Unia Europejska w dążeniu do
przestrzegania praw człowieka na
Białorusi
Rocznik Integracji Europejskiej nr 5, 371-384
2011
KSENIA
I<AI<AREI<O
Grodno
Unia
Europejska w
dążeniu
do przestrzegania
praw człowieka
na
Białorusi
KonstytucjaBiałorusi ma charakter „semantyczny”. Podobniejak w większości konstytucji państw byłegobloku radzieckiego,przed transformacją ustrojową, jej nor
my mają charakter jedynie prostychdeklaracji. Nie towarzyszą im przepisyniższego
rzędu gwarantującemożliwość realizacji praw,agwarancjezawarte w treści Konstytu cji nie przekładają się na możliwości konkretnych działań. Wtreści ustaw pojawiająsię rozwiązania,którepozwalają władzom publicznymna łamanienorm konstytucyjnych. Co ważne, wielokrotnietego typu możliwości przyznają odpowiednim organom akty
wykonawcze o charakterzepodustawowym. Konstytucja Białorusiprzyjęta w1994 r.1 igłębokoprzemodelowana dwa lata później2, już w samej preambule deklaruje, swoje
przywiązanie do wartości ogólnoludzkich, akcentując dążenie do utrwalania praw iwolnościkażdego obywatela. Stwierdzenie toma głęboki iniezauważalnyprzez wię kszość czytelników sens, gdyżwynika z niego,że prawai wolności są gwarantowane jedynie obywatelom Białorusi, a nie każdemu człowiekowi. Jest to całkowicie sprzecz
ne z koncepcją, która legła u podstaw Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw
Człowiekai Podstawowych Wolności,która nieczyni różnic między prawami obywa
telia prawami człowieka.W podobny sposób widzą wolności i prawa człowieka doku
menty ONZ w ramach systemu prawa międzynarodowego. Dobitniej formułuje to
art.21 Konstytucji RB, w myśl którego zabezpieczenie praw i swobódobywateli Repu
1 КонституцияРеспублики Беларусь 1994г. (с изм. идоп. 1996г.), „Национальныйреестр
правовых актов Республики Беларусь”, 1999, nr 1. Do 1994 г. obowiązywała ustawa zasadnicza z1978 r., wktórej treści dokonano wielu zmiani uzupełnień, będących rezultatemprocesu
„piere-strojki”, apóźniej faktu ogłoszenia niepodległościprzezciągle jeszcze BiałoruskąSocjalistyczną Re publikę Radziecką.Jakkolwiek wliteraturze Konstytucja z1994r. kojarzonajest z osobą prezydenta Aleksandra Łukaszenki, to jednak pamiętać należy, że sama Konstytucja uchwalona została w marcu
1994r., a A.Łukaszenka wygrał wybory i został prezydentem po drugiej turzewyborów 10 lipca1994r.
uzyskując 80,1% głosów. Zaprzysiężony został 20 lipca 1994 r. na nadzwyczajnej sesjiRadyNajwyż
szejjako pierwszy prezydentBiałorusi. Zob. w tym przedmiocie J. Sobczak, Wyboryprezydenckie na Białorusi (23VI i10VII1994), w: idem, Studia nad wyborami prezydenckimiiparlamentarnymina
Litwie i Białorusi, Poznań 1997, s.75-98. O treści Konstytucjibiałoruskiej zob.B.Górowska,Ustrój konstytucyjny Republiki Białoruś, „Polityka Wschodnia” 1994, nr2,s. 75-96.
2 B. Górowska, Okoliczności irezultaty zmiany Konstytucji Białorusi, „Polityka Wschodnia”1997, nr1, s. 87-116. Warto zauważyć, że zmiany Konstytucji dokonane zarządów A. Łukaszenki w gruncie rzeczy dotyczyły systemuwyborczego i referendum, ustrojuprezydentury, wyboru i statusu prezydenta, struktury, kompetencji isposobudziałaniaparlamentu, sposobu powoływania ikompetencji rządu,
władzy sądowniczej,organówkontroli państwowej, administracji terenowej i samorządu, systemu fi- nansowo-kredytowego państwa oraz obowiązywania i zmiany Konstytucji. Zmiany dotyczące praw i obo
wiązkóworazstatusu jednostkiw państwie były także dość istotne, bo dotyczyłyaż12 artykułów, z tym
bliki Białoruśjestcelem nadrzędnym państwa. Tak więc - w myśl Konstytucji - troską władz publicznych objęte sątylkoprawa i wolności obywateliBiałorusi, a nie miesz kańców tegopaństwa i wszystkich tych, którzy z jakiegokolwiek powodu znaleźlisię
na jego terytorium. Potwierdza tękonstatację zdanietrzecie art. 21 Konstytucji RB, stwierdzając, że państwo gwarantuje prawa i swobody obywatelom Białorusiw Kon stytucji, ustawach iprzewidziane przez międzynarodowe zobowiązania państwa. Pa miętać jednak należy, że w myśl art. 11 Konstytucji RB „Obywatele innychpaństw
iosoby nieposiadające obywatelstwanaterytorium Białorusi korzystająz praw i swo
bód oraz wypełniają obowiązki narówni z obywatelami Republiki Białoruś,jeżeli Konstytucja, prawoi umowy międzynarodowe inaczej nie stanowią”.
KonstytucjaRB w części II3 (art.21-63)zatytułowanym Jednostka, Społeczeństwo,Pań stwostatuuje prawai wolności polityczne. W jej treści (art. 21zdaniedrugie) zadeklarowano, że każdy obywatelBiałorusi maprawo do godnego poziomużycia.Doprecyzowanoprzytym,
że chodzi o dostateczne wyżywienie, ubranie,mieszkanie i „stałe ulepszanie niezbędnych do
tegowarunków”. Stwierdzenieto mimo pozorów ścisłości pozwala jednaknarozmaitość in
terpretacji, szczególnie wątpliwewydaje sięokreślenie„stałe ulepszanie niezbędnych dotego warunków” (постоянное улучшение необходимыхдляэтогоусловий).
3 Konstytucjabiałoruskadzieli się na rozdziały(раздел), te zaś namniejsze części (глава).W ję
zyku polskimzarówno terminраздел, jak iглава tłumaczony jest jakorozdział. Przyjmuje się jednak,
iż określenie раздел maszerszeznaczenieimożebyć oddany poprzez określenie częśćwtedy oczy wiście глава.Tymi terminami posłużono się wdalszej części rozważań. Warto wspomnieć,że arty
kuły Konstytucji białoruskiej nie dzielą się na ustępy lub paragrafy. W jednym artykule może
natomiastznaleźćsię kilkazdań.
4 VI Sesja Zgromadzenia Parlamentarnego OBWE5-8 lipca 1997 r.,zob.„Kronika Sejmowa”
nr 175 (298) IIkadencja. Na sesji tej Zgromadzeniewezwało prezydentaBiałorusiAleksandraŁuka szenkędo przywrócenia praw parlamentu wybranego wdemokratycznych wyborach pod koniec 1995 r.
Zgromadzenie z zadowoleniem powitało i wsparło inicjatywę utworzenia nadzorującego
przestrzega-Konstytucjadeklaruje równość wszystkich wobec prawa i jednakowe prawo do
równej ochrony praw iinteresów ustawowych bez jakiejkolwiek dyskryminacji(art. 22).
Wydajesię jednak, że stwierdzenie równościwszystkich wobecprawaodnosisięnadal tylko do obywateli Białorusi. Ograniczanie prawi wolności jednostki jest, w myśl art. 23 Konstytucji, możliwe tylko w przypadkach przewidzianych przez prawo, ze względu nainteres bezpieczeństwa narodowego (национальной безопасности), po
rządku społecznego, ochrony moralności,zdrowia ludności, praw iswobód innych osób. Jednocześnie zadeklarowano, że nikt nie może korzystać z prawi przywilejów,będących
w sprzeczności z prawem. Generalnie norma tastoi więc w sprzeczności z deklaracją o równości wobec prawa,gdyż dopuszcza możliwośćkorzystania zpraw i przywilejów, wymagając jedynie, aby byłyoneprzewidziane przez prawo. Zasada wolności obywateli
i ograniczonych wobec nich uprawnień organów państwowych wynika z treściart. 7 Konstytucji,którypozwala władzom publicznym działać tylko na podstawie i wgrani
cachprawa. Ponadto bardzo mocno zaakcentowano zasadęodpowiedzialności państwa
i osób pełniących funkcje publiczneza naruszaniepraw i wolności jednostki.
Trzebapamiętać, że Białoruś jestczłonkiem KBWE/OBWE od 30 stycznia 1992 r.,
przy czym od 1997r. dogrudnia 2002 r.naterenie tego państwa działało BiuroGrupy
wskazywali na poważne naruszenia praw i wolności człowieka, w szczególności w trakcie wyborów prezydenckich iparlamentarnych. Władze Białorusinie przyjęły
wspomnianej krytyki, zarzucając pracownikom Biurawspieranie antyprezydenckiej
opozycji, a publicyści nie cofali sięnawet przed oskarżeniami o szpiegostwo. Po nego
cjacjach z rządem Białorusi, Biuro OB WEwznowiło pracew 2003r.wznacznieogra
niczonymzakresie i z poważniezmniejszonympersonelem*5. Ochrona prawczłowieka była także przedmiotem zainteresowania Komitetu Helsińskiego, który wielokrot
nie zwracał uwagę, iżbiałoruskiewładzepubliczne przyczyniają siędonaruszania
praw i wolności swoich obywateli,ograniczajądziałalnośćorganizacji pozarządo wych i swobodę funkcjonowania środków społecznego przekazu6.
nie praw człowiekaBiura OBWE w Mińskunamocyporozumienia międzyprzedstawicielami OBWE a białoruskim ministrem spraw zagranicznych.
5 Komisja PolitycznaZgromadzeniaParlamentarnego Rady Europy nadal regularnieanalizuje sytu ację na Białorusi i ma nawet specjalnypodkomitet,który siętątematyką zajmuje.Wkońcustycznia 2007 r. przewodniczący Zgromadzenia Parlamentarnego Rene van der Linden złożył wizytęwMińsku.Spoty kającsię m.in. i zszefem Parlamentu,panem Konoplewem,i z ministrem spraw zagranicznych. Społeczeń
stwo Białorusi, nie bacząc na szczytny cel, przyświecający tej wizycie poczuło się jednakdotknięte dość obcesowymi wypowiedziami przewodniczącegoZgromadzenia Parlamentarnego,dopatrując się w ich treści niepotępieniadziałańwładzpublicznych Białorusi, lecz lekceważenia mieszkańcówtegopaństwa.
6 Ł. Leszczenko, Osobiste i połityczne prawa i wotności człowieka w Konstytucji Repubtiki Białoruś. Zarysprobłemu, w: Europa Wschodnia -dekada transforamcji.Białoruś,red. B. J. Albin,
W. Baluk, Wrocław 2004,s. 79.
7 Zob. L. Wiśniewski, Prawo a wolność człowieka. Pojęcieakonstrukcja prawna, w: Podstawo
we prawa jednostki i ich sądowa ochrona, red. L. Wiśniewski, Warszawa 1997, s. 58;por. także D. Dudek, Konstytucyjna ochronapraw człowieka atymczasowe aresztowanie, Lublin 1999, s. 105.
8 W marcu1997r. wprowadzonyzostał zakaz przywozu na Białoruś drukowanych i audiowizu
alnych materiałów oraz innych nośników informacji, które mogą zaszkodzićpolitycznemulub eko nomicznemu interesowi państwa. J. Sobczak, Republika Białorusi, w: Ustrojepaństw współczesnych,
t. 2, red. E.Gdulewicz,Lublin 2002,s. 21.
9 Wmarcu 1997r.na podstawieprezydenckiego dekretu nr 5 o trybie organizowania mitingów, zebrań i demonstracji,ograniczono prawodo zgromadzeń imanifestacji,wolności związkowych oraz
niejako „przy okazji” wolność słowa. Dekret wprowadzał surowe kary orazprzyśpieszone procedury. J. Sobczak, Republika Białorusi..., s.20.
10 Wpraktycewolność zrzeszania sięzostała ograniczona,aczkolwiek władze zgodziły się na re jestracjęopozycyjnego Białoruskiego Kongresu Demokratycznych Związków Zawodowych. Od
W KonstytucjiBiałorusi brak sformułowania ogólnej zasady wolności, np. w takim ujęciu,wjaki formułuje to art. 31 ust. 1 KonstytucjiRP. Konstytucja Białorusinie wy
prowadza wolności ipraw z prawa naturalnego, j ak toczyni większość konstytucji eu
ropejskich7, lecz widzije jako daneigwarantowane przez państwo.Przekonuje o tym treść art. 21 Konstytucji RB, w którymstwierdzono:„Zabezpieczenie praw i swobód obywateli Białorusi jest celem nadrzędnym państwa”. Podobnie, wtreściart.25 stwier
dzono: „Państwo zabezpiecza wolność, nietykalnośći wolnośćosobistą”, a wart. 32:
„Ślub, rodzina, macierzyństwo, ojcostwo i dzieciństwo sąchronione przez państwo”.
Z kolei wtreściart. 35 zauważono: „Wolnośćzgromadzeń, mityngów, pochodów ulicz
nych, demonstracjii pikiet nienaruszających porządku prawnego i praw innych obywa
teliRepubliki Białoruś,gwarantowanajest przez państwo”.
Konstytucja zapewnia obywatelom Białorusi klasyczne prawa,wśród nich wolność przekonań ireligii,wolność słowa8, zgromadzeń9, zrzeszania się10,czynne i biernepra
wo wyborcze11, prawo do uczestniczeniaw życiupublicznym i równego dostępu do stanowisk państwowych, prawo do sprawiedliwego procesu sądowego, nietykalność
osobistąi miejscazamieszkania,prawodo zachowania odrębności etniczneji kulturo wej, prawodoposiadaniawłasności. Warto zauważyć, że wspomniane prawa osobiste
niebyływcześniejgwarantowanew takisposób przez ustawodawstwo żadnej z repu
blik radzieckich. Konstytucja białoruska gwarantuje prawo do życia przy jednocze
snym utrzymaniu kary śmierci, prawo do godnegotraktowania wmiejscuuwięzienia, do prywatności, informacji o działalności organów państwowych, do wyboru miejsca zamieszkania i swobodnegoprzemieszczaniasię na terytorium państwa.
1994r. kontroli została poddanadziałalność stowarzyszeń iorganizacji pozarządowych.J. Sobczak,
Republika Białorusi..., s. 21.
11 Kodeks wyborczyz 11 lutego 2000 r.stanowi zbiór przepisów prawa wyborczego do parlamen
tu, rad terenowych,wyborówprezydenta oraz przeprowadzania referendum. Organizacje międzyna rodoweobserwując wybory,wysunęły szeregpoważnych zarzutów wodniesieniu zarówno dotreści samegoprawa wyborczego, jaki metod jego realizacji. Warto zauważyć, żeszczególnewątpliwości rodziłobrakzasady proporcjonalnościw prawie wyborczym, niedopuszczenie dopozbawienia bier negoprawa wyborczegoosób,którym wymierzonokary administracyjne za udział w manifestacjach i działalności opozycyjnejorazwięźniom politycznym. Zarzucono także brakmożliwości kierowania
do komisji wyborczej mężówzaufania.J. Sobczak,Republika Białorusi..., s. 18-19.
12 Prawa pracownicze w praktyce były jednak isąłamane. Na podstawie dekretów prezydenta za kazanoprzyjmowaniado pracyprzedstawicieli opozycji. Wmarcu 1997r. uzależnionoprawo do
otrzymywania zasiłkuprzez bezrobotnegoododpracowania we wskazanym miejscu określonego czasupracy. J. Sobczak, Republika Białorusi..., s. 20.
13 Zasada wolnościgospodarczejzostała ograniczona przezdekret nr 208 z1996 r., który wszedł w życiez początkiem 1997r. W oparciuo jego treśćzostałozamkniętych szereg prywatnychprzed siębiorstw.Rozwiązanie touderzyło przede wszystkimw przedstawicieli wolnych zawodów, kup ców,rzemieślników, przedsiębiorcówrolnych.Dekretpozwalałtakże na administracyjną konfiskatę
Bardzościślewylicza Konstytucja prawa socjalne,wśródnich prawo dopracy i ge
neralny zakaz stosowania pracy przymusowej, prawo do wynagrodzenia za pracę - po
nowelizacji w 1996 r. -w wysokości zapewniającej pracownikowi i jego rodzinie swo bodnei godne egzystowania (art. 42). Ponadto w Konstytucji znalazło się prawo do
zasiłku dla bezrobotnych orazprawo do strajku, jako formy obronyinteresówpracow
niczych,a także prawodo zabezpieczenia emerytalnego,inwalidzkiego i ochronyzdro wia, prawo domieszkania i wykształcenia12. W konstytucji stwierdzono, że państwo otacza szczególną ochroną małżeństwo, rodzinę, macierzyństwoi ojcostwo, a także
dzieci i młodzież. Ogólną gwarancją urzeczywistnienia praw socjalnych obywateli
izapewnieniekażdemuelementarnegobezpieczeństwa socjalnego jest sformułowanie w treści art. 1 Konstytucji zasady państwa socjalnego. Gwarancjami wypełnienia tej
zasady są zadania nałożone na władze publiczne. Mają one tworzyć warunkidlapo wszechniedostępnejpomocy medycznej, kontrolować wykorzystanie zasobów natu
ralnych, przydzielać mieszkanie w ramach opieki socjalnej (w miarę możliwości
bezpłatnie), w reszcie wspierać rozwój kultury i badań naukowych.
Obywatele z kolei mają obowiązek przestrzegania i szanowania prawa, tradycjina rodowychi ustawowych uprawnień innych osób, obowiązek ochrony środowiska natu
ralnego i uczestnictwaw finansowaniu wydatków państwa. Stwierdzono jednocześnie,
że własność nabytaw sposób ustawowy jest chroniona przez państwo, które popiera
Jednakurzeczywistnienie prawa do własności nie powinno być sprzeczne z dobrem społecznym i bezpieczeństwem14.
mienia.Prawo własności prywatnej iswoboda działalności gospodarczej ograniczane były przez
działania podatkowe. J. Sobczak, Repubłika Białorusi..., s. 20.
14 B.Górowska,Okoliczności i rezultaty..., s. 92-97; J. Sobczak, RepubłikaBiałorusi..., s. 9-31.
15 Napoczątku lat90.wydawało sięmożliwe przystąpienieBiałorusidoWspólnot Europejskich.
Przejawemdość optymistycznego spojrzenia na możliwość budowania wzajemnychrelacji między
Unią a Białorusiąpoupadku ZSRR było przyznanie niemałych kwot zprogramu narodowego TACIS
iinnych projektów. M. Krzysztofowicz, Pomoc UEdlaBiałorusi-przesłanki systemowe, w: Polska Białoruś po rozszerzeniu Unii Europejskiej,red. M. Krzysztofowicz, Warszawa 2005, s. 77-78;
K. Pełczyńska-Nałęcz, Szersza Europa-koncepcja unijnej polityki wobecsąsiadów, „Tydzień na Wschodzie” 2003,nr 11, s. 5.
16 Zob. A. Tichamirau, Integracja białorusko-rosyjska ijejwpływ na rozwójstosunków Białorusi i UniiEuropejskiej, w: Беларусь i Полыича - Polskai Białoruś, Warszawa 2003, s.49-58. Na dzień dzisiejszy nadalżadnaz tych umów nie została ratyfikowana przezżadną ze stron. W tensposóbmoż na wysnuć stwierdzenie, żewrelacjach między UE i Białorusią nadal obowiązują regulacje zawarte
między Wspólnotami i ZSRR. Wniosek ten wydaje się otylezasadny, gdyż umowy UE (Wspólnot) z poszczególnymi państwamibyłego ZSRR zastępowałyregulacje przyjętejeszcze w 1989 r.Zob.
П.Сутелла, Россия и Европа.Некоротыеаспекты экономическихвзаимоотношений, Moskwa
2003, s. 54. Także nie możnanie zwrócić uwagi na obowiązujący na terenie Białorusiaktprawny, który nakazuje stosowaneustawodawstwo radzieckie w kwestiachnieuregulowanychprzezustawo dawcę białoruskiego. Por. ЗаконРеспублики Беларусь от 28 мая 1999г. Nr 261-3 о применении на территории Республики Беларусь законодательства СССР, „Национальный реестр пра
вовых актов Республики Беларусь” 1999, poz. 2/36.
17 Mieszkańcy Białorusi mieli wypowiedzieć się w nimczy godzą się na przeprowadzeniedziałań zmierzających do integracj i z F ederacją Ro syjskąoraz czy pragną zmiany Konstytucj i tak, aby Prezy dent mógł rozwiązać Radę Najwyższąw przypadku systematycznego lub poważnegonaruszania
przeznią Konstytucji. Wynik referendum byłłatwy doprzewidzenia, gdyż większośćBiałorusinów,
w dużej mierze rosyj skojęzycznych, stała na stanowisku,że rozpad ZSRR był niekorzystny dlaich pań
stwa, a zerwaniewięziz Rosjąszkodliwe.Zapodjęciem działań zmierzających do większej integracji
zFederacją Rosyj ską opowiedziało się 83,3% głosujących, za przyznaniem Prezydentowi kompeten cji, pozwalających na rozwiązanie Rady Najwyższej - 77,7% głosujących. W kwestii tej zob. M. Czerwiński,Prezydent jakogłowa..., s.193.
WhistoriirelacjimiędzyUniąEuropejską (a wcześniej Wspólnotami) i Białorusią można wyróżnić tryb etapy. Pierwszy z nichrozpocząłsię w 1991 r., gdyż nawiązanie
współpracyrozpoczęło się prawieod samego momentu uzyskania przez Białoruś nie
podległości. Stało siętak, ponieważ Uniajuż w grudniu 1991 r. uznała jej niepod ległość. Pierwszy etap, który trwał do 1996 r., polegał głównie na poszukiwaniu wzajemnie korzystnych kierunków współpracy. Wynikało to przede wszystkim z ogólnej tendencji wśród państw postradzieckich, charakterystycznej także dla władz Białorusi, polegającej na oderwaniusię od przeszłości związanej z Rosjąiskierowaniu
głównych kierunków polityki zagranicznej ku Zachodowi15. W marcu 1995 r.między Wspólnotami Europejskimi i Białorusią podpisana została umowa o partnerstwie
i współpracy, a rok później -w marcu 1996 r. - Umowa przejściowawsprawie handlu
i kwestii związanychz handlem16.
Drugi etap charakteryzowało stopnioweochłodzenie relacji Białorusizpaństwami
europejskimi. Wynikało to ze zmianoddalających Białoruś coraz bardziej oddemokra
cji. Przełom nastąpiłpo wyborach w1995 r., gdy w wyniku listopadowego referendum z 1996 r., doszło do zmiany Konstytucji17. Wynik referendum był korzystny dla
A. Łukaszenki - w efekcie kompetencje prezydenta zostały poważnie rozszerzone
wzakresie władzy ustawodawczej18. Doszłowówczas dorozwiązaniadotychczasowe
go parlamentu i wyborówparlamentarnych wprowadzaj ącychdwuizbowe Zgromadze
nie Narodowe zamiast jednoizbowej Rady Najwyższej19. Wydarzenia te uznano za dalekie od wolności idemokracji, wydając rezolucję potępiającą politykęprezydenta
A. Łukaszenki i uznając Radę NajwyższąXIIIkadencji za prawowitą władzę ustawo dawczą20. Skutkowało to zaprzestaniem przez Białoruś uczestniczenia w pracach Zgromadzenia Parlamentarnego OB WE. Nie należyona także, jako jedynepaństwo europejskie,doRadyEuropy. Przyjęta w wyniku wspomnianegoreferendum nowa re
dakcjaKonstytucjizerwała z zasadą trójpodziałuwładzy, wysuwając prezydentapo
nad inne organy państwowe, przyznając mupozycję głowy państwa, uosabiającego
jedność narodu, gwaranta Konstytucji orazprawi wolności człowieka iobywatela.
Wówczas,w wyniku zakwestionowania legitymizacjiprzeprowadzonego w 1996 r. re ferendum pojawiłasię „białoruska kwestia”. Skutkowałoto rezolucjąParlamentu Eu ropejskiego z dnia24października1996 r. w sprawie sytuacji na Białorusi21, wktórej
Parlament postanowił, by nie podejmować dalszych kroków w kierunku ratyfikowania układuo partnerstwie i współpracyUE-Białoruś, dopóki władze Białorusi nie dadzą
jasnychsygnałów świadczącycho ich zamiarze pełnego poszanowania podstawowych
regułdemokracji i praw człowieka. Ponadtow dniu 15 września 1997r. sytuacja na Białorusi była omawiana na specjalnym posiedzeniu Rady Ministrów Spraw Zagra
nicznych UE22.Wynikiem stałosię ograniczeniepraktycznie do zera kontaktów z Bia łorusią. Wówczas zauważono, żePaństwa Członkowskie UE będą wypowiadały się
przeciwko członkostwu Białorusiw Radzie Europy, nie będą podpisywaćztympań
stwem żadnych porozumieńtymczasowych, ani porozumień opartnerstwie i współpra
cy, a relacje dwustronne realizowanebędą jedynie za pośrednictwemkierownictwa
18 В. Я. Гельман, Из огня дав полымя?Динамикапостсоветскихрежимов всравнитель
ной перспективе,„Полис. Политические исследования” 2007,nr 2, s. 93; В.Górowska,Okolicz nościi rezultaty zmiany Konstytucji Białorusi, „Polityka Wschodnia” 1997,nr 1, s.89i n.
19 M. Czerwiński, Unia Europejskawobec Białorusi, w: Unia Europejska polityczne i prawne aspekty integracji, red. Z. Biegański, J.Jackowicz, Warszawa 2008, s. 95. Zob. także B. Grylak.
M. Michalczuk, System polityczny Białorusi, w: W. Sokół, M.Żmigrodzki,Systemy polityczne państw
Europy Środkowej iWschodniej, Lublin2005, s.103-159. Referendumbyło zwycięstwemprezyden ta.Opozycja, przezmoment bliska obalenia prezydenta,została wynikami referendum upokorzona. Wpublicystycekwestionowano wyniki referendum, a zwłaszcza danedotyczące frekwencji. Za bez prawne uznawano samo przeprowadzenie referendum, w czym opozycjęwspierała Rada Europy.
Zob.M. Czerwiński, Białoruś, w:Systemy polityczne państwEuropyŚrodkowej i Wschodniej, red.
M. Barański, E. Pioskowik, wyd. II, Katowice 2005, s. 29-30.
20 A.Morstin, Białoruś, w: Europa Środkowo-Wschodnia 1996,Warszawa 1999, s. 45; B. Górow ska, Okolicznościi rezultaty zmiany konstytucji Białorusi,„Polityka Wschodnia” 1997,nr 1,s. 87. Zob. także J. Zieliński, RządRepubliki Białoruś, w:E. Zieliński, J.Zieliński, Rządy w państwachEu ropy,t. 3,Warszawa 2006, s. 27-31; J. Zieliński, Referendumkonstytucyjne na Białorusi - demokra
cja czy autokratyzm, w: Referendumkonstytucyjne w Polsce, red. M. T.Staszewski, Warszawa1997, s. 236.
21 Dz. U. C 347 z 18.11.1996 r„ s. 168.
22 Na posiedzeniu tymzostała przyjętaprzez Radę UEdeklaracja stwierdzająca nielegalność spo
sobu, w jaki została wówczas nadananowabiałoruska konstytucja i brak demokratycznego mandatu dlawyłonionego na jej podstawie parlamentu białoruskiego.
UE. Zawieszonazostała pomoc techniczna zwyj ątkiem pomocy humanitarnej i progra mów wsparciadla demokratyzacjina poziomieregionalnym23.
23 Nota wsprawie sytuacji politycznej i gospodarczejBiałorusi oraz jej stosunkówzUnią Euro
pejską, Bruksela2004,s. 15.
24 A. Eberhardt, Gra pozorów. Stosunki rosyjsko-białoruskie 1991-2008, Warszawa 2008,
s. 54-55.
25 M. Krzysztofowicz, Wpływ rozszerzenia UniiEuropejskiej na stosunki polsko-białoruskie, w: Беларусьi Полыича. Polska i Białoruś, red. Z. Biegański, J. Jackowicz, Warszawa 2003, s. 30.Anty-
zachodnienastroje - uźródeł których leżała finalizacja procesu rozszerzeniaNATO o państwa Europy Środkowej, wtym Polskę, umiejętniepodsycane przez propagandę Białorusii Federacji Rosyjskiej - sprawniewykorzystał A. Łukaszenka, wskazując,iż Białoruś jest pierwszą linią obrony Rosji przed
ekspansją Zachodu. Nie możnatakże wątpić, że Rosjabyła zainteresowana utrwalaniem kryzysu
w relacjach Białorusiz państwami UniiEuropejskiej iUSA,widząc wtymszansę zwiększenia od
działywania na Łukaszenkę.
26 Wybory parlamentarnez 15 października2000r. według OBWE nie spełniały międzynarodo
wych standardów wyborówdemokratycznych. Organizacja ta twierdzi również, że władze białoruskie zmanipulowałyprzeprowadzanie spisu wyborców,by wyeliminować „niepożądanych”kandydatów. W skład nowego Parlamentu wchodzą zatem deputowani sprzyjający Prezydentowi.
27 Na krótko przed wyborami do parlamentuw2000r. przyjęto Kodeks Wyborczy Republiki
Białoruś (Избирательный кодекс Республики Беларусь от11 февраля 2000года, „Националь
ный реестр правовых актов Республики Беларусь”2000, Nr 25, poz. 2/145),zgodniez którym, wybory odbywać się miaływ systemiewiększościowymw okręgach jednomandatowych,przywy
mogu50% frekwencji w I turze i 25% -w II turze orazkolejnych. Partie polityczne otrzymałyzezwo lenie na zgłaszanie kandydatów w okręgach.
28 Część opozycyjnych ugrupowańwystawiła swoichkandydatów.J. Zieliński,RządRepubliki
Białoruś..., s.66-67. Ponadtoweszłodoparlamentu 81 deputowanych niezależnych oraz 13 o nie określonej przynależności - tychostatnich wybrano w turach przeprowadzonychw2001 r. Zob.
K. Kakareko, Proces kształtowania sięsystemu partyjnego na Białorusi,w: Politykai Media,red. J. Sobczak, B.Hordecki,Poznań 2008, s. 290-291; B. Grylak, M. Michalczuk, Systempolityczny Białorusi...,s. 133.
29 W rezolucji z dnia 5 lipca2001 r. (Dz. U. C 65 z 14.03.2002, s. 373) PEzachęcaPrezydenta i rząd Białorusido stworzenia warunków koniecznych dla przeprowadzenia wolnych i demokratycz
nych wyborów prezydenckich.
Kolejny kryzyswrelacjach międzyUE a Białorusią miał miejsce w 1998r.idoty czył sporu orezydencje naosiedluDrozdy, kiedytokraje europejskie odwołały swoich
ambasadorówi wprowadziły zakazwjazdu naswoje tereny dla prezydentaBiałorusi
i ponad stu urzędników24. Zakaztenuchylono w1999 r., lecz w 2002 r. ponownie wpro
wadzono podobny, któryobowiązywał do wznowienia w Mińsku działalności biura OBWE25.
Po raz kolejnyuwagaUnii byłazwróconaku wydarzeniomzwiązanymz wyborami
parlamentarnymi w 2000 r.26, które przebiegały w okolicznościach akcji sprzeciwu ze strony partii politycznych wobec nowej ordynacji wyborczej27. Bojkotwyborów ogło siły opozycyjne partie polityczne: Białoruski FrontNarodowy i ZjednoczonaPartia Obywatelska oraz PartiaKomunistów Białorusi.Wwyborach tych pojawiła się sprawa
obsadzenia narzuconej narodowi w Konstytucji Izby Reprezentantów - formalnego
przedstawicielskiego organu dwuizbowego parlamentu. Wybory przeprowadzono dwukrotniew dwóch turach 15 i 29października 2000 roku oraz 18 marcai 1 kwietnia
2001r.28 Unia Europejskawówczas niewysłała na Białoruś swoich obserwatorów, ale jednocześnie nie uznała prawomocnościwyborów29. Przed wyborami prezydenckimi
w 2001r., przyjętazostała rezolucja zdnia 5lipca2001 r. w sprawie Białorusi30 oraz ra porty Trójki Parlamentarnej (Zgromadzenia Parlamentarnego OB WE, Zgromadzenia
Parlamentarnego Rady Europy i ParlamentuEuropejskiego)31 opublikowanepo wybo rach powszechnych w 2000 r.(30 stycznia 2001 r.)i wyborachprezydenckich w 2001r. (4 października2001 r.). Przeprowadzonejesienią2001 r. drugie wybory prezydenckie
zakończyły się miażdżącym zwycięstwem dotychczasowego prezydenta. Po tym wy
darzeniu, dającym corazwięcej pewności w działaniach władzom białoruskim, zade
klarowały one szereg reform, liberalizujących gospodarkę. Jednak przedstawiciele europejskich instytucjiuznały, że nie zostały one wprowadzone w życie nawetwnaj mniejszym stopniu.Wówczas oceniono Białoruś jakomałorozwojowe państwo i po
zostawiano przez jakiś czas bez większej uwagi ze stronyUE.
30 Dz. U. C 65Ez 14.03.2002 r„ s. 373.
31 TrójkaParlamentarna uznała, iż aniwyboryparlamentarne w 2000 r., ani wyboryprezydenckie w 2001r.nie były wolne i uczciweoraz,że były one poprzedzone przezsamowolne akcje rządu prze
ciwko opozycjipolitycznej, niezależnym mediom i organizacjom obserwującymwybory.
32 Prezydent Łukaszenka wielokrotnie werbalnie deklarował chęć nawiązania równorzędnych stosunkówz krajami Unii Europej skiej. Propozycje jego były ignorowaneze względu na łamaniezobo wiązańmiędzynarodowychw zakresieprzestrzeganiapraw człowiekai podstawowych zasad demokra cji. W 2003 r., wobec perspektywyrozszerzeniaUnii do granic Białorusi,Łukaszenka podkreślał,że
w ciągu ostatnich 10 latobrotyhandlowe z krajami Unii Europejskiej wzrosły czterokrotnie.Jest rzeczą interesującą, żewedługbadań sondażowychprzeprowadzonych w2003 r., 34% obywateli
Białorusi opowiadało się za przystąpieniem ich państwado Unii Europejskiej. Zob. E. Mironowicz,
Białoruś, „Europa Środkowo-Wschodnia 2003”, R.XIII,Warszawa 2006, s. 42i49. 33 Dz. U. C 43 Ez 19.02.2004 r„ s. 60.
34 U. Lukiewicz,Pogranicze białorusko-polskie: wczoraj i dziś, w: Polska i Białoruś..., red.
M.Krzysztofowicz, op.cit., s. 97. Państwo polskie przystępując do Unii Europejskiej musiało m.in. wprowadzić wizy dlatrzech wspólnych sąsiadów: Federacji Rosyjskiej, Białorusi oraz Ukrainy. Wspomniane państwa znajdują się na liście państw, wobecktórychkrajeobszaru Schengen stosują obowiązekwizowy. Szczegółowe zasady regulująceruch osobowy między Rzeczpospolitą Polską
i Republiką Białorusi zawiera umowa z 26 sierpnia 2003 r. między RządemRzeczypospolitej Polskiej
a Rządem Republiki Białorusi o ruchuosobowym, M. P. 2003, Nr 49, poz.754.
Kolejny,trzeci, etap wrelacjachmiędzyUnią Europejską i Białorusią rozpocząłsię wraz z rozszerzeniem sięUnii Europejskiej naWschód, gdy pojawiłasięperspektywa,
iżBiałoruś zostanie sąsiadembezpośrednio graniczącym z UE32. Parlament Europej ski w dniu 11 lutego 2003 r. przyjął rezolucjęw sprawie stosunków między Unią Euro pejską aBiałorusią: w kierunku przyszłego partnerstwa33. Rozszerzenie UE dla Bia łorusi wiązało się z wprowadzeniempo razpierwszy odpłatnychwiz izaostrzeniem warunków przekraczania granicy UE poprzez obowiązek posiadania ubezpieczenia medycznego, wymaganej kwoty, wyliczonej na każdy dzieńpobytuna około 300 zł
oraz dla kierowców - ubezpieczeniasamochoduwwysokości 65 euro34. Koniecznym zatemstałosię ustalenie wobec Białorusistrategii działania opartej na współpracy, przy ostrożnym zaufaniu. W 2004r. przyjętazostała przez Parlament Europejski rezolucja w sprawie sytuacji na Białorusi, w której potępiono masowe ataki białoruskiegoreżimu na media, dziennikarzy, członkówopozycji, działaczy walczących o prawa człowieka
i wszystkieosoby, które usiłująbez ograniczeń wyrażać krytykę prezydenta i reżimu, objawiające się w przeprowadzanychwedług uznaniaaresztowaniach, brutalnym obcho dzeniu się z więźniami, zniknięciach, politycznie umotywowanych prześladowaniach
i innych aktach represji, które lekceważą podstawowe zasady demokracji i prawo
rządności.Ponadtowezwanowładze Białorusi do zapewnienia, by wyboryparlamen
tarne w dniu 17 października 2004 r. były wolne, uczciwe, równe, możliwe do rozliczenia i przejrzyste oraz do zapewnienia tak wybranemu parlamentowi zna czących uprawnień. Parlamentuznał próbę przedłużenia swej kadencji przez prezyden
taŁukaszenkę poprzez referendum za kolejnepotwierdzenie autorytarnego sposobu
rządzenia przez niegokrajem oraz wezwał prezydenta Białorusidoposzanowania po stanowień Konstytucji Białorusidotyczących maksymalnej liczby kadencjiprezydenta
Republiki i dopowstrzymaniasię od przeprowadzania referendum w tejsprawie. Pod
kreślono w rezolucji poraz kolejny,żedalszy rozwój stosunkówUE z Białorusią bę
dzie zależeć od postępu wdemokratyzacji ireformowaniu kraju.
Kolejnezainteresowaniesię „kwestiąbiałoruską” miałomiejsce w 2004r.,po kolej
nych, budzącychliczne zastrzeżenia i kontrowersjewyborach i referendum. Przepro wadzenie referendum w tej sprawie wzbudziłoszereg kontrowersjiodnośnie zgodności z prawem35. Wybory zostały uznane przez Unię Europejską za niedemokratyczne36
i wprowadziła ona kolejnesankcje. Kontakty dyplomatyczneograniczonodo tych naj
ważniejszych nanajwyższych szczeblach, a programy pomocowe zredukowano do
tych służących demokratyzacji Białorusi i pomocy jej ludności. Parlament Europejski
stwierdził w swojej rezolucji, że A. Łukaszenkaniemoże być uznanyza prawowitego prezydenta, a wybory powinny zostaćpowtórzone.Wyrażonosolidarność z demokra tycznymi siłami Białorusi reprezentowanymi przez A. Milinkiewicza i A. Kazulina.
W rezolucji zaznaczonotakże, że skutecznej polityce Unii wobec Białorusi przeszkadza strona rosyjska, która wspiera „ostatnią dyktaturę w Europie”37. Jednocześnie jednak
UE zaoferowała gotowośćdozniesienia restrykcji w razie zmianna Białorusi.W 2004
rokuKomisjaEuropejska zainicjowała spotkania w sprawie pomocyrozwojudemo
kracjiiwolnego rynkuna Białorusi, a w2005 Rada UE zdecydowała o pomocy finan soweji transgranicznej. Przyjęty zostałszeregdokumentów38.Ponadtowprowadzone
35 W dniu9października 2004r. KomisjaWenecka Zgromadzenia Parlamentarnego RadyEuro py wydałaoświadczenie stwierdzające, że referendumjest sprzeczne z prawem wyborczymBiałorusi.
Sam sposób przeprowadzenia referendum naruszał, zdaniemKomisji, podstawowe zasadywolności
wyboru,a wyniki wedługlokalnych obserwatorów zostały sfałszowane.
36 Mimo wyraźnej przewagi A.Łukaszenkinadinnymi kandydatami, obserwatorzy nie mieli
wątpliwości, żewyniki wyborów zostałyzawyżone.Spodziewano się reakcji ze strony społeczeństwa nawzór wydarzeńzUkrainy. Jednak demonstranci w Mińsku stanowili nieliczną grupę i nie uzyskali
poparciadla swoichdziałań ze strony społeczeństwa. Zob. M.Czerwiński, Unia Europejska wobec Białorusi..., s. 97.Por także Białoruś wpogonizaEuropą, Warszawa2004; publikacja również do stępna na stronie http://www.batory.org.pl/doc/pogon.pdf.
37 M. Czerwiński, Unia Europejska wobec Białorusi..., s.98-99.
38 Deklaracja Prezydencji zramienia Unii Europejskiej wsprawiesytuacji na Białorusi, 2.08.2005, http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressdata/en/cfsp/85899.pdf; rezolucjaParlamentu Europej skiegowsprawiesytuacji politycznej i niezależności mediów na Białorusi, P6_TA-PROV(2005)0295, 7.07.2005, http://www2.europarl.eu.int/omk/sipade2?PUBREF=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2005-0295+ 0+DOC+XML+V0//EN&L=EN&LEVEL=3&NAV=S&LSTDOC=Y; rezolucja Parlamentu Euro
pejskiego wsprawie Białorusi, P6_TAPROV(2005)0080, 10.03.2005, http://www2.europarl.eu.int/
omk/sipade2?PUBREF=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2005-0080+0+DOC+XML+V0//EN&L=EN&LE-VEL=3&NAV=S&LSTDOC=Y;rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawiesytuacji politycznej
zostały sankcjewizowe. Zakazwjazdu na teren UEposiada 41przedstawicielibiałoru skiego reżimu, na czele z prezydentem Alaksandrem Łukaszenką. Ponadtozamrożone
pozostąją w Unii ichaktywa. Początkowo, wprowadzone w 2004 r.sankcje dotyczyły
4 osób, w tym głowy państwa. Sankcje wprowadzono posfałszowanym referendum,
które pozwoliło Łukaszence na pozostanie u władzy.
Zaczynając od marca 2005r. wokół Związku Polaków na Białorusi zaczęły rozwi
jać sięwydarzenia, ocenianeprzez środki społecznegoprzekazujako lokalny konflikt polsko-białoruski o podłożu etnicznym. Ministerstwo Sprawiedliwości unieważniło marcowyzjazdorganizacji, który wybrał kierownictwo niezależne od władzpaństwo
wych z prezesAndżelikąBorys na czele39.Pod koniec lipca 2005r.działania nabrały
znacznie ostrzejszego charakteru, m.in. milicja zajęłasiłąsiedzibę ZPB w Grodnie,
sześciu działaczy otrzymało kilkunastodniowe kary aresztu,a prezes Związku wielo krotniebyła wzywana na przesłuchaniaigrożonojej wszczęciem spraw karnych. Po rozpatrzeniu skargi dotyczącej wyników wyborów VII Zjazdu ZPB, która została
wniesiona przez członków ZPBi uznaniu przez władzebiałoruskiewynikówZjazdu za
nieważne, został zwołany powtórny zjazd. Odbył się on 27 sierpnia 2005r. w
Wołko-wysku. Wybrano na nim większością głosów Józefa Łucznika nastanowisko przewod
niczącego ZPB. W efekcie władze doprowadziły dorozłamuworganizacji40.
28.10.2004, http://www2.europarl.eu.mt/omk/sipade2?PUBREF=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2004-
-0045+0+DOC+XML+V0//EN&L=EN&LEVEL=3&NAV=S&LSTDOC=Y; rezolucja Parlamentu Europejskiego wsprawiesytuacji na Białorusi,P6_TA(2004)0011, 16.09.2004, http://www2.euro-
parl.eu.int/omk/sipade2?PUBREF=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2004-0011+0+DOC+XML+V0//EN&L=
EN&LEVEL=3&NAV=S&LSTDOC=Y.
39 Zob. А. Верещагина, А.Гурко, Об этнополитических аспектах польско-белорусского кон фликта, „Содружуство Независимых Государств”, http://eawam.ru/pub/Bull/WebHome/62_34.htm.
Źródłemgłównego konfliktu, który podzielił społecznośćpolską był VI Zjazd Związku Polaków, na którym wbrew decyzji RadyNaczelnej ZPB liczbadelegatów przewyższała określone normy, a nie
którzy delegaci głosowali nie tylko w swoim imieniu. W drugim dniuobrad około dwóch trzecich
delegatów wyszło z sali, wktórej odbywał się zjazd, na znak protestu przeciwko formie przebiegu
wyborów i sposobomwpływu na wyrażanieichwoli. Jednaknie wpłynęło to na przeprowadzenie
wyborów,w wyniku których nowym prezesem ZPB została A. Borys. Po szeregu skargach do Mini
sterstwa SprawiedliwościBiałorusi,które wpłynęłyod delegatów nieobecnych podczas głosowania, uznało ono wybory VIZjazdu ZPBza nieważne.
40 Białoruś nieznany sąsiad.Sytuacja polityczna, społeczna igospodarcza Białorusi, „Ośrodek Studiów Wschodnich”, Warszawa sierpień 2005, s. 9-10.
41 Biorąc udziałw wyborachnaprezydenta po raz trzeci 19 marca2006r. A.Łukaszenkaotrzy mał83%głosów, uzyskującwyniklepszy niż w 2001 r.oprawie8%. Wspólny kandydat całej opozy cjiAleksanderMilinkiewicz zdobył 6,1%. Frekwencja w tych wyborach byławyjątkowo wysoka i wyniosła 92,9%.Zob. F. Garbe, R. Lindner, Wehlfarce in Belarus. Inszenierter Untergang und neuer
Widerstand, „SWP-Diskussionspapier FG 5”, kwiecień2006, nr 3, s. 1-5; F. Hett, Belarus unter Druck? Die belarussisch-russischen Energiekonflikte und Imre Folgen,„SWP-Diskussionspapier FG 5”, listopad 2007,nr 16,s. 3-17.
Lista osób nongratazostałaposzerzona w 2006 r.w wyniku kolejnych pogwałceń
demokracjipodczas wyborów prezydenckich na Białorusiwmarcu tego roku41. Rada
UE potępiła je i wydaładecyzję o zakaziewydawania wizwjazdowychna teren UE
wszystkim urzędnikom reżimu Łukaszenki,którzy przyczynili siędo złamaniamię dzynarodowych standardów. Za łamanie praw pracowniczych UE wykluczała też
celnych42. W dniu 21 listopada 2006 r. komisarz ds. stosunków zewnętrznych i Euro pejskiej Polityki Sąsiedztwa, Benita Ferrero-Waldner, wydaładokument, w którym za proponowała Białorusiszeregkorzyści, jakie możeonaodnieść,jeśli powróci ona na drogę demokracji. Mimo to w 2007 r. na Białorusi, podczas wyborów lokalnych,
doszłodokolejnych ograniczeń wolności, co spowodowało utrzymanie chłodnych sto
sunków zUE43.
42 Zob. szerzej P. Żurawskiv.Grajewski,Co dałej?UE iPołskapo wyborach naBiałorusi,.Ana lizy natolińskie” 2006,nr 3(7).
43 R.Zięba,Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2007,
s. 171-175.
44 AlaksandrKazulinzostał zwolniony 16sierpnia 2008 r.z kolonii karnej. 20 sierpnia2008 r.
wolność odzyskalipozostali dwaj więźniowiesumienia - działacz młodzieżowy Andrej Kim i przed siębiorcaSiarhiej Parsiukiewicz.
45 Reżim wyszedł naprzeciwniektórymoczekiwaniom UE: zwolnił więźniów politycznych, ze zwolił nakolportaż dwóch niezależnych pism, odsunął na mniej eksponowane stanowiska osoby
posądzane owspółudział wzabójstwach kilku opozycjonistów, a także nieuznał, pomimo presji Ro sji, niezależnościAbchazji i Osetii Południowej.
46 V. Silitski, Białoruskie(nie)wybory parlamentarne: spojrzenie od wewnątrz, BiuroRegionalne
Fundacji im. Heinricha Bólla w Warszawie, Warszawa 2008, s. 3.
47 Frekwencjawyborcza wyniosła75%,wybory wewszystkich110 okręgach wyborczych uzna
no za ważne, już w pierwszej turze wybrano wszystkich posłów i nie byłowśród nich przedstawicieli opozycji. Większość prorządowych kandydatów uzyskaławynik w wysokości10-15%,a najwyższy znich wyniósł 33%. Ok. 24% wyborców oddało swój głos przed czasem, prawdopodobnie wielu w wyniku działań lokalnej administracji.
48 WspólnestanowiskoRady 2008/844/WPZiB zdnia 10 listopada2008r. zmieniające wspólne stanowisko 2006/276/WPZiBdotyczące środkówograniczającychskierowanych przeciwko niektó
rym urzędnikomz Białorusi (Dz.U. L 300z11.11.2008 r., s. 56).
49 Po raz pierwszy wciągu minionych kilkulat liczba tych, którzy preferują opcję europejską w nieznacznym stopniuprzewyższyła liczbę tych, którzychcieliby, aby Białoruś stanowiła część
UEwznowiłajesienią2008 r. dialog polityczny z Białorusią, zawieszającsankcjewizo we wobec przedstawicielireżimu, w tym prezydenta AlaksandraŁukaszenki.Byłato reak cja UE na pozytywne znaki naBiałorusi,takiejakzwolnienie więźniów politycznych44,
które na równi z żądaniem przeprowadzenia wolnychi demokratycznych wyborówbyło warunkiemdalszego dialoguUnii Europejskiej z Białorusią45. Biorąc pod uwagę działania zestrony władz białoruskich, które zdawały się zmierzać ku poprawie demokratycznej, zo stały złagodzonekryteriaorganizacjiwolnych i uczciwych wyborów. Wymaganozacho wania j edynie niektórych procedur, takich j aknieco wyższypoziomrej estracjikandydatów opozycji, więcej przedstawicieli opozycji w komisjach wyborczych,lepsze warunki licze
niagłosów46. Przeprowadzone w 2008 r. wybory parlamentarne niespełniły demokratycz nych standardów47. Mimo to deputowani Parlamentu Europejskiego wyrazili, poprzez
przyjęcie wspólnego stanowiska48, chęćzawieszenia na 6miesięcy sankcji wobec Białoru si, dając tym samym Mińskowi jeszczejedną szansę.Zaproponowanozawieszenie na pół roku sankcji wobecniektórych przedstawicielibiałoruskiego reżimu.W zamian domagano się zagwarantowania wolnościsłowa i zmian wrestrykcyjnej ustawie medialnej.
Mińsk objętyzostał także współpracą w ramach unijnej inicjatywy Partnerstwa
Wschodniego. Polska była od początku orędownikiem warunkowej polityki otwarcia na Białoruś. To ponowne podjęcie kwestii dotyczących integracji europejskiej na Białorusi doprowadziło do pewnych zmian w nastrojach społecznych49. Podczas szczytu
Rady Europejskiej 20marca 2009 r. w Brukseliunijni przywódcy, aprobującostatecz
nie inicjatywęPartnerstwa Wschodniego, zadecydowali o włączeniu do niego Białoru
si50. Jednak w kwietniu 2011 r. rzecznikbiałoruskiego MSZ AndrejSawinych ocenił,
że unijna inicjatywa Partnerstwa Wschodniego traciatrakcyjność i wyraziłnadzieję, że
jej organizatorom wystarczy woli politycznej do doprowadzenia jej do końca. W ten
sposób w dniu 3 maja2011 r. wBrukseli odbyło sięinauguracyjne posiedzenie Zgro
madzenia Parlamentarnego Partnerstwa Wschodniego - Euronestu. Uczestniczyło wnim60 europosłów oraz 50 posłów z państw - wschodnich sąsiadów UE - Armenii,
Azerbejdżanu, Gruzji, Mołdawii, Ukrainy, jednak bez posłów Białorusi.
bliskiejunii z Rosją. Zob. A. Łahviniec, Partnerstwo Wschodnie abiałoruskiespołeczeństwo obywa
telskie,Biuro RegionalneFundacji im. Heinricha Bólla w Warszawie,Warszawa 2009. Wartopod
kreślić, że za udziałem Białorusi wPW konsekwentnie opowiadająsię Alaksandr Milinkiewicz, kandydat opozycji w wyborach prezydenckich w2006 r. i lider proeuropejskiego ruchu„Za wol
ność”, a także liczni białoruscy eksperci. Natomiast większość opozycji (m.in.liberalna Zjednoczona
Partia Obywatelskaoraz prawicowa Partia BNF,dawny Białoruski Front Narodowy) orazwielu ob rońców praw człowieka przezdłuższyczas sprzeciwiali się udziałowi Białorusi wtej inicjatywie.
Zob. Ł. Adamski, Partnerstwo Wschodnie a polityka UE wobecBiałorusi, „BiuletynPolskiego Insty
tutu Spraw Międzynarodowych”, Biuro Badań i Analiz 2009,nr 27 (559), s. 2017-2018.
50 Białoruśjest jedynymkrajem Partnerstwa, któregorelacji z UE nie regulujeaniPorozumienie o partnerstwie iwspółpracy(PCA),aniPlanDziałania (Action Plan). Zob. Białoruś wPartnerstwie
Wschodnim, „Tydzień na Wschodzie”2009, nr 3.
51 Wpołowie marca 2009roku został przeprowadzony zjazd Związku kierowanegoprzez A. Bo rys,który miał na celu wybórnowych władz. Chodziło raczej o reelekcję A.Borys, gdyż innych kan dydaturnie rozpatrywano.
52 RezolucjaP7_TA(2010)0055 z dnia 10 marca2010 r.w sprawie sytuacji społeczeństwaoby
watelskiego i mniejszościnarodowych naBiałorusi 2010/C 349 E/07.
W dniu 17listopada 2009 r.Rada UniiEuropejskiej podjęładecyzjęo przedłużeniu zamrożenia sankcji wobec większości wysokich białoruskich urzędników państwo
wych(wtym prezydenta) dopaździernika 2010 roku. Utrzymanie status quo oznacza, że pomimo rozczarowania brakiem znaczących działań liberalizacyjnych ze strony
białoruskichwładz, UEnie chce zrywaćz nimi dialogu. Pewne zamieszanie pojawiło
się w 2009r., gdy na Białorusi rozgorzał konfliktdotyczący mniejszości polskiej51.
Mimo wielu zapewnień iplanów dotyczących zaostrzenia z tego powodu sankcjidla Białorusi,nie zostały wówczas podjęte żadnezdecydowane działania. Szefowaunijnej dyplomacji Catherine Ashtonwydała jedynie oficjalneoświadczenie potępiające dzia łania białoruskichwładzwobec Polaków na Białorusi i stanęła wobronie prezes ZPB
AndżelikiBorys. Razem zsytuacjąwokół mniejszości polskiej na Białorusi podniesio
no kwestię warunkowości zawieszeniasankcjiwobec Białorusi iprowadzonej wobec niej polityki otwarcia.Parlament Europejski przyjął w dniu 10 marca2010 r. rezolucję w sprawie sytuacji społeczeństwa obywatelskiego i mniejszościnarodowych na Bia
łorusi52, w którejwyrażono głęboki niepokój w związkuz naruszeniem wRepublice
Białorusi praw człowieka przedstawicielispołeczeństwa obywatelskiego, a w szcze
gólnościczłonkówZwiązku Polaków, oraz wyrażono solidarność z obywatelami,któ rzy nie mogą korzystać wpełni z przysługującychim praw obywatelskich. Ponadto
powtórnie wyrażonozainteresowanie otwartym i zorganizowanym dialogiem z Białoru sią,pod warunkiem, że demokratyzacja systemupolitycznego na Białorusi doprowadzi
do konkretnychrezultatów i będzie odzwierciedleniem poszanowania praw człowieka
i praworządności. Parlament wskazał,że jeżeliwładze białoruskie będą przestrzegać
podstawowych prawczłowieka i spełniać kryteriaodnoszące siędodemokracji, Bia
łoruś skorzysta zzawarcia i ratyfikacjiumowyo partnerstwie i współpracymiędzyUE aBiałorusią;skutecznego wykorzystania instrumentów finansowychUE, takich jak in
strumenty Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI) oraz Europejski Instrument
Sąsiedztwai Partnerstwa (ENPI), rozszerzenia finansowania ze środków Europejskie
go Banku Odbudowyi Rozwoju(EBOR)na projektywBiałorusi, wtym z udziałem podmiotów państwowych, przywrócenia ogólnego systemu preferencji (GSP+) dla Białorusi, uzyskaniakolejnej transzy pożyczki stabilizacyjnej z Międzynarodowego
Funduszu Walutowego (MFW), wznowienia negocjacji w sprawie przystąpienia Bia łorusi do WTO oraz z poparciarozszerzenia programu OECD o Białoruś.
Powrót do polityki opartejna sankcjach ze strony Unii Europejskiej wobec Białoru
si był skutkiem wyborów prezydenckich na Białorusi 19 grudnia 2010 r. Wówczas Unia Europejska wznowiłai rozszerzyła sankcjewizowewobecprzedstawicieli tego kraju, zakładając sankcje gospodarcze ipolityczne,ewentualne zawieszenieBiałorusi
wPartnerstwie Wschodnim, zamrożenie pomocy makroekonomicznej, przywrócenie
sankcji wizowychdla politycznych popleczników A. Łukaszenki i szerokie wsparcie białoruskiej opozycji. Sankcje wizowe objęły150 osób, które UE uznała zaodpowie
dzialnezasfałszowanewybory 19 grudnia 2010r., jak inastępujące po nich brutalne stłumieniedemokratycznej opozycji, społeczeństwa obywatelskiego i przedstawicieli
niezależnych mediów. Parlament 10 marca 2011 r. podczas sesji wStrasburgu przyjął
rezolucję potępiającą stosowanie tortur wobeczatrzymanych 19 grudnia 2010r. wtrak cie powyborczych demonstracjiopozycjonistów. W dokumencie potępiono ponadto „nieprzestrzeganieprzez władze białoruskie fundamentalnych prawwolności iopinii”,
wyroki wydane na młodychaktywistów opozycji zaudział w proteście, co nazwano „skandalicznym ipoważnym naruszeniem ichpraw politycznych oraz obywatelskich
i skandalicznym pogwałceniem konwencji międzynarodowych,którychBiałoruś jest
uczestnikiem”, atakże utrzymywaniew kraju „atmosfery strachu, represji i prześlado wania społeczeństwa obywatelskiego oraz mediów”. Wezwanojednocześniedo „natych
miastowego ibezwarunkowego uwolnienia wszystkich tych, którzyzostali uwięzieni
z powodówpolitycznych”.W dniu 20 stycznia 2011 r. przez Parlament Europejski zo stała przyjęta rezolucja53. W dokumencie tym Parlament uznał wybory za kolejną straconąszansę na demokratyczne przemiany na Białoruś, jak również zaapelował o ponowne przeprowadzenie wyborów, w wolnych i demokratycznych warunkach,
zgodnych z normami OBWE. Potępiono równieżbrutalną akcję milicjii służb KGB wobec demonstrantów w dniu wyborów, uznając tedziałania za przykłady poważnego naruszenia podstawowych zasaddemokracji, takichjakwolność zgromadzeń i wol ność słowa, a takżeprawczłowieka. Ponadto w rezolucji potępiono represje i znaci skiem wezwano władze Białorusi do natychmiastowegozaprzestania wszelkich form prześladowań, zastraszania i gróźbwobec działaczy organizacji społeczeństwa obywa
telskiego,w tym nalotów, rewizjii konfiskatymateriałów w prywatnych mieszkaniach
53 Rezolucja Parlamentu Europejskiego P7_TA-PROV(2011)0022 z 20 stycznia 2011 r., w spra wiesytuacji na Białorusi.
oraz biurach niezależnych mediów i organizacji społeczeństwa obywatelskiego, a tak że wydalania z wyższych uczelnii zwalniania z pracy. Parlament zażądał natychmia stowego i bezwarunkowego zwolnienia wszystkich zatrzymanych w dniu wyborów i powyborach,w tym osób uznanych przez Amnesty Intemational za więźniów sumie
nia, jak również wezwał władze Białorusido zapewnienia zatrzymanym nieograniczo
nych spotkańz rodziną oraz dostępu do pomocy prawnej, a przedewszystkim do opieki
medycznej.
Summary
European Union endeavors forhuman rights to be respected inBelarus
Belarus is nota member state of the European Union,nevertheless the European Parliament
is clearlyinterestedin the observationof human rights inthat country. An analysis of the legal normscontained in the Constitution of theRepublic of Belarus shows that all the important rightsand freedoms that form a partof European standards ofhuman rightsarecontained within
it. Nevertheless, this Constitution hasa merely ‘semantic’character. There areno actual guaran
tees givenin specificstatutes. The normscontained in statutes enablethepublic authorities tovi olate any constitutional norms. What is more, these powers are also provided by statutoryacts.
This articlepresents what sanctions have issued fromthe European Union in responseto human rights violations in Belarusover the last 20 years.
