiz y c z n ą .
40 Zob. p rzy to czo n y w y ż e j te k st P la to n a , F e d o n 66 b — 67 a. N a leży jed n ak w ą tp ić , czy w ie lk i filo z o f g reck i ro zró żn ia ł ściśle m ięd zy sa r x i s o m a — por. ta k że W. D. S t a c e y , Th e P a u li n e V i e w of M an, L o n don 1956, 74: S a r x in P la t o d i d n o t d i f f e r e s s e n t i a l l y f r o m soma.
ram i „ d u c h ó w ” i „ c ia ła ”. O c z y w iśc ie , d a lek o tu jesz cz e do w ła ś c i w eg o d u a liz m u m ię d z y c ia łe m i d u c h e m jak o d w o m a sfe r a m i w c z ło w ie k u , ty m n ie m n ie j w sk a z u je n a jsta r sz e g r e c k ie tłu m a c z e n ie B ib lii d a lszą d ro g ę ro z w o jo w ą w ła ś n ie w ty m k ie r u n k u 41.
In n e te k s ty h e łle ń s k o -ż y d o w s k ie b ą d ź to k o n ty n u u ją tę sam ą lin ię r o z w o jo w ą k o s m ic z n o -d u a lis t y c z n ą 4S, b ą d ź te ż n a d a ją jej sen s b ard ziej a n tr o p o lo g icz n y . N ie b ra k te ż b ard ziej d o b itn y c h prób p r z e n ie sie n ia rd ze n n e g o d u a lizm u g r e c k ie g o n a te r e n o b ja w io n e g o sło w a B ożego, z w ła sz c z a w M dr 7, 1— 2. 7, w p ism a ch a p o k r y fic z n y c h 4 M ch 7, 13, u H e n o c h a 48 i w k się d z e J u b i le u sz ó w 44 A u to r z y ty c h ksiąg' m ó w ią n ie ty lk o n ie d w u z n a c z n ie o d w ó c h sfe r a c h , a le p o d k re śla ją ja sk r a w o d y sta n s i d y so n a n s m ięd zy c ia łe m , źr ó d łem żąd z a d u ch em , pneuma. P o d o b n e sta n o w isk o z a jm u je n a o g ó ł F i 1 o n z A le k sa n d r ii. C zło w ie k n a le ż y w e d łu g n ie g o za ró w n o do s fe r y c ia ła (sarx) jak d u ch a (pneuma),
z ty m że cia ło sta n o w i — n a sp osób g r e c k i —■ n iższ ą , g rz eszn ą część c z ło w ie k a . B a r d z ie j p ro b le m a ty c z n a je st w y p o w ie d ź J ó z e f a F - ł a w i u s z a o a n tr o p o lo g ii E sse ń c z y k ó w , do k tó r y ch n a le ż e li tak że Q u m ra ń czy cy ; b y ła b y to k o n c ep cja b ard zo zb liż o n a do g r e c
41 Por. E. S c h w e i z e r , sarx. W: T h eo lo g isch es W örterbuch zum N. T., t. V II, 108, 14— 26. T w ierd zen ie au tora jed n ak , że najb ard ziej w p ły w o w y m c z y n n ik iem b y ła tu die p e r s is c h e K o n z e p t i o n e in er g e i s t i
gen W e l t, d ie sich ü b e r d e r ir d is c h e n e r h e b t w y d a je się dość g o ło s ło w
ne. O p e w n y c h k o n ta k ta ch ira ń sk ieg o św ia to p o g lą d u (za p ew n e i d u a liz m u) z m ło d sz y m i k się g a m i k a n o n iczn y m i S ta reg o T esta m en tu trudno w ątp ić, je ś li się zw a ży d łu gi okres h e g e m o n ii p ersk iej w P a le sty n ie , tym b ard ziej zaś k o n ta k ty na diasporze. Z a p o ży czen ia w y d a ją się je d nak d ru gorzęd n e i n ie n a ru sza ją za sa d n iczy ch p rzesła n ek d o k try n a l nych St. T esta m en tu ; n ie m ożna też stw ierd zić ■ żad n ego u ch w y tn eg o o d d zia ły w a n ia ira ń sk ieg o na a n tro p o lo g ię b ib lijn ą. W ju d aizm ie m ię d z y - testa m en ta ln y m ta k i w p ły w m oże być b ran y pod uw agę, sz czeg ó ln ie jeśli w z ią ć pod u w agę c h a ra k tery sty czn e u jęcie „dw óch d u ch ó w ” V/ Q u m r a n (1QS 3, 13nn) i w T esta m en ta ch X II P a tria r ch ó w (na ten tem at zob. ob szern iej L. S t а с h o w i a k, T e m a t d w ó c h d u chów ..., 42— 43); jed n a k i tu za leżn o ść tra d y cy jn a m ięd zy ju d aizm em a G atham i (zwł. Y asn a 30, 3n) n ie je s t p rosta an i b ezp ośred n ia. J e ż e li m ię d z y te sta - sta m e n ta ln y ju d a lizm u le g ły w p ły w o m ira ń sk im , n ie b y ła to z p e w nością k la sy czn a n au k a Z aratu stry, a le raczej c h a ld e jsk o -ir a ń sk i s y n - k retyzm , o b ejm u ją cy zw ła szcza e le m e n ty zerw a n isty czn e. Por. także R. M e y e r , M o n o t h e is m u s in Is r a e l u n d in d e r R e lig io n Z a r a th u s tr a s , B ib lisch e Z e its c h r ift N F 1 (1957) 48 nn.
42 Np. Jub 2, 2.11 i 10, 3: „B óg d uchów , k tóre są w e w sz e lk im c ie le ” ; I H en 15, 4. 8; F i 1 o n z A l e k s . , De v i r t u t . 58 i cz.
43 D o k ła d n y w y k a z te k s tó w p od aje E. S c h w e i z e r , art. cyt., 119n. 44 Zob. ob szern ie M. T e s t u z, L e s i d é e s re l ig i e u s e s d u L i v r e du
16 K S . L E C H S T A C H O W IA K [14]
k ie g o d u a lizm u c ia ła i d uszy. „C iało je st zn ik o m e i m a teria , z k tó rej się sk ła d a , p rze m ija ją ca , w sz e lk a d usza w ie c z n ie n ieśm ie rteln a , a sk ła d a się z n ie u c h w y tn e g o ete ru i n ib y do w ię z ie n ia zostaje p rzez p rzy r o d ę z a k lę ta w cia ło , a le p o te m o sw o b o d zo n a z n ie w o li c ie le sn e j, n ib y po d łu g im cie r p ie n iu u la tu je b ło g o na w y ż y n y
P o m ija ją c w y p o w ie d ź J ó z e fa F la w iu sz a jak o o c z y w is ty k om p ro m is n a rzecz k o n c e p c ji h e le ń sk ie j, p e w n e jest, że p ism a g re ck o - -ż y d o w s k ie są ju ż ty lk o o k rok od p r z e d s ta w ie n ia cia ła jako źród ła g rzech u ; te g o k rok u n ie u c z y n ił jed n a k ani S ta r y T e s ta m en t an i z a leż n a od n ie g o lite r a tu r a a p o k r y fic zn a . P o d w p ły w e m n o w e g o , k ie r o w a n e g o o b ja w ie n ie m sp o jr ze n ia n a c z ło w ie k a u czy n i to N o w y T e sta m e n t, a sz c z e g ó ln ie św . P a w e ł. N ie m o g ą m ie ć d e cy d u ją c e g o z n a c z e n ia n ie k tó r e w y p o w ie d z i T e sta m e n tó w X II P a tr ia r c h ó w , k tó r e łączą zw o d n iczą d z ia ła ln o ść d u c h ó w n ie p r a w o śc i z c ie le sn ą n atu rą c z ło w ie k a (sa rx — T est. Zab. 9, 7), lub p od ają cia ło jak o sk a żo n e g rz e c h e m (T est. Ju d . 19, 4 ) 4,i. T y m n ie m n ie j p r z e c iw s ta w ie n ia te n a b ie r a ją w z e sta w ie n iu z in n y m i w y p o w ie d z ia m i d u a listy c z n y m i w T est. X II P a t r . 47 sw o iste j w y m o w y , n a tu r a ln ie o ile n ie są in te r p o la c ja m i lu b e le m e n ta m i w p r o w a d z o n y m i p rzez p ó ź n ie jsz e g o red a k to ra c h r z e ś c ij a ń s k ie g o 48.
S fo r m u ło w a n ia a n ty te ty c z n e św . P a w ła i p r ze jm u ją c y op is w e w n ętrz n e j w a lk i w G al 5 i R zy m 7— 8 4i) z jed n e j str o n y k o n ty n u u ją
45 B ell. Jud. II, 154— 155 (w yd. B. N i e s e , F la v i i J o s e p h i O p e r a -, B erlin 1955, t. VI, 183n); tłu m a c z e n ie w g E. D ą b r o w s k i e g o , N o w y
T e s t a m e n t na tl e e p o k i II, P ozn ań 1958, 212.
46 „ Z a ślep ił m n ie m ia n o w ic ie w ład ca b łęd u (a r ch on te s pla nes), b yłem n ie św ia d o m y jak czło w ie k , jak ciało sk a żo n y g rzech em ”.
47 Por. L. S t a c h o w i a k , T e m a t d w ó c h duchów ..., 40.
48 Por. L. R o s t , T e s t a m e n t e d e r X I I P a tr i a r c h e n . W: D ie R eligion in G e sch ich te und G e g e n w a r t3, t. VI, 701— 702 oraz J. M u r p h y -O. С ο η η ο r, T e s t a m e n t e d e r z w ö l f P a ria r ch en . W: B ib e l-L e x ik o n 2 (E in sied eln 1968), 1733— 1735, k tórzy odrzucają z d ecy d o w a n ie h ip otezę o ch rześcija ń sk im p och o d zen iu T esta m en tó w , p rzy jm u ją c w n ich trzy k o le jn e w a rstw y : p ierw szą z ok resu S yrach a (w p ły w y ąu m rań sk ie?), drugą o m ocn o z a k cen to w a n y m ch arak terze m esja ń sk im z I w . przed Chr. i trzecią ch rześcija ń sk ą z I lu b II w . po Chr. Z ależn ość m ięd zy p o szczeg ó ln y m i w a r stw a m i i w p ły w y , ja k ie z ło ż y ły się na nich n a ra sta n ie p ozostają jeszcze do g r u n to w n iejszeg o w y ja śn ien ia .
49 Por. E. E 11 w e i n, D as R ä t s e l v o n R ö m e r VII; K erygm a und D ogm a 1 (1955) 247— 268; W. M a t t h i a s , D e r a lt e u n d d e r n eu e M ensch
in d e r A n tr o p o l o g i e d e s P au lu s, E v a n g elisch e T h eo lo g ie 17 (1957) 385—
397; W. H. T а у I о r, T h e a n t i t h e t i c M e t h o d in P a u li n e T h e o lo g y , rozpr. dokt., N o rth w estern U n iv ers. 1958 (m ikrof.); H. B r a u n , R om . 7, 7— 25
u n d d a s S e l b s t v e r s t ä n d n i s d e s Q u m r a n - F r o m m e n , Z eitsch rift für T h eo
lo g ie und K irch e 56 (1959) 1— 18; W. К e u с k, D ie n s t d e s G e is t e s u n d
lin ię sta r o te sta m e n ta ln ą , z d ru g ie j zaś o tw ie r a ją c a łk o w ic ie n o w e p e r s p e k ty w y , ja k się w y d a je , o r y g in a ln e . Co do p r z e c iw ie ń s tw a cia ło -d u ch w lis ta c h p a w io w y c h to c z y się ju ż od la t d y sk u sja , b y n a jm n ie j je sz c z e n ie r o z str z y g n ię ta a n i zak o ń czo n a . P ro p o n o w a n o w s z y s tk ie m o ż liw e źródła: S ta r y T e sta m e n t, d u a lizm g re ck i, rab in izm , g n o zę, ju d a iz m h e lle ń s k i, Q u m ran. N ie k tó r e z ty c h prób starają się z n a le ź ć o d p o w ie d n ik ź r ó d ło w y do k a żd eg o z e le m e n tó w a n tr o p o lo g icz n y c h 50.
N ie w ą t p liw ie n a u k a ju d a isty c z n a o d w ó c h eo n a ch , w ła ś c iw a m ię d z y te s ta m e n ta ln e j a p o k a lip ty c e , w y w a r ła tu z n a c z n y w p ły w 61 : „eon d a w n y ” sto i pod znakie^n w a lk i i rozd arcia w c z ło w ie k u , a w y k ła d n ik a m i ich i b ie g u n a m i są d u ch i ciało; „ eo n n o w y ” albo „ p r z y sz ły ” b ę d z ie c e c h o w a ło n ie p o d z ie ln e p a n o w a n ie d u ch a 52. N a p e w n o je d n a k i p r z e św ia d c z e n ie o c ie le ja k o p o d m io cie sła b o śc i czy n a w e t sk a ż e n ia d z ia ła ły k o n s tr u k ty w n ie n a te o lo g ic z n ą r e fle k sję a p o sto ła z T arsu . S am o p r z e jśc ie jed n a k od p o ję c ia c ia ła jako sfe r y z ie m sk o -d o c z e sn e j, a k tó r ej p r z e c iw s ta w ia się sfe r a B oża (sfera d u ch a ), n a d to zaś p r z e jśc ie od cia ła , w y k ła d n ik a n a tu r a ln e j sła b o śc i fiz y c z n e j i m o r a ln e j do c ia ła p o d m io tu g rz ec h u , p o p a d łeg o pod p a n o w a n ie m o c y c i e m n o ś c iл3 n ie z n a jd u je p o d sta w w d otąd o m ó w io n y c h źró d ła ch . J. N é 1 i s 54 z w r a c a s łu s z n ie u w a g ę n a to,
25b, T ü b in g er T h e o lo g isc h e Q u a rta lsch rift 141 (1961) 257— 280; O. K u s s R ö m e r b r i e f II, R eg en sb u rg 1960, 506— 595; A . S a n d , D e r B e g r if f „Fleisch” i n d e n p a u li n is c h e n H a u p t b r i e f e n , R egen sb u rg 1967. 50 Так np. D. F 1 u s s e r, T h e D e a d S e a S c r o l ls a n d P r e - P a u l i n e C h r i st ia n i ty , S tu d ia H ie r o so ly m ita n a IV (1958) 215— 266, zw ł. 252— 263; zw ł. 252— 263; K. G. K u h n , N e w L i g h t on T e m p t a t i o n , S in a n d Fle sh in th e S c r o l ls a n d in t h e N e w T e s t a m e n t . W: T h e S c r o lls and th e N e w T esta m en t (N ew Y ork 1957), 94— 113; J. P r y k e , „S p i r i t ” a n d „F le sh” in t h e Q u m r a n D o c u m e n t s a n d s o m e N e w T e s t a m e n t T e x t s , R e v u e de Q um ran 5 (1965) 345— 360; R. S c r o g g s , T h e la s t A d a m , O xford 1966; O. S a n d e r , L e i b - S e e l e D u a l i s m u s i m A l t e n T e s t a m e n t ? , Z e itsc h r ift für a ltte sta m e n tlic h e W isse n sc h a ft 77 (1965) 329— 332.
51 Por. szczeg. H. R i n g . g r e n , J ü d is c h e A p o k a l y p t i k . D ie R elig io n in G e s c h ic h te und G e g e n w a r t3 t. I, 464— 466.
52 T en ok res o p isu je k o ń c o w y fr a g m e n t „P ou czen ia o d w ó ch du chach” — 1QS 4, 18— 21.
53 O a n ty te z ie św ia tło -c ie m n o ść , o d p o w ied n ik u k o sm iczn y m p rzeci w ie ń stw a „ciało — d u ch ”, por. L. R. S t a c h o w i a k , D ie A n t i t h e s e
L ic h t - F i n s t e r n i s ·— ein T h e m a p a u li n is c h e r P a r ä n e s e , T ü b in ger T h e o
lo g isc h e Q u a rta lsch rift 143 (1963) 385— 421, oraz w jęz. p olsk im : G zlo -
w i e k m i ę d z y ś w i a t ł e m a c ie m n o ś c i ą w e d ł u g ś w . P a w ł a , S tu d ia B ib lijn e
1 A rch eo lo g ic zn e (P ozn ań 1963) 179— 197.
54 L e s a n t i t h è s e s l i t t é r a i r e s d a n s le s jégiïrgs-viie S a in t P aul, N o u v e lle R ev u e T h éo lo g iq u e 70 (1948) 360— 387,ΐ
18 K S . L E C H S T A C H O W IA K [16]
ż e w k ła d św . P a w ła w n o w e , p o g łę b io n e z r o z u m ie n ie a n ty te z y c ia ło -d u c h je s t z n a c z n ie jsz y n iż p r z y p u szc za k r y ty k a b ib lijn a .
W ob ec o p isa n e g o sta n u r z ec zy r e tr o s p e k ty w n e w n io sk o w a n ie z ty c h w y p o w ie d z i o d o k ła d n ie jsz e j tr e śc i a n ty te z y w źród łach s ta r o - i m ię d z y te s ta m e n ta ln y c h b y ło b y r y z y k o w n e , c h o cia ż o g ó ln y k ie r u n e k ro z w o ju — r a d y k a liz a c ja p o g lą d ó w n a ro lę c ia ła w czło w ie k u — o d p o w ia d a ła b y te n d e n c jo m ju d a isty c z n y m .
4. T R A D Y C JA P A L E S T Y Ń S K A O PR Z E C IW IE Ń ST W IE C IA Ł O -D U C H N a p ie r w s z y p la n w y s u w a s ię tu ta j o c z y w iś c ie p iśm ie n n ic tw o cju m rańsk ie o n a jg łę b s z e j r e fle k s ji te o lo g ic z n e j oraz d ość zró żn i c o w a n e j a n tr o p o lo g ii. Ś r o d o w isk o Z r ze sze n ia p re te n d o w a ło , jak w ia d o m o , do p o sia d a n ia a u te n ty c z n e j in te r p r e ta c ji P r a w a , tj. p r a k ty c z n ie c a łe g o S ta r e g o T e sta m e n tu , i r o z w ija n ia jej w u rzę d z ie n a u c z y c ie ls k im o ch a r a k te r z e p ro ro ck im 55. P o n ie w a ż jed n a k Q u m ran r e p r e z e n tu je m im o s w e g o e k s k lu z y w iz m u za sa d n iczo tr a d y c ję p a le sty ń sk ą , w y p a d a jesz c z e r o z w a ż y ć o rto d o k sy jn ą g a łą ź t e j ż e tr a d y c ji w r a b in iź m ie i p ó ź n o -ju d a isty c z n y c h p ism ach p o w s ta ły c h w P a le s ty n ie . W y p o w ie d z i te p och od zą w jpraw dzie w zn a cz n e j c z ę ś c i z o k r e su p ó ź n ie jsz e g o n iż p ism a ą u m r a ń sk ie , ty m n ie m n ie j o d z w ie r c ie d la ją cz ę sto b ard zo sta r e tr a d y c je d ok tr y n a ln e , się g a ją c e n ie k ie d y o k r e su p rze d c h r z e śc ija ń sk ie g o . I n fil tra c ja m y ś li g r e c k ie j o d b y w a ła s ię tu ta j zn a c z n ie w o ln ie j i op or n ie j, a le s ię g a n ie w ą t p liw ie c z a só w m ię d z y t e s ta m e n ta ln y c h 5e.
N a jsta r sz a tr a d y c ja ta lm u d y c z n a p r z e k sz ta łc a n ie c o a n ty te z ę b ib lijn ą c ia ło -d u c h w s e n s ie — zr esztą ta k ż e b ib lijn e g o — p rze c iw s ta w ie n ia S tw ó r c a -s tw o r z e n ie . W y k ła d n ik ie m sła b o śc i i p rze - m ija ln o ś c i s ta je s ię co ra z c z ę ś c ie j „ cia ło i k r e w ” δ7. J e d n o c z e ś n ie — p o c z ą w sz y od II w . p rzed C h r .98 — d o k o n u je s ię w o r to d o k sy jn e j tr a d y c ji ju d a isty c z n e j b ard zo d o n io sła zm ia n a . Obok tr a d y c y jn e g o , c a ło śc io w e g o u ję c ia c z ło w ie k a , z a c z e r p n ię te g o ze S ta r e g o T e sta m e n tu , p o ja w ia się n o w e , z b liż o n e do h e lle n is ty c z
55 W yczerpująco trak tu je o tym O. B e t z , O ffen ba ru n g un d S c h rift f o r s c h u n g in d e r Q u m r a n - S e k t e (W isse n sc h a ftlic h e U n tersu ch u n g en
zu m N eu en T esta m en t 6), T üb in gen 1960.
56 Por. R. M e y e r , H ellen istisch es in d e r ra b b in isch en A n th ro po log ie , S tu ttg a r t 1937.
57 T akie ok reślen ie zn ajd u je się już u S yr hebr. 14, 18 (bśr w d m ) — por. ta k ż e M dr 12, 5 i M t 16, 17 (jako w y k ła d n ik p o zn a n ia i ro zu m ie n ia n atu raln ego).
