OJCOWIE KOŚCIOŁA
A PRZERYWANIE CIĄŻY
Przekazywanie, pielęgnowanie i wycnowywanle życia ludzkiego to jedno z naczelnych zadań rodziny. Zadanie to było w ostatnim 50-leciu wielokrotnie podkreślane i przypominane przez Najwyższy Nauczycielski Urząd Kościoła. Wystarczy tu wspomnieć encykliki
"Casti connubii" Piusa XI i "Humanae vitae" Pawła VI, Deklarację o przerywaniu ciąży świętej Kongregacji do Spraw Wiary, dyskusję i końcowy dokument VI Synodu Biskupów o zadaniach rodziny w świę
cie współczesny a szczególnie ostatnio adhortację apostolską
"Familiaris consortio" Jana Pawła II, głoszącą, że płód ludzki od pierwszej chwili swego poczęcia jest człowiekiem, a jego umyślne
zniszczenie jest Winny ordu są zarówno
matka, która się takiego czynu dopuszcza, jak też ci wszyscy
którzy czynnie z nią współpracują. Tak w tych wypowiedziach, jak
1 w cały orzu współczesnej literatury na ten temat, razi jaskra wo brak obszerniejszego pogłębienia historycznego: jak na problem
sztucznego przerywania ciąży /procuratio abortus/ zapatrywano się w pierwszych wiekach chrześcijaństwa? Czy i w jakim stopniu Ojco wie Kościoła uważali procuratio abortus za zabójstwo człowieka?
i
Postawiony próbie a już stosunkowo dużą literaturę choć
i Por. A.Albertario, "Conceptus pro iam nato habetur". Linee di una ricerca storico-dommatica, in: Studi in diritto romano, I, Milano 1933, 5,23-27; C.Appleton, La longevite et l'avortement
volontaire aux premlers slecles de notre ere avec un tableau de statistiąue comparee, Lyon 1920; K.BockmHhl, Die Beurteilung der Abtreibung in der FrÓhzeit der christlichen Kirchen, "Theolo-
gische BeitrHge" 3/1972/ 34-43; J.Connery, Abortion: the develop- ment of the catholic perspective,Loyola 1977, 33-65; J.Delmaille, Avortement. Histoire de la legislation, "Dictionnaire de droit
canoniąue", I, 1537-1539; F.J.DMlger, Das Lebensrecht des unge- borenen Kindes und die Fruchtabtreibung in der Bewertung der
heidnischen und christlichen Antike, ACh 4/1934/ 1-61; C.Palomo Gonzalez, Doctrina de san Agustin sobre la malicia del aborto
y sa influencia en la disciplina penitencihl de la Edad Media, diss. Salamanca 1959; G.Grisez, Abortion: The myths, the reali-
ties and the arguments, New York 1972, 117-184; ii.Honings, Aborto /in antichita cristiana/, DPAC I 10-12; J.Lach, Milczenie Bi
blii wokół problemu usuwania płodu z łona matki, CT 52/1982/ z.3, 57-65; E.Nardi, Procurato aborto nel mondo greco-romano, Milano
232
w j ę z y k u p o ls k im b r a k na t e n te m a t j a k i e j ś c a ł o ś c i o w e j o b s z e r n i e j s z e j w y p o w ie d z i. Na s z c z e g ó l n ą uwagę z a s ł u g u j ą t u dwa m o n u m e n ta l ne o p r a c o w a n ia : F . J . D H l g e r , Das L e b e n s r e c h t d e s u n g e b o r e n e n K in d e s und d i e F r u c h t a b t r e i b u n g i n d e r B e w e rtu n g d e r h e i d n i s c h e n und
c h r i s t l i c h e n A n t i k e , ACh 4 / 1 9 3 3 / 3 - 6 1 , o r a z : E . N a r d i , P r o c u r a t o
a b o r t o n e l mondo g r e c o ro rn an o , M ila n o 1 9 7 1 . W naszym a r t y k u l e p r a g niem y p o d a ć C z y te ln ik o m w z g lę d n ie p e ł n ą p an o ra m ę w y p o w ie d z i a u t o rów i synodów p ie r w s z y c h o śm iu w ieków c h r z e ś c i j a ń s t w a w s c h o d n ie g o i z a c h o d n ie g o n a te m a t p r z e r y w a n i a c i ą ż y . Aby z a ś t e w y p o w ie d z i, n i e k i e d y d w u z n a c z n e i n ie z d e c y d o w a n e b y ły d l a n a s l e p i e j z r o z u m ia ł e i u z a s a d n i o n e , p r z e d s ta w im y j e n a t l e s z e r o k i e g o k o n t e k s t u h i s t o r y c z n e g o , w s k ł a d k t ó r e g o w e jd ą o d p o w ie d z i n a t a k i e p y t a n i a , j a k : c z y w c z a s a c h p r z e d c h r z e ś c i j a ń s k i c h p ra k ty k o w a n e b y ło s z t u c z n e p r z e r y w a n ie c i ą ż y i z j a k i c h powodów? J a k do t e g o r o d z a j u d z i a ł a l n o ś c i
p o d c h o d z i ł o praw o?C zym b y ł p łó d w o c e n i e ó w c z e s n e j f i l o z o f i i i m edy-*
c y n y ? C h r z e ś c i j a n i e bowiem ż y l i w k o n k re tn y m k o n t e k ś c i e h i s t o r y c z nym, uw arunkow anym w ie lo w ie k o w ą t r a d y c j ą , p r a k t y k ą , z a p a t r y w a n i a m i , k t ó r e mimo p r z y j ę c i a Dobrej N ow iny, n a d a l n a n i c h w w ię k sz y m lu b
m n ie js z y m s t o p n i u c i ą ż y ł y i o d d z i a ł y w a ł y .
I . PRZERWANIE CI^ŻY W OKRESIE PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKIM
Od n a j d a w n i e j s z y c h c z a só w z a p i s a n e j k u l t u r y l u d z k i e j m ożna z a o b se rw o w a ć dwa p r z e c iw s ta w n e z j a w i s k a d o t y c z ą c e d z i e c k a : z j e d
-1 9 7 -1 , 3 0 -1 - 6 8 5 ; J .T .N o o n a n , The C a t h o l i c C h u rc h an d A b o r t i o n , "The
D u b lin R ev iew " 2 4 1 / 1 9 6 7 - 1 9 6 8 / 3 0 0 - 3 4 5 ; J .T .N o o n a n , A b o r t i o n an d th e C a t h o l i c C h u rc h : a summary h i s t o r y , " N a t u r a l Law F orum " 1 2 / 1 9 6 7 / 85 8 7 ; J . P a l a z z i n i , I u s f o e t u s ad v ita m e i u s ą u e t u t e l a i n f o n t i b u s ac d o c t r i n a c a n o n i c a u s q u e a d s a e c u lu m X V I, Roma 1 9 4 3 , 9 - 8 0 , 9 1 - 9 2 , 1 7 4 - 1 8 3 , 1 9 7 -2 0 4 ; R .R o b e r g e , L 'a v o r t e m e n t d a n s l a p e n s e e c h r e t i e n - ne d e s p r e m i e r s s i e c l e s , " C o l l e c t i o n d 'Ć t u d e s A n c ie n n e s " 7 / 1 9 7 7 / 8 3 - 9 0 ; M .R o b e r t i , " N a s c i t u r u s p r o ja m n a t o h a b e t u r " n e l l e f o n t i c r i s t i a n e p r i m i t i v e , i n : C r i s t i a n e s i m o e d i r i t t o ro rn an o , M ila n o i 9 3 5 , 6 5 - 8 4 ; B .S c h O p f, Das T O tu n g s r e c h t b e i d e n f r M h c h r i s t l i c h e n S c h r i f t s t o l l e r n , R e g e n s b u r g 1 9 5 8 , 1 1 2 - 1 4 2 ; B .S e s b o tie , L es c h r e t i e n s d e v a n t l 'a v o r t e m e n t d ' a p r e s l e te m o ig n a g e d e s P e r e s de l ' Ć g l i s e , " E t u d e s " 3 3 9 / 1 9 7 3 / 2 6 3 - 2 8 2 ; S . V i c a s t i l l o , l l o m i c i d i i f e s t i n a t i o / T e r t u l i a n o , A p o l o g e t i c o 9 , 8 / , " A u g u s tin ia n u m " 1 7 / 1 9 7 7 / 4 2 5 - 4 2 8 ; J .W .W a s z in k , A b t r e i b u n g . N i c h t c h r i s t l i c h und c h r i s t l i c h , (ACh I 5 5 - 6 0 .
233
n e j s t r o n y uw ażano d z i e c i w r o d z i n i e z a w y raz b ł o g o s ł a w i e ń s t w a b o - 2 żeg o i na w s z e i k i s p o s ó b s t a r a n o s i ę z a b e z p i e c z y ć i c h p o s i a d a n i e , t r a k t u j ą c b e z p ło d n o ś ć z a w y raz k a r y bogów i powód do r o z k ł a d u
m a łż e ń s tw a , z d r u g i e j z a ś n i e k i e d y z b ła h y c h powodów p r z e c i w d z i a -
3 4
ła n o i c h p o c z ę c i u , p rz e ry w a n o c i ą ż ę , z a b i j a n o a l b o p o r z u c a n o n o
-2 S t a r o ż y t n o ś ć z n a ł a n i e t y l k o o p ie k u ń c z e b ó s tw a p ł o d n o ś c i , a l e
r ó w n ie ż s to s o w a n ie ś w i ę ty c h k ą p i e l i i p i c i e ś w i ę t e j w ody, k t ó r e m ia ły z a p e w n ić lu b p r z y w r ó c ić p ł o d n o ś ć . Obok t y c h śro d k ó w r e l i -' g i j n y c h p ło d n o ś ć i ła tw y p o ró d z a p e w n ia ły r ó w n ie ż m edycyna l u d o
w a, s p e c j a l n e a m u le ty i c z a r y . Tak n p . P l i n i u s z S t a r s z y / 2 3 - 7 9 / z a l e c a ł b r z e m ie n n e j n o s z e n i e w c e l a c h p r z e c iw p o r o n ie n io w y c h s z l a c h e t n e g o k a m i e n i a , k tó ry m w c z e ś n i e j d o t k n i ę t o głow y s k ł a d a n eg o n a o f i a r ę z w i e r z ę c i a / N a t u r a l i s h i s t o r i a XXXVI 151 i XXX 1 3 0 /; ś r o d e k t e n z a l e c a ł j e s z c z e w IV w ie k u S o l i n u s / C o l l e c t a - n e a re ru m m e m o ra b iliu m XXXVII 5 / . * 3 P o r . E .E y b e n , F a m ily p l a n n i n g i n t h e G raeco-R om an A n t i q u i t y , " A n c ie n t S o c i e t y " 1 1 - 1 2 /1 9 8 0 - 1 9 8 1 / 5 - 8 2 ; N .E .H im m es, M e d ic a l h i s t o r y o f c o n t r a c e p t i o n , New Y ork 1 9 6 3 , 7 0 - 1 0 1 ; K .H o p k in s ,
C o n t r a c e p t i o n and a b o r t i o n i n t h e Roman E m p ire , " C o m p a ra tiv e
S t u d i e s i n S o c i e t y an d H i s t o r y " 8 / 1 9 6 5 - 1 9 6 6 / 1 2 4 -1 5 1 ; J .T .N o o n a n , C o n t r a c e p t i o n . A h i s t o r y o f i t s t r e a t m e n t by t h e c a t h o l i c t h e o - l o g i a n s an d c a n o n i s t j ; C am b rid g e 1 9 6 6 , 9 - 9 1 ; A .L a n d r y , La d e p o - p u l a t i o n d a n s l ' a n t i q u i t e g r e c o - r o m a i n e , kevH 1 7 7 /1 9 3 6 / 1 - 3 3 . 4 P o r . C .H .B r e c h t , P a r t u s a b a c t i o , RE X V III, 4 , 2 0 4 6 -2 0 4 8 ; E . C a i l - le m e r , A m b lo seo s g r a p h e , DAGR I 2 2 4 -2 2 5 ; P . J . C a r r i c k , A n c ie n t G reek e t h i c a l p e r s p e c t i v e s on a b o r t i o n and e u t h a n a s i a , d i s s . , P h i l a d e l p h i a 1982: A .C ra h a y , Les m o r a l i s t e s a n c i e n s e t l * a v o r t e - m e n t, " L 'A n t i q u i t e C l a s s i q u e " 1 0 /1 9 4 1 / 9 - 2 3 ; S .K .D i c k i s o n , A b o r t i o n i n A n t i q u i t y , " A r e th u s a " 6 / 1 9 7 3 / 1 5 9 -1 6 6 ; J .H .H a r tm a n n , A b o r t i o , RE I 108; R .H d h n e l, D ie k ł ł n s t l i c h e A b o r tu s im A l t e r t u m , " S u d h o f f s A r c h iv fC r G e s c h ic h te d e r M e d iz in " 2 9 / 1 9 3 6 / 2 2 4 -2 5 5 ; G .H u m b e rt, A b ig e r e p a r tu m , DAGK I 7 - 8 ; G .H u m b e rt, A b o r t i o , DAGR I 9 - 1 0 ; K l e i n f e l l e r , M e d ic a m e n ta m a ła , RE XV, 1 ,8 0 ; W .A .K re n k e l, E r o t i c a I : D er A b o r tu s i n d e r A n t i k e , " W i s s e n s c h a f t l i c h e Z e i t - s c h r i f t d e r W ilh e lm P ie c k U n i v e r s i t H t " 2 0 / 1 9 7 1 / 4 4 3 - 4 5 2 ; T h . M a y e r-M a ly , A b o r t i o , D er K l e i n e P a u l y . L e x ic o n d e r A n t i k e , I 1 6 -1 7 ; M .M o is s id e s , C o n t r i b u t i o n a l ' e t u d e de l * a v o r t e m e n t d a n s l ' a n t i q u i t e g r o c q u e , " J a n u s " 2 5 / 1 9 2 1 / 5 9 - 8 5 , 1 2 9 -1 4 5 ; R .A .M o n p in , L 'a v o r t e m e n t p ro v o q u e d a n s l * a n t i q u i t e , ^ d i s s . , P a r i s 1 9 1 8 ; E .N a r d i , A b o rto e o m ic id io n e l l a c i v i l t a c l a s s i c a , i n : A u f s t i e g und N ie d e r g a n g d e r r b m is c h e n W e lt, I I 1 3 , 1 9 8 0 , 3 6 6 -3 8 5 ; E .N a r d i , A b o rto e d e n a r o i n a n t i c h i d a t i , " H e n d ic o n ti d e l l 'A c c a d e m i a d e l l e S c ie n z e d e l l ' I s t i t u t o d i B o lo g n a " 6 5 /1 9 7 6 - 1 9 7 7 / 2 9 - 3 3 , 4 3 - 4 7 ; E .N a r d i , La d o n n a a n t i c a n e l dramma d e l v o l u t o a b o r t o , i n : M is o g i n ia e m a s c h ilis m o i n G r e c ia e i n Roma, B o lo g n a 1 9 8 1 , 9 - 2 6 ; E .N a r d i , P r o c u r a t o a b o r t o n e l mondo g r e c o - r o m a n o , M ila n o 1 9 7 1 ; T h a lh e i A m b lo s is , RE I 2 , 1 8 0 4 -1 8 0 5 .
234 5 w o ro d k i s k a z u j ą c j e n a ś m i e r ć lu b n i e w o l n i c t w o C h a r a k t e r y z u j ą c o k r e s p r z e d c h r z e ś c i j a ń s k i w r e l a c j i do p r o c u r a t i o a b o r t u s , p r z y jr z y m y s i ę s z k ic o w o , j a k n a j e g o te m a t w y p o w ia d a ły s i ę ó w c z e sn e ź r ó d ł a l i t e r a c k i e , f i l o z o f i c z n e , p r a w n i c z e , m ed y czn e i b i b l i j n e . J e ś l i c h o d z i o ź r ó d ł a l i t e r a c k i e t o o s z tu c z n y m p r z e r y w a n i u c i ą ż y w y p o w ia d a s i ę j u ż w e d y js k a l i t e r a t u -5 P o r . P l u t a r c h u s , V i t a e . L i c u r g o s 1 3 , c y t . z a : P o w sz e c h n a h i s t o r i a p a ń s tw a i p r a w a , w yd. B . L e s i ń s k i i J .W a l a c h o w i c z , P o z n a ń 1 9 6 9 , 2 6 : " O j c i e c n i e m u s i a ł chow ać n a r o d z o n e g o d z i e c k a , l e c z z a n o s i ł j e n a z e b r a n i e c z ło n k ó w t e j sa m e j f y l i , g d z i e n a j s t a r s i o g l ą d a l i m a le ń s tw o ; j e ś l i b y ł o s i l n e i d o b r z e z b u d o w a n e , k a z a l i j e ż y w ić i p r z y d z i e l a l i mu j e d e n z 9 0 0 0 d z i a ł ó w . C h u d e rla w e i n i e k s z t a ł t n e o d s y ł a l i ń a tz w . O d łó g , m i e j s c o w o ś c i p e ł n e j p r z e p a ś c i k o ł o T a j g e t u , p o n ie w a ż s ą d z i l i , że i d l a n i e g o sam ego
1 d l a p a ń s tw a j e s t l e p i e j , by n i e ż y ł o , j e ż e l i n a t u r a od p o c z ą tk u n i e d a ł a mu z d r o w i a i s i ł y " ; A r i s t o t e l e s , P o l i t i c a V I I , 1 4 ,1 0 ,
1 3 3 5 b :"w k w e s t i i u s u w a n ia czy w ychow yw ania now orodków w in n o obo w ią z y w a ć p ra w o , by n i e wychowywać ż a d n e g o d z i e c k a k a l e k i e g o " ; L . A r m a r o l i , R i c e r c h e s t o r i c h e s u l i a e s p o s i z i o n e d e g l i i n f a n t i p r e s s o g i l a n t i c n i p o p o l i e s p e c i a l m e n t e p r e s s o i r o m a n i, V e n e z ia 1 8 3 8 ; A .B e c k e r , D ie B e h a n d lu n g v e r l a s s e n e r K in d e r im k l a s s i s c h e n A l t e r t u m , F r a n k f u r t 1 8 7 1 ; H .B e n n e t , The e x p o s u r e o f i n f a n t s i n a n c i e n t korne, "The C l a s s i c a l J o u r n a l " 1 8 / 1 9 2 2 - 1 9 2 3 / 3 4 1 - 3 5 1 ; J . B i e ż u ń s k a - M a ł o w i s t , D ie e x p o s i t i o v o n K in d e r n a i s Q u e lle d e r S k l a v e n b e s c h a f f u n g im g r i e c h i s c h - r O m i s c h e n A g y p te n , " J a h r b u c h fO r W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e " 1 9 7 1 , 2 ,1 2 9 - 1 3 3 ; H . B o l k e s t e i n , The e x p o s u r e o f c h i l d r e n a t A t h e n s , " C l a s s i c a l P h i l o l o g y " 1 7 / 1 9 2 2 / 2 2 2 - 2 3 9 ; A .C a m e ro n , The e x p o s u r e o f C h i l d r e n a n d G re e k E t h i c s , " C l a s s i c a l R ev iew " 4 6 / 1 9 3 2 / 1 0 5 - 1 1 4 ; D .E n g e l s , P ro b le m o f fe m a - l e i n f a n t i c i d e i n t h e G raeco -K o m an W o rld , " C l a s s i c a l P h i l o l o g y " 7 5 / 1 9 8 0 / 1 1 2 - 1 2 0 ; L .R .F .G e r m a i n , L 'e x p o s i t i o n d e s e n f a n t s n o u v eau - n e s e t l ' i n f a n t i c i d e d a n s l a G re c e a n t i ą u e , P a r i s 1 9 6 6 ; L . i t . F . G e rm a in , A s p e c t s du d r o i t d ' e x p o s i t i o n e n G r e c e , "R evue h i s t o - r i q u e de d r o i t f r a n c a i s " 4 7 / 1 9 6 9 / 1 7 7 - 1 9 7 ; G .G lo tz - H .H u m b e rt, E x p o s i t i o , DAGR I I 9 3 0 - 9 3 9 ; G .G l o t z , L 'e x p o s i t i o n d e s e n f a n t s , i n : E tu d e s s o c i a l e s e t j u r i d i q u e s s u r l ' a n t i q u i t e g r e c q u e , P a r i s 1 9 0 6 , 1 8 7 - 2 2 7 ; G .G lo tz - E .C u q , I n f a n t i c i d i u m , DAGR I I I 4 8 8 - 4 9 3 ; M .G o ld e n , D em ography an d t h e e x p o s u r e o f g i r l s a t A th e n s , " P h o e n ix " 3 5 / 1 9 8 1 / 3 1 6 - 3 3 1 ; H .H a n d k e , D ie K in d e s tM tu n g . K e c h t s h i s t o r i s c h und r e c h t s v e r g l e i c h e n d , B r e s l a u 1 9 3 7 ; H .H e n n e , L 'e x p o s i t i o n d e s e n f a n t s d a n s l ' a n t i q u i t e . S e s a s p e c t s j u r i d i - q u e s e t s o c i o l o g i q u e s , P a r i s 1 9 5 5 ; L. v a n ilo o k , The e x p o s u r e o f i n f a n t s a t A t h e n s , " T r a n s a c t i o n s an d P r o c e e d i n g s o f t h e A m e ric a n P h i l o l o g i c a l A s s o c i a t i o n C l e v e l a n d " 5 1 / 1 9 2 0 / 1 3 4 -1 4 5 ; K .K o r u s , G re c k a t e o r i a p e d a g o g i c z n a a p ro b le m p o r z u c a n i a d z i e c i , "M ean d e r " 3 4 / 1 9 7 9 / 4 3 9 - 4 5 4 ; H .K u p is z e w s k i, P o r z u c a n i e d z i e c k a w p r a w ach a n t y c z n y c h , " M e a n d e r" 1 1 / 1 9 5 6 / 5 7 - 6 7 ; F . L a n f r a n c h i , " I u s
e x p o n e n d i" e o b b l i g o a l i c ł e n t a r e n e l D i r i t t o rom ano c l a s s i c o ,
235 -r a -r e l i g i j n a - A th a -r v a v e d a o k . 1500 l a t p -r z e d C h -ry s tu s e m u w a ż a ją c j e z a n a j c i ę ż s z y z m o ż liw y c h g rz e c h ó w . N ie mówi s i ę t u j e d n a k o m o r d e r s tw ie c z ło w ie k a w ł o n i e m a t k i , a l e o b r u ta ln y m p r z e r w a n iu o d w ie c z n e j i d e i ż y c i a , p rz e k a z y w a n e g o p o p r z e z p o k o l e n i a . P r z y p o m in a s i ę p r z y tym o p o tr ó jn y m r o d z e n i u s i ę c z ło w ie k a : p ie rw sz y m w m om encie z a p ł o d n i e n i a , d ru g im w c h w i l i w y j ś c i a z ł o n a m a t k i , w i t r z e c i o m e n c ie ś m i e r c i. 6 ló w n ie ż z o r o a s t r i a ń s k a l i t e r a t u r a r e l i g i j n a i n f o r m u je o " n i s z c z e n i u owocu ż y c i a w ł o n i e m a tk i" p r z y pomocy śro d k ó w m edycznych
lu b m e c h a n ic z n y c h , o w in ie z a m o rd e rs tw o s p a d a j ą c e j n a o j c a i m a t k ę j a k r ó w n ie ż na d o s t a r c z y c i e l k ę śro d k ó w a b o r c y j n y c h . W p rz y p a d k u u w ie d z e n ia i sp o w o d o w an ia u m y śln e g o p o r o n i e n i a , s z k o d ę z a t o w in ie n w yrów nać m ę ż c z y z n a b ę d ą c y p r z y c z y n ą p o c z ę c i a d z i e c k a . Z p o d o b n ą p o s ta w ą sp o ty k am y s i ę t a k ż e o k . 1400 l a t p r z . C h r. w s t a r o e g i p s k i c h g
hym nach k u c z c i b o g a s ł o ń c a A to n a . W żadnym je d n a k z e w sp o m n ian y ch d o t y c h c z a s ź r ó d e ł w s c h o d n ic h , k t ó r e z d a n ie m u c z o n y c h o d d z ia ły w a ły
n ie m a ło n a k u l t u r ę z a c h o d n i ą , n i e ma mowy o z a b ó j s t w i e c z ło w ie k a w ł o n i e m a t k i , a l e j e d y n i e o w in ie m o r a ln e j lu b o k r z y w d z ie , k t ó
r ą m ożna w yrów nać m a t e r i a l n i e .
W g r e c k i e j l i t e r a t u r z e s t a r o ż y t n e j p i e r w s z e w zm ian k i o p r a k ty k o w a n iu s z t u c z n e g o p o r o n i e n i a sp o ty k am y w p o ł . V w. w "E u m e n i- d a c h " A j s c h y l o s a / 5 2 5 - 4 5 6 / . P r z e d s ta w io n y p r z e z p o e tę A p o llo n D e l- f i c k i o d p ę d z a od sw ego p r o r o c z e g o p r z y b y tk u E r y n ię z a l e c a j ą c j e j i ś ć do o t c h ł a n i n a jw ię k s z y c h k a ź n i i m ę c z a r n i , g d z i e p r z e b y w a ją m o r d e r c y , o s z u ś c i , t r z e b i c i e l e ch ło p có w i k o b i e t y , k t ó r e p r z e -" I l i s t o r y o f C h ild h o o d Q u a r t e r l y -" 1 / 1 9 7 3 - 1 9 7 4 / V ita e n e c i s q u e p o t e s t a s , "Hevue d ' h i s t o i r e de 2 4 3 -2 5 1 ; E .W e is s - W .K r o ll, K i n d e r a u s s e t z u n g , 3 5 3 -3 6 5 ; R .Y a ro n , d r o i t " 3 0 / 1 9 6 2 / RE XI 1, 4 6 3 - 4 7 2 . 6 P o r . Hymns o f t h e A th a r v a - V e d a , t r a n s l . M .B lo o m f ie ld , i n : F.M ax
M M lle r, e d . S a c r e d Books o f t h e E a s t , O x fo rd 1 8 7 9 -1 9 1 0 , X L II,
165; G .G r i s e z , A b o r t i o n ; t h e m y th s , th e r e a l i t i e s and t h e a r g u - m e n ts , New Y ork 1 9 7 2 , 1 1 8 -1 2 1 . P o r . Z e n d - A v e s ta , p a r t 1: V e n d i d a d , t r a n s l . J . D a r m s t e t e r , i n : F.M ax M M ller, e d . S a c r e d Books o f t h e E a s t , d z . c y t . IV , X I - X I I I , L I I , LIV ; G .G r i s e z , A b o r t i o n , d z . c y t . 1 2 2 . P o r . A n c ie n t 2 , e d . Jam es t i o n , d z . c y t N ear E a s t e r n T c x ts r e l a t i n g t o t h e O ld T e s ta m e n t, B . P r i t c h a r d , P r i n c e t o n 1 9 5 5 , 3 7 0 ; G .G r i s e z , A b o r- 1 2 3 . 7 8
- 236 9
r w a ły c i ą ż ę Mamy t u po r a z p ie r w s z y b a rw n ie odm alowane p i e k ł o
p o g a ń s k ie , w k tó ry m z a swe w y s t ę p k i p o k u t u ją na ró w n i z m o rd e rc a mi t a k ż e i k o b i e t y p r z e r y w a ją c e c i ą ż ę . Można z t e g o w ja k im ś s t o p n iu w n io s k o w a ć , że A j s c h y l o s t r a k t o w a ł p r o c u r a t i o a b o r t u s na rów n i z z a b ó js t w e 10 W a n a lo g ic z n y m m ie js c u k a ź n i u m ie s z c z a ć b ę d z ie t e g o r o d z a j u k o b i e t y od o k . 135 r . r ó w n ie ż a p o k r y f i c z n a l i t e r a t u r a c h r z e ś c i j a ń s k a . In n ą i n t e r e s u j ą c ą w zm ia n k ę, z t e g o sam ego n ie m a l o k r e s u , s p o tykam y w j e d n e j z t r a g e d i i E u r y p id e s a / 4 0 8 -4 0 6 / , g d z i e Androm acha b r o n ią c s i ę z a p e w n ia sw ego m ęża M e n e la o s a , że n ie p o d a w a ła je g o
c ó r c e ż a d n y c h środ ków a b o r c y jn y c h 1 1 S z c z e g ó ł t e n ś w ia d c z y n ie w ą t p l i w i e o s to s o w a n iu j u ż w tym c z a s i e , p r z y n a jm n ie j na d w o ra c h ,
środków m ed yczn ych w y w o łu ją c y c h s z t u c z n e p o r o n i e n i e , a mówi s i ę o n ic h b e z z a ż e n o w a n ia , j a k o r z e c z y n a t u r a l n e j .
N ie m n ie j c ie k a w a w r e s z c i e in f o r m a c ja z a w a r t a j e s t w d i a l o g u P la t o n a / 4 2 7 - 3 4 7 / " T e a j t e t " , g d z i e S o k r a t e s b ę d ą c y , j a k w iem y,
synem p o ł o ż n e j , m ówi, że a k u s z e r k i p r z y pomocy le k ó w i śpiew ów
n i e t y l k o , u ł a t w i a j ą p o r ó d , a l e r ó w n ie ż w y w o łu ją u b rz e m ie n n y c h p o
-9 Eum enides 1 8 5 - 1 9 0 . T e k s t w tym m ie js c u n ie c o u s z k o d z o n y , w z w ią z ku z czym ża d e n z p o l s k i c h p r z e k ła d ó w J .K a s p r o w ic z a i S .S r e b r n e go n ie u w yp u k la i n t e r e s u j ą c e g o n as s z c z e g ó ł u . P o r . tłu m . S . S r e b rn e g o / A i s ę h y l o s , T r a g e d i e , W arszaw a 1 9 5 4 / , 450: "W ara wam od
t y c h ś w i ę t y c h murów! W asze m i e j s c e tam , g d z i e krwawe s p r a w u ją s ą d y , g d z i e p a d a ją ś c i ę t e g ło w y , g d z i e o c z y w y ł u p i a j ą , g d z i e c h ło p c ó w t r z e b i ą , by n a s i e n i e w y n i s z c z y ć / -r' &7to(peopa.bę/ ł * * w * 10 7ta.(6o)v KOtKoucL / , k a m i e n i u j ą , g d z i e j ę c z ą lam entem s t r a s z l i w y m na p a l w b i c i " . T e k s t g r e c k i wg N a r d ie - go / s . 5 1 / można by p r z e ł o ż y ć d o s ło w n ie : " g d z i e s i ę z a b i j a d z i e c i ę w ł o n i e m a t k i, g d z i e s i ę p r a k t y k u j e o k r u tn ą k a s t r a c j ę " . E .N a r d i, d z . c y t . 4 9 -5 2 ; F .D M lg e r , a r t . c y t . 1 6 - 1 8 s t w i e r d z a , że mamy w t e k ś c i e u ż y t e w y r a ż e n ie " a p o f t h o r a i s p a i d i o n " , t e r
min z a ś " a p o f t h o r a " od cza só w H ip o k r a t e s a używ any b y ł t e c h n i c z n ie na o z n a c z e n ie s z t u c z n e g o p r z e r y w a n ia c i ą ż y .
Androm acha 3 5 5 -3 6 0 : " w e T ę Y&p e t c?)v mxb6a (papp.aKsńopev Kat vq6óv ^ a p [3 ^ o u p e v ,ó ę aurt) - J e ś l i bowiem podaw ałyśm y
tw e j c ó r c e l e k i i spow odow ałyśm y p o r o n i e n i e j e j ł o n a , j a k
sama mówi . . . " . P r z e k ła d J .L a n o w s k ie g o / E u r y p id e s , T r a g e d i e , W arszaw a 1 9 7 2 / , 1 5 7 : " J e ś l i tw e j c ó r c e j a z a d a j ę c z a r y c z y
n ią c j e j ło n o b e zp ło d n y m , j a k t w i e r d z i s z , c h ę t n i e z o c h o t ą i n ie p r z y p a d a ją c do .s tó p o ł t a r z y , na są d s i ę o d d a ję t w o j e go z i ę c i a , bo mu n ie m n ie j s z k o d ę p r z y n o s z ę j e g o c z y n i ą c
bezpotom nym "; p o r . N a r d i, d z . c y t . 5 5 - 5 6 . 1 1
- 237 12
r o n i e n i a P l a t o n mówi o ty m , j a k o n o r m a ln e j i n i e b u d z ą c e j u n i k o g o z d z i w i e n i a zaw odow ej d z i a ł a l n o ś c i p o ło ż n y c h . T ru d n o z c a ł ą
p e w n o ś c ią r o z s t r z y g n ą ć , c z y t e g o r o d z a j u d z i a ł a l n o ś ć o d n o s i s i ę do s z t u c z n e g o d o b ro w o ln e g o p o r o n i e n i a , czy t e ż do t e r a p e u t y c z n e g o p r z e r w a n i a c i ą ż y , c h o ć k o n t e k s t z d a j e s i ę r a c z e j w skazyw ać n a t o d r u g i e . 0 w i e l e w i ę c e j i n f o r m a c j i n a te m a t p r z e r y w a n i a c i ą ż y d o s t a r c z a nam rz y m s k a l i t e r a t u r a p r z e d c h r z e ś c i j a ń s k a dwóch w ieków n a p r z e ł o m i e n a s z e j e r y . P r z e k a z a n e w ia d o m o śc i t e g o o k r e s u s ą d l a n a s tym c e n n i e j s z e , że j e g o a t m o s f e r a o d d z i a ł y w a ł a b e z p o ś r e d n i o n a r o d z ą c e s i ę c h r z e ś c i j a ń s t w o . S p o ty k a n a z a ś t u t a j d u ż a i l o ś ć*
w zm ianek wyw odzi s i ę n i e t y l k o z t e g o , że b y ły t o c z a s y a u g u s t o w s k ie - z ł o t y o k r e s l i t e r a t u r y r z y m s k i e j - a l e zapew ne i z t e g o ,
że w tym c z a s i e n a g m in n ie i b e z k a r n i e s to s o w a n o p r z e r y w a n ie c i ą ż y , s z c z e g ó l n i e w s f e r a c h w y ż s z y c h .
N a sz e p o s z u k iw a n ia i n f o r m a c j i o p r z e r y w a n iu c i ą ż y w l i t e r a t u r z e ł a c i ń s k i e j ro z p o c z y n a m y od n a j s ł a w n i e j s z e g o mówcy r z y m s k ie go M arka T u l i u s z a C i c e r o n a / 1 0 6 - 4 3 / . W y g ło s ił on w 66 r . p r z . C h r . mowę o b ro n n ą "P ro C l u e n t i o A v ito " p r z e c iw O p p ia n ik o w i, k t ó r y w c e
l u u z y s k a n i a m a ją tk u po zm arłym w u ju , n i e t y l k o zam o rd o w ał k i l k a k re w n y c h o s ó b , a l e r ó w n ie ż z a p ł a c i ł j e g o w dow ie, by s p ę d z i ł a p i ę
c i o m i e s i ę c z n y p łó d i w t e n s p o s ó b z g ł a d z i ł a p r z y s z ł e g o s p a d k o b i e r c ę . Wdowa powodowana c h c i w o ś c i ą u l e g ł a , d o p u ś c i ł a s i ę p o r o n i e n i a
13
i w y s z ła z a O p p ia n ik a z a mąż . D la z i l u s t r o w a n i a te g o c z y n u C ic e r o
i2 T e a i t e t u s 149 c d : "C zyż n i e j e s t p ra w d ą , że r ó w n ie ż p o ło ż n e
p o d a ją c l e k i i ś p i e w a j ą c p i o s e n k i , mogą wywoływać b ó l e , o s ł a b i a ć j e ( j e ś l i c h c ą , o r a z dokonyw ać tr u d n y c h p o ro d ó w , a j e ś l i nowa i s t o t a w y d a je s i ę b y ć b l i s k a p o r o n i e n i a , d o k o n u ją p o r o
n i e n i a / K at ov Ó L pp\(dK ouct,v/".
u r a t i o p ro C l u e n t i o A v ito 1 2 ,3 4 , t łu m . E .d y k a c z e w s k i /Mowy M arka T u l i u s z a C y c e ro n a , p r z e ł . . . . , P a r y ż 1 8 7 0 , 1 - 1 1 1 / , I I
4 4 - 4 5 : " O p p ia n ik u s . . . p i e n i ą d z e m a tc e , c h o c i a ż s i ę j e s z c z e n i e n a l e ż a ł y g o to w iz n ą w y p ł a c i ł , j e ś l i b y t o w y p ł a t ą z a p i s u ,
a n i e n a g r o d ą z a s p ę d z e n i e p ło d u nazw ać t r z e b a / s i h a e c s o l u - t i o le g a to r u m e t non m e rc e s a b o r t i o n i s a p p e l l a n d a e s t / . Ode
b ra w sz y t ę sumę i w i e l e in n y c h d a ró w , ową n a d z i e j ę , k t ó r ą p o l e c o n ą od męża w ży w o c ie u o s i ł a , z d j ę t a c h c i w o ś c i ą z b r o d n i a
rz o w i O p p ia n ik o w i s p r z e d a ł a /s p e m i l l a m quam i n a l v o com m enda-
t a a a v i r o c o n t i n e b a t v i c t a a v a r i t i a s c e l e r i O p p i a n i c i v e n d i d i t / ' 13
238 -o p -o w ia d a in n e p-od-obne z d a r z e n i e , z a s ł y s z a n e p -o d c z a s sw ej p -o d ró ż y do A z j i M n ie j s z e j i G r e c j i / 7 9 - 7 7 / , o pew nej k o b i e c i e z M i l e t u , k t ó r a r ó w n ie ż p rz y pomocy leków d o p u ś c i ł a s i ę z a p i e n i ą d z e a n a l o -;14 K on-g ic z n e on-g o c z y n u , z a k t ó r y je d n a k z o s t a ł a s k a z a n a n a ś m ie r ć t e k s t w s k a z u je , że s k a z a n o j ą n a ś m ie r ć n i e d l a t e g o , że d o p u ś c i ł a s i ę z a b ó j s t w a , a l e że z n i s z c z y ł a n a d z i e j ę o j c a i p r z y s z ł e g o s p a d k o b i e r c ę . P o n a d to w yrok ś m i e r c i w ydano w M i l e c i e , a n i e w R zym ie,
g d z i e p r o c u r a t i o a b o r t u s n i e b y ło k a r a n e a ż t a k s u ro w o , c h o ć n a s z 15
mówca z d a j e s i ę t e g o dom agać .
N a jw ię c e j je d n a k w ia d o m o śc i n a te m a t p r z e r y w a n i a c i ą ż y w c z a s a c h a u g u s to w s k ic h d o s t a r c z y ł nam O w id iu sz / 4 3 p r z . C h r. - 18 p . C h r . / k t ó r y p o ś w i ę c i ł tem u z a g a d n i e n i u dw ie c a ł e p i e ś n i m i ł o s n e . Czasy p a n o w a n ia c e s a r z a A u g u s ta t o o k r e s w i e l k i e g o s p o k o ju i d o b r o b y tu , s p r z y j a j ą c y w y g o d n ictw u i l u k s u s o w i , w k tó ry m s z t u c z n e p o r o n i e n i a s t a ł y s i ę po p r o s t u m o d ą ,n a w e t d l a b ła h y c h powodów. P o e ta s k a r ż y s i ę , że r z y m s k ie k o b i e t y n i s z c z ą p o c z ę te d z i e c i w c e l u z a c h o w a n ia 16 W jed n y m ze sw ej u ro d y i c o r a z r z a d z i e j p r a g n ą z o s t a ć m atkam i s w o ic h f i k c y j n y c h l i s t ó w h e r o i d y o p o w ia d a z sarkazm em o d arem n y ch w y s i ł k a c h n i a ń k i , k t ó r a s t a r a s i ę z a w s z e lk ą c e n ę , p r z y pomocy r ó ż
n y ch le k ó w , wywarów z t r a w y , p o d k ła d e k i czopków pomóc sw ej b r z e - 17
m ie n n e j w ychow ance w u k r y c i u j e j b r z u c h a i s p ę d z e n i u p ło d u . K ry
-14 Tam że, 1 1 ,3 2 , R y k a c z e w sk i I I 4 4 : "P rzypom inam s o b i e , że gdy byłem w A z j i , pew na k o b i e t a z M i l e t u , p r z e k u p i o n a p r z e z d a l s z y c h s p a d k o b ie r c ó w , sam a s o b i e le k a m i p łó d s p ę d z i ł a , z a co n a ś m ie r ć z o s t a ł a s k a z a n a / p a r t u m s i b i i p s a m e d ic a m e n tis a b e g is s e t , r e i c a p i t a l i s e s s e d a m n a ta m /. S ł u s z n i e , p o n ie w a ż z g ł a d z i ł a n a d z i e j ę o j c a , p a m ią tk ę j e g o i m i e n i a , p o d p o rę r o d u , d z i e d z i c a domu, i p r z y s z ł e g o o b y w a te la r z e c z y p o s p o l i t e j / s p e m p a r e n - t i s . . . h e re d e m f a m i l i a e . . . s u s t u l i s s e t / . . . T am ta k o b i e t a
w łasn em u c i a ł u g w a łt z a d a j ą c , sama s o b i e b y ł a p r z y c z y n ą swych c i e r p i e ń / ; p o r . Q u i n t i l i a n u s , I n s t i t u t i o n e s o r a t o r i a e V I I I 4 , 11; T r i p h o n i u s , D is p u ta tio n u m l i b e r X, D. 4 8 . 1 9 , 3 9 . 15 P o r . D M lger, a r t . c y t . 3 9 ; N a r d i , d z . c y t . 2 1 4 - 2 2 8 . Nux 2 3 -2 4 : "Nunc uteru< v i t i a t R aro q u e i n hoc a e v o q u ae e s t , v u l t fo rm o s a v i d e r i : q u ae v e l i t e s s e p a r e n s " H e r o id e s 1 1 ,3 7 - 4 4 : 'Iam q u e tu m e s c e b a n t v i t i a t i p o n d e r a v e n t r i s , A e g ra q u e f u r t i v u m membra g r a v a b a t o n u s .
Quas m ih i non h e r b a s , a u a e non m e d ic a m in a n u t r i x A t t u l i t a u d a c i s u p p o s u i t q u e manu
16
239 -t y k u j ą c w s p ó łc z e s n ą s o b i e r o z w i ą z ł o ś ć w j e d n e j ze sw ych p i e ś n i , p i - s z e z ż a le m i gniew em r ó w n ie ż o sw ej k o c h a n c e K o r y n n ie , k t ó r a d o p u ś c iw s z y s i ę u p r z e d n io k i l k a k r o t n e g o p r z e r w a n i a c i ą ż y , t e r a z znów l e ż y c i ę ż k o c h o r a po p o r o n i e n i u p o c z ę te g o z nim d z i e c k a . Mimo r o z g o r y c z e n i a p r o s i j e d n a k bogów o d a ro w a n ie j e j ż y c i a , z a co p r z y - 18 r z e k a im s o l i d n e o f i a r y . W i n n e j znów p i e ś n i , p o ś w i ę c o n e j w c a ł o ś c i p i ę t n o w a n i u ro z p o w s z e c h n io n e g o p r a k ty k o w a n ia p o r o n i e ń , b o l e j e n ad ty że d e l i k a t n e i n ie w a le c z n e k o b i e t y m o rd u ją w s w o ic h ł o n a c h n ie w in n e p ło d y po t o j e d y n i e , by n i e m ieć z m a rs z c z e k n a
b r z u c h u . U żyw ają do te g o k w aśn y ch owoców, z a b ó jc z y c h le k ó w , t r u c i z n y n a w e t w p row adzanego do w n ę t r z a ż e l a s t w a , n a r a ż a j ą c s i ę
p r z e z t o n a ś m i e r t e l n e n i e b e z p i e c z e ń s t w o . C z y n ią c t o p o s t ę p u j ą
g o r z e j n i ż z w i e r z ę t a , bo c z e g o by n i e p o p e ł n i ł a n a w e t d z i k a l w i c a
czy t y g r y s i c a , te g o b e z k a r n i e d o p u s z c z a j ą s i ę d e l i k a t n e d z i e w c z ę t a . Gdyby t a k p o s tę p o w a ły w s z y s t k i e m a t k i , dawno by j u ż w ym arł c a ł y
r o d z a j l u d z k i , a w śró d zam ordow anych z n a l a z ł a by s i ę zaró w n o s a ma n i s z c z ą c a p łó d k o b i e t a , j a k i o n , p i ę t n u j ą c y t e r z e c z y p o e t a .
Z au w aża, że u m i e r a j ą c e z r a c j i p o r o n i e n i a d z i e w c z ę t a , o d c h o d z ą z p o g a r d ą c a ł e g o o t o c z e n i a , k t ó r e n i e o p ł a k u j e i c h ś m i e r c i , a l e p o w ta r z a , że s ł u s z n i e j e t o s p o t k a ł o . Sam je d n a k p r o s i bogów , by
Ut p e n i t u s n o s t r i s / h o c t e c e la v im u s unui V i s c e r i b u s c r e s c e n s e x c u t e r e t u r o n u s! A! Nimium v iv a x a d m o tis r e s t i t i t i n f a n s A r t i b u s e t t e c t o t u t u s ab h o s t e f u i t ! " / 18 Amores I I 13: 1 "Dum l a b e f a c t a t o nus g r a v i d i t e m e r a r i a v e n t r i s , I n d u b io v i t a e l a s s a C o r in n a i a c e t . I l i a q u id e m , clam me ta n tu m m o l i t a p e r i c l i , i r a d ig n a m ea; s e d c a d i t i r a m ę tu , tam en a u t ex me c o n c e p e r a t , a u t ego c r e d o ; m ih i p ro f a c t o , s a e p e , quod e s s e p o t e s t . . 15 a d h ib e v u l t u s , e t i n u n a p a r c e d u o b u s ; v lta m d o m in ae t u d a b i s , i l l a m ih i + w Sed E s t Hue Nam T u q u e , l a b o r a n t e s u t e r o m i s e r a t a p u e l l a s , Quarum t a r d a l a t e n s c o r p o r a t e n d i t o n u s , L e n is a d e s , p r e c i b u s q u e m e is f a v e , I l i t h y i a : D ig n a e s t quam i u b e a s m u n e r is e s s e t u i . I p s e ego t u r a d ab o f u m o s is c a n d id u s a r i s , i p s e f e r o a n t ę t u o s m u n era v o t a p e d e s ;
A d ic ia m t i t u l u m : SERVATA NASO COHINNA, Tu modo f a c t l t u l o m u n e rib u s q u e lo c u m . 19
240
-jeszcze raz byli dla nich łaskawi i9 Objaśniając zaś w swoich
"Fasti" genezę święta bogini urodzin Karpenty, opowiada o urzą dzonym w 214 r. przez rzymskie kobiety strajku, podczas którego dopuszczały się masowych poronień wywoływanych kłuciem jakimś
tępym narzędziem . Rozżalony wreszcie, że musi przebywać na wy
gnaniu, wspomina w swoich "Tristiae" nieznanego nam bliżej Eubiu sa, który mimo iż również opisywał bezwstydne historie i spędza-
21
nie płodu, nie został jednak zesłany na wygnanie .
Si tamen in tanto fas est monuisse timore Hac tibi sit pugna dimicuisse satis".
19 Amores II 1 14: 5 10 19 20
"Quid iuvat immunes belli cessare puellas, Nec fera peltatas agmina velle sequi,
Si sine Martę suis patiuntur vulnera telis, Et caecas armant in sua fata manus?
Quae prima instituit teneros convellere foetus, Militia fuerat digna perire sua.
Scilicet, ut careat rugarum crimine venter, Sternetur pugnae tristis arena tuae?
Si mos antiquis placuisset matribus idem, Gens hominum vitio deperitura fuit;
Quique iterum iaceret, generis primordia nostri In vacuo lapides Orbe, parandus erat....
Tu quoque, cum posses naści formosa, perisses, Temptasset, quod tu, si tua mater opus.
Ipse ego, cum fuerim melis periturus amando,
Yidissem nullos atre necante. dies
Quid plenam fraudas vitem crescentibus uvis, Pomaque crudeli vellis acerba manu?
25 Sponte fluant matura sua; sine crescere nata;
Est pretium parvae non levae vita morae.
Vestra quid effoditis subiectis viscera telis, Et nondum natis dira venena datis?
Colchida respersam puerorum sanguine culpant,
35 Hoc neque in armeniis tigres fecere latebris,
Perdere nec foetus ausa leaena suos.
At tenerae faciunt, sed non inpune, puellae. Saepe suos utero quae necat, ipsa perit.
Ipsa perit, ferturque rogo resoluta capillos, 40 Et clamant "merito", qui modo cumque vident.
Ista sed aetherias vanescant dicta per auras, et sint ominibus pondera nulla meis.
Di faciles, pecasse semel conceditc tuto; Et satis est; poenam culpa secunda ferat". 20 Fasti I 621-624:
"Mox honor eripitur, matronaque destinat omnis Ingratos nulla prole novare viros.
Neve daret partus, ictu temeraria caeco Visceribus crescens excutiebat onus".
241 -i g rz e c h e m , z a k tó Z i n f o r m a c j i p r z e k a z a n y c h p r z e z O w id iu s z a w y n ik a , że n a j c z ę s t s z ą p r z y c z y n ą s z tu c z n e g o p o r o n i e n i a w j e g o c z a s a c h b y ło p r a g - n i e n i e u t r z y m a n ia p i ę k n o ś c i c i a ł a i c h ę ć u k r y c i a c i ą ż y p o w s t a ł e j z r e l a c j i p o z a m a łż e ń s k ic h . W d z i a ł a l n o ś c i t e j p o m a g a ła r ó w n ie ż c z ę s t o n i a ń k a . W śród s to s o w a n y c h w ów czas śro d k ó w a b o r c y jn y c h w id zim y
c z o p k i , wywary z z i ó ł , n i e o k r e ś l o n e b l i ż e j l e k i i t r u c i z n y , o r a z j a k i e ś m e ta lo w e n a r z ę d z i e . Z r e l a c j i p o e ty w y n ik a r ó w n ie ż , że w ie
l e k o b i e t po p o r o n i e n i a c h c h o r o w a ło , a n a w e t u m i e r a ł o , n i e b u d z ą c u w s p ó łc z e s n y c h ż a d n e g o w s p ó ł c z u c i a . W edług lu d u bow iem , k t ó r e g o
o p i n i e z d a j e s i ę p o d z i e l a ć r ó w n ie ż O w id iu s z , p r z e r w a n i e c i ą ż y j e s t z a b ó js tw e m o r a z godnym p o t ę p i e n i a p r z e s tę p s tw e m 22 r e n a le ż y p r z e p r a s z a ć bogów N ie m n ie j o s t r o p i ę t n o w a ł w s w o ic h s a t y r a c h o k . 116 r . z g u b n ą p r a k t y k ę p r z e r y w a n i a c i ą ż y J u w e n a l / 5 5 - i 2 0 / . W o ła ł o n , że c o r a z t r u d n i e j s p o t k a ć n a b o g aty m ł o ż u r o d z ą c ą k o b i e t ę , g d y ż t e n a g m in n ie p rz y pomocy r ó ż n y c h s z t u c z e k i leków p r z e c i w d z i a ł a j ą p o c z ę c i u lu b z a p i e n i ą d z e z a b i j a j ą l u d z i w ł o n i e . R odzą t y l k o k o b i e t y u b o g i e , b o g a ts z e z a ś w o lą p r z e s t a w a ć z e u n u c h a m i, by p ó ź n i e j 23 n i e p r z e r y w a ć c i ą ż y i n i e s to s o w a ć śro d k ó w a n ty k o n c e p c y jn y c h . T e r m in o lo g ia J u w e n a la , p o d o b n ie j a k w c z e ś n i e j u C ic e r o n a i O w id iu s z a , n a s y c o n a j e s t ś w ia d o m o ś c ią , że p o d c z a s p r z e r y w a n ia c i ą ż y z a b i j a s i ę c z ło w ie k a /h o m in e m /, a n i e b e z k s z t a ł t n y p ł ó d , p r z e z co wbrew ro z p o w sz e c h n io n y m p o g ląd o m s t o i c k i m , u w ażający m p łó d z a p o r t i o
"Nec q u i d e s c r i p s i t c o rru m p i s e ta in a matrum E u b iu s , im p u ra e c o n d i t o r h i s t o r i a e " .
22 P o r . D O lg e r, a r t . c y t . 4 0 - 4 1 ; N a r d i , d z . c y t . 2 3 0 -2 4 1 . 23 S a t u r a VI 3 6 6 - 3 6 8 , 5 9 2 -6 0 0 :
" S u n t q u a s e u n u c h ! i n b e l l e s
O s c u la d e l e c t e n t e t d e s p e r a t i o E t quod a b o r t i v o non e s t opus
o l l i a se m p e r b a r b a e Hae tam en N u t r i c i s Sed i a c e t Tantum a r Quac s t e r C o n d u c i t . P o r r i g e , E t v e x a r e A e t h i o p i s e t p a r t u s s u b e u n t d i s c r i m e n e t om nis t o l e r a n t f o r t u n a u r g e n t e l a b o r e s ; a u r a t o v ix u l l a p u e r p e r a l e c t o . t e s h u i u s , ta n tu m m e d ic a m in a p o s s u n t , i l e ś f a c i t a t q u e h o m in es i n v e n t r e n e c a n d o s G audę, i n f e l i x , a t q u e i p s e bibendum q u id q u id e r i t , nam s i d i s t e n d e r e v e l l e t u te ru m p u e r i s s a l i e n t i b u s e s s e s f o r t a s s e p a t e r " .
- 242 v is c e r u m m a t r i s , c z y n t a k i j e s t z a b ó js tw e m . Ani j e d n a k w tym p r z y p a d k u , a n i w innym f r a g m e n c ie J u w e n a la ,o p o w ia d a ją c y m o s z tu c z n y c h p o r o n i e n i a c h płodów p o c z ę ty c h p r z e z J u l i ę z c e s a r z e m D om icjanem O /i / 8 i - 9 6 / i z a k o ń c z o n y c h j e j ś m i e r c i ą , n i e ma mowy o ty m , by 25 , n i e ! te g o r o d z a j u p r a k t y k i b y ły k a r a l n e lu b n ie d o z w o lo n e
O tym samym w y d a r z e n iu s p ę d z e n i a p ło d u n a d w o rze c e s a r s k im p i s z e zaró w n o P l i n i u s z M łodszy / 6 2 - 1 1 4 / , j a k i S w e to n iu s z / 7 0
-27
1 6 0 / . F a k t t e n m u s ia ł w id o c z n ie w yw ołać d u ż e w r a ż e n ie n a w s p ó ł c z e s n y c h , s k o r o w p r z e c i ą g u 20 l a t w spom ina go w m ocnych sło w a c h a ż t r z e c h a u to r ó w . Że p r o c u r a t i o a b o r t u s z n a n e b y ło i p ra k ty k o w a ne r ó w n ie ż n a d w o rze c e s a r s k i m , ś w ia d c z y t a k ż e w zm ian k a T a c y ta / 5 5 - 1 2 0 / o N e r o n i e , k t ó r y c h c ą c s i ę p o z b y ć sw ej p r a w o w ite j m ałżon k i O k ta w ii w c e l u p o z y s k a n i a P o p p e i, o s k a r ż y ł j ą f a ł s z y w i e o kon s p i r a c j ę , c u d z o łó s tw o i s p ę d z e n i e p ło d u , mimo i ż w c z e ś n i e j z a r z u - 28
c a ł j e j b e z p ło d n o ś ć . Z a r z u t o s p ę d z e n i e p ło d u n i e m ia ł zapew ne w tym c z a s i e d e c y d u ją c e g o z n a c z e n i a , a l e obok in n y c h r z u c a ł d o d a t kowy c i e ń n a o s k a r ż o n ą . 24 S a t u r a I I 2 9 -3 3 : " Q u a lis e r a t n u p e f t r a g i c o p o l l u t u s a d u l t e r C o n c u b itu , q u i tu n c l e g e s r e v o c a b a t a m a ra s Omnibus a t q u e i p s i s V e n e ri M a r tiq u e t i m e n d a s , Cum t o t a b o r t i v i s fecu n d am l u l i a v u lv am S o l v e r e t e t p a t r u o s i m i l e s e f f u n d e r e t o f f a s " . 25 P o r . D M lger, a r t . c y t . 3 9 - 4 0 ; N a r d i , d z . c y t . 3 1 6 - 3 1 9 . 26 27 E p i s t o l a e IV l i , 6 , t łu m . Z . Z i ó ł e c k i / P l i n i u s z a C e c y l i u s z a S e k u n d a l i s t y p r z e ł o ż o n e . . . , W rocław 1837 / I - I I I / , I 3 0 5 : " Z b r o d n ię n i e m n i e j s z ą od t e j , k t ó r ą k a r a ć s i ę z d a w a ł, p o p ełn U p o t ę p i a j ą c o p o ró b s tw o n ie p r z y to m n ą i n i e w y s łu c h a n ą , a sam c ó r k ę b r a t a n i e t y l k o k a z ir o d z tw e m z m a z a ł, l e c z n a w e t z a b i ł ; g d y ż wdową b ę d ą c w s k u te k p o r o n i e n i a u m a r ł a " . V ita e C a e sa ru m . D o m itia n u s 2 2 , t ł u m . J . P l i s z c z y ń s k a /G a ju s z S w e to n iu s z T r a n k w i l l u s , Żywoty C ez aró w , t łu m . . . . , W arszaw a
1 9 5 4 /, 3 9 1 -3 9 2 : "W k ró tce po ś m i e r c i j e j o j c a i m ęża, r o z m i ł o w ał s i ę w n i e j g o r ą c o i j a w n i e . Sam s t a ł s i ę p r z y c z y n ą j e j
ś m i e r c i , g d y ż z m u s ił j ą do u s u n i ę c i a p ł o d u , p o c z ę te g o z je g o p r z y c z y n y " .
A n n a le s XIV 6 3 : t ł u m . S.Hammer / T a c y t , D z i e ł a , 1 - 1 1 , W arszaw a 1 9 5 7 /, I 4 3 4 - 4 3 5 : "Tym czasem N e ro n o ś w ia d c z a w E d y k c ie , że
O k ta w ia u ń i o d ł a p r e f e k t a w n a d z i e i p o z y s k a n i a w s p ó ł u d z i a ł u f l o t y , a z a p o m in a ją c o ty m , że k r ó t k o p r z e d te m z a r z u c i ł j e j b e z p ł o d n o ś ć , d o d a j e , że w p o c z u c iu sw ego w y u z d a n ia s p ę d z i ł a p ł ó d , o czym on d o k ła d n e ma w ia d o m o ś c i; w i ę z i w ię c O k taw ię n a w y s p ie P a n d a t e r i l . . . a w r e s z c i e o b w in ie n ie c i ę ż s z e od w s z e l a k i e j z a g ł a d y " .
- 243
Do w y m ie n io n y ch ł a c i ń s k i c h ś w ia d e c tw o p r o c u r a t i o a b o r t u s
można j e s z c z e d o r z u c i ć w zm iankę P l a u t a / 2 5 0 -1 8 4 / o p o zb y w a n iu s i ę 29
n ie p o ż ą d a n e j c i ą ż y p r z e z h e t e r y o r a z o p o w ia d a n ie A p u le ju s z a
z M adaury o m ito lo g ic z n y m n ie le g a ln y m z w ią z k u P s y c h e z K upidynem , k t ó r y c h p łó d W enera p o le c a z n i s z c z y ć , by n ie n a r o d z i ł s i ę b ę k a r -
30
tern . W enera p e ł n i t u r o l ę p a t e r f a m i l i a s i mówi o p r z e r w a n iu c i ą ży j a k o r z e c z y n a j b a r d z i e j n a t u r a l n e j , co od d aw ało d o b rz e ducha I I w ., p a n u ją c e g o s z c z e g ó l n i e w s f e r a c h w y ż s z y c h . Na t l e t e g o o g ó ln e g o z e p s u c i a i d o w o ln eg o p r z e le w a n ia k rw i n ie n a ro d z o n y c h d z i e c i s z c z e g ó l n i e p i ę k n i e b rz m ią s ło w a S e n e k i / 5 - 6 5 / s k ie r o w a n e do sw e j m a tk i H e l w i i , k t ó r e j g r a t u l u j e , że wbrew zw y cza jo m in n y c h k o b i e t , o n a n ie w s t y d z i ł a s i ę a n i p o s ia d a n ia w ie lu d z i e c i , a n i b rze m ie n n e g o ło n a i n ig d y n ie z n i s z c z y ł a p o c z ę t e g o p otom stw a*^ . Na k s z t a ł t o w a n i e s t a r o ż y t n y c h p ogląd ów e t y c z n y c h , s z c z e g ó l -f i 1 o z o - a r y s t o t e l i z m
n ie w s f e r a c h w y ż s z y c h , w dużym s t o p n iu w p ły w a ła f i a , a z w ł a s z c z a j e j t r z y k i e r u n k i : p la t o n iz m ,
i s t o ic y z m . T r z e b a je d n a k na w s t ę p ie z a z n a c z y ć , że problem em p r z e r y w a n ia c i ą ż y f i l o z o f i a g r e c k o - r z y m s k a z a j ę ł a s i ę sto su n k o w o p ó źn o . Powodem z a ś t e g o b y ł f a k t , że o g ó ł p r z e d s o k r a ty k ó w n ie u zn a w a ł p ł o du z a i s t o t ę o ży w io n ą p r z e z d u s z ę , a w z w ią z k u z tym je g o z n i s z c z e n ia n ie uważano z a z a b ó js t w o .
29
30
3 1
T r u c u le n t u s 2 0 1-2 0 3 , t łu m .G .P r z y c h o c k i / T .M .P la u t u s , Kom edie I - I V , Kraków 1 9 3 1 - 1 9 3 7 / , I I I 4 1 2 : " K r y ła s i ę i b a ł a , ż e b y ś
ty j e j n ie nam ówił do s p ę d z e n ia p ło d u , żeb y d z i e c k o u ś m i e r c i ł a " .
może b y ć uznane z a p ozw olim y c i d o n o s ić M etam orphoseon VI 9: "M a łże ń stw o to n ie
p raw e; u r o d z i s i ę z n ie g o b ę k a r t , j e ś l i do k o ń c a t ę c i ą ż ę " .
De c o n s o l a t i o n e ad H elviam 1 6 , 3 , tłu m . L .J o a c h im o w ic z / L .A . S e n e k a , Pism a f i l o z o f i c z n e 1 - 1 1 1 , W arszaw a 1 9 6 5 / , I 529:
"N igd y n ie w s t y d z i ł a ś s i ę sw ego l i c z n e g o p o to m stw a , j a k g d y
by m ia ło n i e k o r z y s t n i e ś w ia d c z y ć o twoim w ie k u . N igdy z w y c z a
jem in n y c h k o b i e t , k t ó r e s z u k a j ą ch w a ły w s w o ic h k s z t a ł t a c h , n ie u k r y w a ła ś c i ę ż a r n e g o ło n a , j a k gdyby n ie p r z y z w o it e g o b r z e m ie n ia , a n i n ie u d a r e m n iła ś p o c z ę t y c h w s w o ic h w n ę t r z n o ś c ia c h
n a d z i e i potom stw a / n e c i n t r a v i s c e r a tu a c o n c e p t a s s p e s l i b e - rorum e l i s i s t i / " .
- 244
P la t o n / 4 2 7 - 3 4 7 / u czą c o swym id ea ln y m p a ń s t w ie , p rzew id yw ał w nim r ó w n ie ż u s t a lo n ą l i c z b ę d z i e c i , o k t ó r e j winny decydow ać w ła
d ze n a jw y ż s z e . Wspomina t a k ż e , i ż j e s t w i e l e sposobów na z w ię k s z a - 32
n ie lu b z m n ie j s z a n ie r o z r o d c z o ś c i , ch o ć o żadnym z n ic h k o n k r e t n i e n i e mówi. K o b ie ty winny r o d z i ć w w iek u 2 0 -4 0 l a t . Poza tym
okresem r o z p ło d u , k o b ie t a i m ężczyzn a w in n i s i ę s t a r a ć , by n ie do prow adzać do p o c z ę c ia i n i e r o d z i ć nowych d z i e c i . J e ś l i b y z a ś m i mo t e g o k t ó r a ś k o b i e t a z a s z ł a w c i ą ż ę , t o t a k i p łó d a lb o n a le ż y
p o r o n ić p rzed n a ro d zen iem , a lb o p o r z u c ić po n a r o d z e n iu . Tego r o d z a ju ok ru tn y s to s u n e k do późno p o c z ę t e g o ż y c i a podyktowany b y ł dobrem p a ń stw a , z e w zg lęd u na k t ó r e P la t o n z e z w a la ł zarówno na a n t y k o n c e p c ję , ja k i na p r z e r y w a n ie c ią ż y i p o r z u c a n ie noworodków*^ Z a le c e n ia P la to n a d o t y c z ą c e n i s z c z e n i a późno p o c z ę t y c h płodów b ę - 35 36 dą p ó ź n ie j z w a lc z a ć E u z e b iu sz z C e z a r e i i T e o d o r e t z Cyru^ .
32 L eges V 740 d , tłu m . M.Maykowska / P l a t o n , Prawa, Warszawa 1 9 6 0 /, 198: "We w s z y s t k ic h t y c h wypadkach n a jw y ż s z a n a sz a
1 n a j d o s t o j n i e j s z a w ła d z a b ę d z ie m u s ia ła r o z w a ż y ć , co t r z e b a
z r o b i ć , gdy j e s t z b y t w ie lk a lu b z b y t m ała i l o ś ć d z i e c i , i zn a l e ź ć s p o s ó b , żeby u tr z y m a ła s i ę n ie z m ie n n ie owa l i c z b a p i ę c i u t y s i ę c y c z t e r d z i e s t u domów. Sposobów j e s t w i e l e , bo można i na z m n ie j s z e n ie s i ę p ło d n o ś c i w p ływ ać, j e ż e l i j e s t z b y t o b f i t a ,
i o d w r o tn ie , na z w ię k s z e n ie s i ę l i c z b y u r o d z in " .
33 R e s p u b lic a V 9 ,4 6 1 b c , tłu m . W .W itw ick i / P l a t o n a p a ń stw o , War szaw a 1 9 4 8 /, I 257: "K obiety i m ę ż c z y ź n i p oza la ta m i r o z p ł o
du . . . będą m i e l i r o z k a z s t a r a ć s i ę , żeby n a j l e p i e j a n i je d e n owoc t a k ie g o s to s u n k u n i e u j r z a ł ś w i a t ł a d z ie n n e g o , j e ś l i b y
s i ę z a l ą g ł Apo6up.ELa0fx,. u.(fXt,c?T(x tirtó' (pmp ewp^pet,v KÓT]p.a p ą6ś 2v,e& v yćvT]Ta.b^ gdyby je d n a k na ś w ia t p r z y s z e d ł j a k o ś wbrew
u s iło w a n io m , t o p o ło ż y ć t o g d z i e ś t a k , żeby n i e b y ło p o ż y w ie n i a d l a n ie g o " , p o r . D H lger, a r t . c y t . 7; N a r d i, d z . c y t . 1 1 6 -
1 2 2 .
34 Tamże, 4 6 0 b , s . 2 5 5 : " D z ie c i t y c h g o r s z y c h , gdyby s i ę tym innym j a k i e ś ułomne u r o d z i ł o , t o t e ż w ja k im ś m ie j s c u , o którym
s i ę n i e mówi i n i e b ard zo w iadom o, g d z ie by ono b y ł o , u k ryć ja k n a le ż y " .
35 P o r . P r a e p a r a t io E v a n g e lic a X I I I 1 9 , GCS 4 3 , 2 4 9 , 1 7 - 1 8 . *
245
N u r tu je nas tu p y t a n ie , czy tw órca Akademii uważał płód za i s t o t ę żywą, a j e ś l i t a k , to od ja k ie g o momentu? N ie znajdziem y u n iego
na to żadnej o d p o w ied zi, choć p ó ź n ie j T e r tu lia n b ęd zie go z a l i c z a ł do filo z o fó w u c z ą c y c h , i ż dusza łą c z y s i ę z ciałem podczas n a
-ro d z in 3 7 .
dównież A r y s t o t e le s /384-322/ p o ru sza ł problem p r o k r e a c ji w idealnym państw ie i zajmował s ię ogran iczan iem li c z b y d z i e c i .
W p r z e c iw ie ń s tw ie jed n ak do P la to n a n ie proponuje p o rzu ca n ia nowo rodków ze w zględu na n ie p o zw a la ją ce na to o b y c z a je ,a i e z a le c a t y l ko prew encyjne sp ę d za n ie płodów p o czę ty ch ponad u s ta lo n ą l i c z b ę .
Żeby jednak t a k ie p o ro n ie n ie mogło być d o p u szcza ln e i god ziw e, mu s i być przeprowadzone na p oczątk u c i ą ż y , zanim płód z o s ta n ie o ży w iony; p ó ź n ie j bowiem, k ied y płód ma ju ż c z u c ie i ż y c i e , te g o r o
d z a ju sz tu c z n e p o r o n ie n ie j e s t n iegod ziw e i n ie d o p u szcza ln e 38 bo
może być zabójstw em , choć S t a g i r y t a n ig d z ie o tym n ie mówi. W ży c iu płodu r o z r ó ż n ia ł on dwa o k re sy : stadium n ie o ż y w ie n ia i ożyw ie
n i a . U le g a ją c wpływom znanych s ta r o ż y tn y c h le k a r z y D io k le s a z K a r y s - to s / IV w ./ i H ip p o k ra tesa z Kos /460-367/ przyjm ow ał, że embrion
męski j e s t ożywiony i p o sia d a c z u c ie ju ż po 40 d n iach od swego p o - 39
c z ę c i a , żeń sk i n ato m iast po 90 d n iach od p o c z ę c ia . Przed tymi
37 De anima 2 5 ,2 , CCL 2 ,8 1 9 .
38 P o l i t i c a V I I 14,10,1335 v , tłu m . L .P io t r o w ic z / A r y s t o t e le s ,
P o li t y k a , Warszawa 1964/, 331: "W k w e s tii usuwania czy wychowy wania noworodków winno obowiązywać prawo, by n ie wychowywać
żadnego d z ie c k a w ykazującego k a le c tw o . B io rą c jednak pod uwa
gę lic z b ę d z i e c i , n a le ż y wobec t e g o , że i s t n i e j ą c e o b y cz a je n ie p o zw alają usuwać żadnego noworodka, li c z b ę u ro d zin prawem ogra n ic z y ć ; j e ś l i za ś ja c y ś o b cu ją cy ze sobą małżonkowie poczną
d zie ck o ponad tę l i c z b ę , n a le ży spowodować je g o p o r o n ie n ie ,
zanim je s z c z e c z u c ie i ż y c ie w n ie w stą p i /itptv <xtcreE<3t,v iy y E -
v^cr8(X). Mat ^a)t)v/ . Bo co tu j e s t godziwe a co n i e , z a le ż e ć
b ęd zie od t e g o , czy płód ju ż c z u c ie i ż y c ie p o s ia d a " ; p o r. D B lg e r, a r t . c y t . 7 -9 ; N a r d i, d z . c y t . 123-132.
H i s t o r i a anim alium V II 3,583 b , tłu m . P .Siw ek / A r y s t o t e le s , Z o o lo g ia , Warszawa 1982/, s .2 8 8 : "Gdy ch o d zi o embriony p ł c i m ę s k ie j, ic h ruch wyczuwa s ię zazw yczaj na boku prawym, po
upływ ie mniej w ię c e j c z t e r d z ie s t u dni / p o r. H ip p o k ra te s, Aphor. V 48/; gdy ch o d zi o embriony p ł c i ż e ń s k i e j, na boku lewym oko
ło d z ie w ię ć d z ie s ią te g o d n ia . N ie n a le ży jednak b rać żadnej
z ty ch wskazówek dosłow nie . . . W tym m niej w ię c e j c z a s ie embrion zaczyn a s i ę ró żn ico w a ć; przedtem tw o rzy ł masę c i a ł a n ie z r ó ż n i-
cowaną. Nazyw alą "upływem" p o ro n ie n ie p łod u , k tó re za ch o d zi 39
- 246 d n ia m i o ż y w ie n ia s ą one b e z k s z t a ł t n ą m asą i i c h p o r o n i e n i e j e s t d o p u s z c z a l n e . P o t w i e r d z a j ą c ż y c ie p ło d u m ę sk ie g o po 4 0 , a ż e ń s k ie g o po 90 d n ia c h od p o c z ę c ia y A r y s t o t e l e s p r z e c i w s t a w i ł s i ę ro z p o w sz e c h n io n e m u p o g lą d o w i f i l o z o f i c z n e m u E m p e d o k le sa /4 9 5 - 4 1 5 /4 0 i re p re z e n to w a n e m u p r z e z w s p ó łc z e s n e g o mu D io g e n e s a z S in o p e / 4 0 3 -- 3 2 3 / 4 1 , k t ó r z y u c z y l i , że d u s z a w c h o d z i w p łó d d o p i e r o w momen c i e r o d z e n i a s i ę c z ło w ie k a . Do te g o z a ś momentu p łó d p r z e z c a ły
c z a s j e s t i s t o t ą n ie o ż y w io n ą . Z a s y g n a liz o w a n e po r a z p ie r w s z y w n a s z y c h r o z w a ż a n ia c h r o z r ó ż n i e n i e p ło d u o ży w io n eg o i n ie o ż y w io n e g o
b ę d z ie s i ę j e s z c z e d łu g o p r z e z w ie k i p o w ta r z a ć , zaró w n o u a u to ró w p o g a ń s k ic h , j a k i c h r z e ś c i j a ń s k i c h .
S z c z e g ó ln y wpływ n a praw odaw stw o r z y m s k ie i s t a r o ż y t n e po
g lą d y e t y c z n e w y w ie ra ł s t o i c y z g ł o s z ą c y h a s ł o , że m ę d rz e c w in ie n 40 w c i ą g u p ie r w s z y c h s ie d m iu d n i / p o p o c z ę c i u / , a "w y d a le n ie m " p o r o n i e n i e p ł o d u , k t ó r e ma m i e j s c e w o k r e s i e p ó ź n ie js z y m aż do c z t e r d z i e s t e g o d n i a . P o r o n i e n i e ma m i e j s c e s z c z e g ó l n i e w tym c z te r d z ie s to d n io w y m o k r e s i e . J e ś l i e m b rio n w y d alo n y w c z t e r d z ie s ty m d n iu j e s t p ł c i m ę s k i e j , r o z k ł a d a s i ę z u p e ł n i e i z n ik a , gdy s i ę go z a n u r z y w ja k im k o lw ie k p ł y n i e ; l e c z gdy s i ę go z a n u rz y w w o d z ie z im n e j, s ta n o w i r o d z a j masy w b ł o n i e ; gdy s i ę b ło n ę r a z r o z e d r z e , z j a w i a s i ę e m b rio n w i e l k o ś c i o lb r z y m ie j m rów ki: w id a ć d o b r z e j e g o c z ł o n k i , t a k j a k w s z y s t k i e in n e o r gany ł ą c z n i e z c z ło n k ie m m ęskim ; r ó w n ie ż oczy je g o s ą , j a k
u w s z y s t k i c h in n y c h z w i e r z ą t , n i e p o s p o l i c i e w i e l k i e . E m brion ż e ń s k i p o ro n io n y w t r z e c h p ie r w s z y c h m i e s i ą c a c h w y g lą d a p r z e w a ż n ie n a masę n i e z r ó ż n i c o w a n ą . J e ś l i e m b rio n p r z e k r o c z y ł c z w a rty m i e s i ą c , j e g o c z ę ś c i s ą d o b r z e d o s t r z e g a l n e i szy b k o p o s t ę p u j e i c h r ó ż n i c o w a n i e . Z atem a ż do u r o d z e n i a e m b rio n ż e ń s k i d o c h o d z i do w y k o ń c z e n ia s w o ic h c z ę ś c i p o w o ln ie j n i ż em brion m ę s k i; d z ie w c z y n k i r o d z ą s i ę c z ę ś c i e j n i ż c h ło p c y po d z i e s i ę c i u m i e s i ą c a c h b r z e m i e n n o ś c i " .
P o r . P s P l u t a r c h u s , De p l a c i t i s p h ilo s o p h o r u m V 15: "E m pedokles u c z y , że e m b rio n n i e j e s t bytem żywym, a l e w j a k i ś sp o só b od
d y c h a w ł o n i e . J a k o i s t o t a żywa o d d y c h a po r a z p ie r w s z y w mo m e n c ie r o d z e n i a s i ę , p r z e z w p ro w a d z e n ie p o w i e t r z a z z e w n ą trz do o tw a r ty c h n a c z y ń " ; XXVI 4 : " t a k d rz e w a s ą c z ę ś c ia m i z ie m i, j a k p ło d y w ł o n i e s ą c z ę ś c i a m i m a c ic y " .
P o r . P s P l u t a r c h u s , De p l a c i t i s p h ilo s o p h o r u m V 1 5 ,4 : "D io g en es mówi, że p ło d y r o d z ą s i ę n ie o ż y w io n e a l e c i e p ł e . P o s i a d a j ą c y
n a t u r a l n e c i e p ł o u ro d z o n y p łó d w c h ł a n i a z a r a z w p ł u c a zim no / d u s z ę / .
247
i ś ć z a praw am i n a t u r y . Każdy n o rm a ln y c z ło w ie k w in ie n s i ę o ż e n i ć i w t e n s p o s ó b z a p e w n ić p r o k r e a c j ę . M a łż e ń stw o i w s p ó łż y c ie w y k lu c z a j ą c e p r o k r e a c j ę j e s t n ie w a ż n e i n ie d o p u s z c z a ln e .W sw ych p o g lą d a c h d o ty c z ą c y c h ro z w o ju e m b r io n a ln e g o s t o i c y s z l i z a n a u k ą E m p e d o k le - s a i D io g e n e s a g ł o s z ą c , że p łó d p r z e d n a ro d z e n ie m j e s t t y l k o c z ę ś c i ą w n ę t r z n o ś c i m a tk i - p a r s v is c e r u m m a t r l s , p o d o b n ie j a k d rz e w a s ą c z ę ś c i a m i z i e m i ; j e s t bytem n ie o ż y w io n y m , k t ó r y d o p i e r o w momen c i e n a r o d z e n i a o tr z y m u je ż y c i e i d u s z ę . Z enon z K i t i o n u / 3 3 6 - 2 6 4 /
l u b i ł porów nyw ać p łó d do owocu r o ś l i n y , k t ó r y d o jr z e w a i o d p a d a
Naukę s t o i c k ą w w i e l u t e z a c h u z u p e ł n i ł i r o z w i n ą ł C hryzyp z S o l o i
/ 2 8 0 - 2 0 5 / , w s ą d a c h je d n a k o p ł o d z i e p o d trz y m y w a ł t y l k o p o g lą d y swych p o p rz e d n ik ó w 43 W t a k rozum ianym s y s te m ie f i l o z o f i c z n y m n i e b y ło
w ię c m i e j s c a na s t a w i a n i e p ro b le m u g o d z iw o ś c i lu b n ie g o d z i w o ś c i p r z e r y w a n ia c i ą ż y . S z tu c z n e s p ę d z a n i e p ł o d u , n i e z a l e ż n i e od t e g o , z j a k i c h powodów s i ę o d b y w a ło , p r z y t a k i c h z a ł o ż e n i a c h f i l o z o f i c z n y ch n i e m ogło p o c i ą g a ć z a s o b ą a n i p o c z u c i a w iny a n i o s k a r ż e n i a , 44 o z a b ó js tw o . Z n a u k ą s t o i c k ą d o t y c z ą c ą s z c z e g ó l n i e momentu o ż y w i a n i a p ło d u , b ę d ą p o le m iz o w a ć a u t o r z y c h r z e ś c i j a ń s c y , j a k n p . T e r - t u l i a n i L a k t a n c j u s z ^ . Łatw o z a u w a ż y ć , że s t o i c k i e p o g lą d y o p ł o d z i e p r z e c i w s t a w i a ły s i ę n a u c e U i p o k r a t e s a i A r y s t o t e l e s a , co p r o w a d z iło do d ł u g i c h i n ie k o ń c z ą c y c h s i ę d y s k u s j i n a t e m a t , czy p łó d j e s t i s t o t ą żyw ą. Tak n p . d u ż ą p o p u l a r n o ś c i ą c i e s z y ł a s i ę w s t a r o ż y t n o ś c i p r z y p is y w a n a Ł iz jh s z o w i / 4 4 5 - 3 7 8 / mowa "De a b o r t u " , w k t ó r e j a u t o r z a s t a n a w i a 46
s i ę , czy i od j a k i e g o momentu e m b rio n j e s t c z ło w ie k ie m , i c z y n a l e ż y
42 P o r . P s P l u t a r c h u s , u c z ą , że p łó d j e s t ELvaL Tr}ę yacT p& ę,
ś l i n y d o j r z e w a j ą i
De p l a c i t i s p h ilo s o p h o r u m V 1 5 ,2 : " S t o i c y c z ę ś c i ą m a c ic y , a n i e b y tem żywym /
oó / . J a k ow oce, k t ó r e s ą c z ę ś c i ą ro?-o d p a d a j ą , t a k r ó w n ie ż i p ł ó d " .
43 P o r . P l u t a r c h u s , De s t o i c o r u m r e p u g n a n t i i s 4 1 , 1 : " / C h r y z y p /
g ł o s i , że p łó d j e s t j a k r o ś l i n a w ł o n i e m a t k i . K ied y s i ę u r o d z i i o r z e ź w i p o w ie tr z e m , s t a j e s i ę b y tem żywym. S tą d t o nazw a d u
s z y wyw odzi s i ę od o d d e c h u " .
ł 4 P o r . N a r d i , d z . c y t . i 5 4 - 1 5 9 , 2 0 6 -2 1 3 . 45 P o r . T e r t u l l i a n u s .
1 7 ,6 .
De an im a 2 5 ,2 ; L a c t a n t i u s , De o p i f i c i o D ei W spomina o n i e j pod k o n i e c I w. T h e o n , P ro g y m n asm ata 2 , 1 4 ,
w l a t a c h 1 6 6 -1 7 6 O n o m a stik o n P o l l u k s a o r a z L e x ic o n decem o r a - to ru m H a r p o k r a t i o n a .