"Vox P a tru m " 8 /1 9 8 8 / z . 14
POLSKI CYCERONIANISTA
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI
A ŁACINA KOŚCIELNA*
A n d rzej F ry c z M odrzew ski /1 5 0 3 - 1 5 7 2 / - t o j a k w iadom o, j e
den z czo ło w y ch , p is z ą c y c h po ł a c i n i e a u to ró w p o l s k i e g o r e n e s a n s u . W je g o r e f o r m a t o r s k i c h i d y d a k ty c z n y c h d z i e ł a c h p o b rz m ie w a ją j e s z
cze pewne ech a ś r e d n io w ie c z n e j s c h o l a s t y k i , a l e j e s t t o j u ż tw ó r czość b a rd z o re n e s a n s o w a . S ta n o w i ona bogiem o d b i c i e c z e r p a n e j ze źró d eł g re c k o - r z y m s k ic h m y ś li h u m a n is ty c z n e j. N a jw ię k s z e d z i e ł o
M odrzewskiego, t r a k t a t p o l i t y c z n y "De R e p u b lic a em en d an d a", b y wa ro z p a try w a n e z ró ż n y c h punktów w id z e n ia . J e s t ono i n t e r e s u ją c e ta k ż e ze względów ję z y k o w y c h . Jednym z a s p e k tó w , w j a k i c h można b adać t ę p ro z ę ł a c i ń s k ą s ą p a n u ją c e p o w s z e c h n ie w o k r e s i e re n e sa n su te n d e n c j e c y c e r o n i a ń s k i e o r a z ic h wpływ na ję z y k
i s t y l i . L i t e r a c k a moda o k r e ś l a n a mianem c y c e r o n ia n iz m u p o l e g a ła , w sw ej s k r a j n e j p o s t a c i , n a ś c is ły m i b e z k ry ty c z n y m n a ś l a dowaniu C y cero n a n ie m a lż e pod każdym w zględem . W p r a k t y c e s p r o wadzało s i ę t o do s to s o w a n ia t y l k o te g o s ło w n ic tw a i ty c h k o n
s t r u k c j i s y n ta k t,y c z n y c h , j a k i c h używ ał C y c e ro n . W s z e lk ie o d s t ę pstwa od t e j r e g u ły u c h o d z iły z a c a łk o w ity b ra k smaku i o zn ak ę złego g u s tu .
S tu d iu ją c y m .in . we W ło sz e c h , p o d r ó ż u ją c y w ie le po E u ro p ie
oraz u trz y m u ją c y żywe k o n t a k t y z Erazmem z R o tte rd a m u / 1 4 6 7 - 1 5 3 6 / , Vivesem /1 4 9 2 - 1 5 4 0 / czy M elanchtoncm /1 4 9 7 -1 5 6 O / b y ł M odrzew ski
n ie w ą tp liw ie pod wpływem w spom nianych t e n d e n c j i . N iem n iej je d n a k p is a ł o r z e c z y w i s t o ś c i XVI w ., a f a k t t e n p o c i ą g a ł z a s o b ą k o
n ie c z n o ść a d o p to w a n ia i s t n i e j ą c e g o j u ż s ło w n ic tw a ł a c i ń s k i e g o d l a w yrażenia nowych t r e ś c i czy o p is y w a n ia z ja w is k n ie z n a n y c h C y c e ro
nowi i s t a r o ż y t n o ś c i / c h o d z i t u p rz e d e w s z y stk im o c a ł y ś w ia t A rty k u ł t e n j e s t r e f e r a t e m w ygłoszonym na p o s i e d z e n i u S e k c j i F i l o l o g i c z n e j we w r z e ś n iu 1983 r o k u , k t ó r e o d b y ło s i ę w Za k ła d z i e F i l o l o g i i K la s y c z n e j KUL. P o r. T. Z i e l i ń s k i , 1929. C ic e r o W a nd e 1 d e r J a h r h u n d e r t e , L e ip z ig
452
-p o ję ć zw iązanych z r e l i g i ą c h r z e ś c i j a ń s k ą / . W tym k o n te k ś c ie
n a su w a ją s i ę w ięc dwie z a s a d n ic z e k w e s tie , na k t ó r e n a le ż a ło b y
z w ró c ić uwagę. P ie r w s z a , ś c i ś l e języ k o w a, b ę d z ie p o le g a ła na
i l u s t r a c j i i a n a l i z i e k i l k u , n a j b a r d z i e j zdaw ałoby s i ę wymyśl
nych sfo rm u ło w ań , u w z g lę d n ia ją c e j n a sz e z a ło ż e n ie - c y c e ro n ia -
nizm a ł a c i n a k o ś c i e l n a , ro zu m ian a t u je d n a k n ie ty lk o ja k o
ję z y k s e n s u s t r i c t o , a l e ta k ż e ja k o c a łe t ł o k u ltu ro w e i ja k o
r z e c z y w is to ś ć p o zaję zy k o w a, k t ó r ą w ła ś n ie o p is u je ję z y k ł a c i ń
s k i . Druga to sp o só b a r g u m e n ta c ji, ja k im n a j c z ę ś c i e j p o słu g u je
*
s i ę n asz c y c e r o n i a n i s t a . R o z p a tr z e n ie ty c h dwóch spraw może
ta k ż e s ta n o w ić je d e n z p o ś r e d n ic h sposobów na p o k a z a n ie dość
ciekaw ego ro z w o ju sem an ty czn eg o ję z y k a ł a c i ń s k i e g o na p r z e s tr z e
n i wieków.
P rz e d s ta w io n e n i ż e j p rz y k ła d y - to p o j ę c i a n a le ż ą c e ze
sw ej i s t o t y do t e r m i n o l o g i i p o l i t y c z n e j , w ła ś c iw e j d la d z i e ł a
"De R e p u b lic a em endanda" b ę d ą c e g o , ja k w spom niano, tr a k ta te m
p o lity c z n y m . Tym b a r d z i e j w ięc i n t e r e s u j ą c y i godny uwagi j e s t
f a k t ró w n o le g łe g o w y stęp o w an ia w tym d z i e l e np. te g o samego
sło w a zarów no w je g o z n a c z e n iu p o lity c z n y m , ja k i r e lig ijn y m
z wyraźnym p r z e s u n ię c ie m a k c e n tu ku temu d ru g iem u . W tym m ie j
s c u n a le ż y mocno p o d k r e ś l i ć , i ż n i e c h o d z i nam o s tw ie r d z e n ie ,
ja k o b y M odrzew ąki ja k o p ie rw s z y n a d a ł znanym słowom ła c iń s k im te
w ła ś n ie nowe z n a c z e n ia , bo b y ło b y t o o c z y w is tą n ie d o rz e c z n o ś c ią ;
zacy to w an e bowiem n i ż e j te rm in y fu n k c jo n o w a ły w ta k i c h zn acze
n ia c h j u ż w s t a r o ż y t n o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j i we wczesnym ś r e d
n io w ie c z u / n p . św. A ugustyn i C i v i t a s D e i / . N iem niej je d n a k
używ anie i c h w d o b ie r e n e s a n s u , z w ła s z c z a w p o łą c z e n iu z t a k i
mi im io n am i, ja k C h r i s t u s , D eus, mogło n ie k ie d y r a z i ć ucho s ł u
c h a c z a u w ra ż liw io n e g o na s fo rm u ło w a n ia ł a c i n y o k re s u klasycznego
2
Po tym z a s t r z e ż e n i u p rzejd źm y do a n a l i z y w ybranych przykładów .
i
i .
Jednym z term inów p o lity c z n y c h w y s tę p u ją c y c h w "De
R e p u b lic a em endanda" j e s t słow o "reg n u m ". Obok c z y s to p o lity c z n e
go z n a c z e n ia M odrzew ski używ ał go ró w n ie ż w s e n s i e r e lig ijn y m
w z w ro c ie "Regnum D e i":
T e k sty cytow ane s ą w edług w y d an ia: A ndreae F r i c i l M o d rev ii,
Co:am entariorum de r e p u b l i c a emendanda l i b r i q u in q u e /De
mo-2
453
-"At p r in c i p i p o p u li non e s t m aledicendum ,
enim regnum Del non consequuntur"*^.
l e d i c i
P ozorn ie wydawałoby s i ę , że w y ra żen ie to n ie sta n o w i w s o
bie n ic z e g o nadzw yczajnego. Także Cyceron używał w yrażen ia
"regna deorum"^ na o z n a c z e n ie s ie d z ib y b ó stw . K iedy jed n ak że
spojrzymy na to w yrażen ie w całym k o n te k ś c ie zacytow anego f r a g
mentu, a nawet w k o n te k ś c ie c a ł e j r e l i g i i , zobaczymy, że k r y je
ono głęboką i nową t r e ś ć w stosu n k u do C ycerona. W te n sp osób
bowiem Modrzewski o k r e ś la z b a w ie n ie . To ju ż n ie j e s t zw yczajne
k rólestw o, w s e n s ie te r y to r iu m
czy w ładzy k r ó le w s k ie j , a le c o ś,
co ju ż n a leży do r z e c z y w is t o ś c i nadprzyrodzonej i co n a le ż y r o z
patrywać w nowym c h r z e ś c ija ń s k im w ym iarze.
Podobnie d ru g ie u ż y c ie te g o term inu w w yrażeniu - "regnum
I s r a e lis " :
"Verum qu ia viam praeceptorum D e i-d e s e r e b a t id e o
e t Deo a b ie c tu s e t regnum I s r a e l i s
ab eo sc issu m
a l t e r i d elatu m , e t a s p i r i t u Dei d e s e r t u s , s p i r i t u i
m aligno t r a d it u s e s t " 5 .
Znając h i s t o r i ę S a u la i j e j s z e r s z e t ł o b i b l i j n e , w idzim y, że
mówiąc o k r ó le s t w ie I z r a e l a ma Modrzewski na m y ś li pew ien d ość
szczególny rodzaj władzy w ynikający ze s p e c y f ic z n e g o ch a ra k teru
narodu żydow skiego. Słowo t o ponadto w z b o g a c iło s i ę o nowy d e -
sygnat w ła śn ie d z ię k i z e s ta w ie n iu z o k r e śle n ie m " I s r a e l i s " , a j e
go nowość ma sw oje ź r ó d ło w ła ś n ie w ty m .h isto ry czn y m o d n ie s ie n iu
do dziejów b ib lij n y c h .
2 .
Innym typowo p o lity czn y m wyrazem ła c iń s k im j e s t r z e
czownik "imperium". Terminem tym o k r e ś la Modrzewski k r ó le s tw o
Chrystusa:
3
4
r ib u s , De lc g i b u s , De b e l l o , De E c c l e s i a , De s o b o l a / , ed .
K. Kumaniecki, Warszawa 1953.
De E c c le s ia 5 , Kumaniecki 3 26, 1 7 -1 9 .
Por. De r e p u b lic a I 17, 26: "quid porro aut praeclarum p u te t
in rebus humanis, qui haec deorum regna p e r s p e x e r it , aut d iu
turnum, qui c o g n o v e r it quid s i t aeternum / . . . / " .
454
-"Cur i g i t u r nos non putam us re tin e n d u m e s s e
C h r i s t ! im perium iis d e m m o d is, q u ib u s p a rtu m e s t? " O
Mamy t u s y t u a c j ę a n a l o g i c z n ą j a k p rz y "regnum D e i" . To
z
pozo r u niczym n ie w y r ó ż n ia ją c e s i ę z e s t a w i e n i e , n a b i e r a z u p e łn ienowych t r e ś c i d o p ie r o w ted y , k ie d y ustaw im y j e n a sz e ro k im t l e c a ł e j d o k try n y c h r z e ś c i j a ń s k i e j . I d l a t e g o w ła ś n ie , że j e s t ono t a k o d l e g ł e d l a C y c e ro n a , s ta n o w i d l a n as ciek aw y p r z y k ła d p rz e s u n i ę c i a z n a c z e n ia w y ra z u .
3 . Nową s e r i ę z n a c z e ń s ta n o w ią ta k ż e u ż y c i a w yrazu c iv ita s Obok w y ra ż e n ia " c i v i t a s D e i" , d o b rz e zn an eg o c h o c ia ż b y z d z i e ł a św. A u g u sty n a o tym samym t y t u l e , można t u - p r z y t o c z y ć fra g m e n t, w k tó ry m a u t o r "De R e p u b lic a em endanda" używa o k r e ś l e n i a - c i v i -
t a s lu d a " :
" S ic Davidem Dei p r a e s e n t i a e t e iu s b e n e f ic io r u m m e d i t a t i o i n s a l t a t i o n e m e x c i t a v i t , dum a r c a Dei
i n c i v i t a t e m l u d a d e d u c e r e t u r " ? .
I t u p o d o b n ie , ja k w p rz y p a d k a c h p o p r z e d n ic h , d z i ę k i p o łą c z e n iu k o n tek sto w em u z .im ie n ie m l u d a , z n a c z e n ie sło w a c i v i t a s z o s ta ło
zaw ężone t y l k o do te g o je d n e g o , k o n k r e tn e g o m i a s t a ju d z k ie g o . A le n i e j e s t t o je d y n a p rz y c z y n a , d l a k t ó r e j w y ra ż e n ie to j e s t d l a n as i n t e r e s u j ą c e . B io rą c pod uwagę a s p e k t h i s t o r y c z n y - J e r o z o l i m a t o n ie m a lż e m ia s to sym bol w r e l i g i i ż y d o w s k ie j. A w ięc słow o t o o p ró c z d e s y g n a tu , ja k im j e s t po p r o s t u k o n k r e t ne m ia s t o , p o s ia d a j e s z c z e t e n s p e c y f i c z n y , g łę b s z y s e n s w yni k a ją c y ze s z c z e g ó l n e j r o l i J e r o z o lim y w d z i e j a c h I z r a e l a . Na m a r g in e s ie można j e s z c z e d o d a ć , a b s t r a h u j ą c j u ż od o k r e ś l e n i a
l u d a , że samo słow o c i v i t a s o z n a c z a ło u C y ce ro n a r a c z e j państw o n i ż m ia s to /p a ń s tw o o c z y w iś c ie w s e n s i e g r e c k ie g o n ó \ Ł ę / .
A zatem r ó ż n i c a tk w i t a k ż e w podstawowym z n a c z e n iu p o j ę c i a c i v i - t a s .
4 . Ł a c i ń s k i e m iano p r i n c e p s k o ja r z o n e i nadaw ane p rz e d e w s z y stk im władcom rzym skim , M odrzew ski z a s to s o w a ł w s to s u n k u do
6
455 -C h ry stu sa :
" E s t enim r e s p u b l i c a q u a s i c o r p u s a l i c u i u s
a n im a n tis unum, c u iu s membra om nia eodem s p i r i t u v e g e t e n t u r , omnes a c t i o n e s ab uno quodam f o n t e
p r o c e d a n t, a u t e s t q u a s i c o r p u s hoc m y sticu m e c c l e s i a e u n i C h r i s t o p r i n c i p i e t c a p i t i su o c o n iu n c tu m " 8 .
I tu znów w całym k o n t e k ś c i e o m isty czn y m C i e l e , k t ó r e g o g ło w ą j e s t C h r y s tu s , słow o p r i n c e p s n a b i e r a now ego, w s to s u n k u do
swoich k la s y c z n y c h z n a c z e ń , w ym iaru, c h o c ia ż n a p ie rw s z y r z u t oka wydawać by s i ę m ogło, że w z a sa d n ic z y m z n a c z e n iu te g o s ł o wa n ie z a s z ł y żadne i s t o t n e zm iany.
5 . W arto p r z y to c z y ć t u ta k ż e dwa d o ś ć c ie k a w e u ż y c i a
słow a p o t e s t a s , n a le ż ą c e ró w n ie ż do d z i e d z i n y r e l i g i j n e j . Pod tym p o ję c ie m k r y j e s i ę u M odrzew skiego w ła d z a k a p ł a ń s k a , p r z e kazana p rz e z C h r y s tu s a a p o s to ło m p o d c z a s o s t a t n i e j w ie c z e r z y :
" S o lu s enim , u t iam d i x i , C h r i s t u s tum cibum
e t potum i n manum s u m e b a t, s o l u s b e n e d i c e b a t , f r a n g e b a t , d i s t r i b u e b a t , p o t e s t a t e m que eadem
f a c i e n d i tum primum i H i s d a b a t , cum d i x i t " : ^ . . y . 9 I w tym p rz y p a d k u , podstaw ow e z n a c z e n ie w y razu p o t e s t a s n i e
u le g ło ż a d n e j z m ia n ie . W zb o g aciło s i ę je d n a k ż e o nowy o d c ie ń , nieznany z u p e ł n i e z p rz y c z y n o c z y w is ty c h C y c e ro n o w i. P o p rz e z
o d n ie s ie n ie p o j ę c i a p o t e s t a s do r z e c z y w i s t o ś c i n a d p r z y r o d z o n e j, dodał mu M odrzew ski p i ę t n o g ł ę b i i t a j e m n i c z o ś c i . I w ła ś n ie
d z ię k i w łą c z e n iu te g o s ło w a do k r ę g u a b s t r a k c y j n y c h p o j ę ć n a sz e j r e l i g i i , s t a j e s i ę ono n i e j a k o k o n tra rg u m e n te m d l a t e z y
o sk rajn y m c y c e r o n ia n iz m ie M o d rzew sk ieg o , a ró w n o c z e ś n ie jednym z przykładów je g o p ię k n e j ł a c i n y k o ś c i e l n e j .
R zeczow nikiem p o t e s t a s o k r e ś l a M odrzew ski t a k ż e w ła d z ę p a p ie ż a :
8 De le g ib u s 21, K um aniecki 225, 1 - 2 .
456
-"Quorsum enim c o g it u r c o n c iliu m , s i p o t e s t a s papae?"10
a io r e s t
Przy czym ciek a w e j e s t tu ta k ż e u ż y c ie sło w a papa na ozn aczen ie p a p ie ż a , obok d ob rze znanego ł a c i ń s k i e g o w y ra żen ia " p o n tife x
*
maximus". Gdyby Modrzewski b y ł radykalnym c y c e r o n ia n is t ą , po s łu g iw a łb y s i $ p r z y p u s z c z a ln ie j e d y n ie tym drugim o k reślen iem , poniew aż u ż y c ie t a k i e byłoby w p e ł n i z r o z u m ia łe , a rów nocześnie bardzo c y c e r o ń s k ie .
6 . O s ta tn i z przykładów zw iązany j e s t z rzeczow n ik iem
p l e b s . Słowo t o , aż do n a szy ch czasów , zachow ało sw o je c z ę ś c io
wo p ejo ra ty w n e z n a c z e n ie . W cytowanym n i ż e j fra g m en cie Modrzewski używa go w s e n s i e r a c z e j neutralnym i o k r e ś la nim lu d św ie c k i
w o d r ó ż n ie n iu od duchow ieństw a:
"Nam e t p le b s h a b e t, quod exp on at a d v ersu s
s a c e r d o t e s e t s a c e r d o t e s , quod a d v ersu s plebem , e t u t r ią u e , quod a d v ersu s a l i o s , a ąu ib u s p u ton t s i b i f i e r i in iu r ia m " H .
W tym przypadku p o le sem antyczne sło w a p le b s z o s t a ło zawężone a z n a c z e n ie d o ść w y ra źn ie zd eterm in ow an e.
I I
P rzejd ziem y t e r a z do p r z e d s ta w ie n ia d r u g ie j k w e s t i i ,
a m ia n o w icie do sposobów a r g u m e n ta c ji p o l i t y c z n e j , stosow anych p r z e z a u to r a "De R e p u b lic a emendanda". D la M odrzew skiego B ib lia
sta n o w i je d y n e i o s t a t e c z n e ź r ó d ło , z k tó r e g o bardzo o b f i c i e czer p i e argumenty na p o p a r c ie w ie lu s z c z e g ó ło w y c h , a j e d n o c z e ś n ie za s a d n ic z y c h d l a sw o jeg o t r a k t a t u t e z . N iż e j przytoczym y t y lk o czte ry wybrane fra g m en ty , z a w ie r a ją c e ta k ż e argu m en tację b i b l i j n ą .
M odrzewski w sw o je j w i z j i reform s t w ie r d z a , że dobry k r ó l powi n ie n znać p rzed e w szy stk im prawa b o s k ie :
10 De E c c l e s i a 5 , K um aniecki 3 2 0 , 1 2 - i4 11 Do E c c l e s i a 4 , K um aniecki 3 i 3 , 2 - 5 .
457 -w 1. "Sed i n p r im is r e g i b u s e t p r i n c i p i b u s l e x d i v i n a c o g n o s c e n d a e s t , quemadmodum Moses i n D e u te ro n o m io p r a e c i p i t h i s v e r b i s : * P o steaq u am s e d e r i t r e x i n s o l i o r e g n i s u i , leg eta D ei a s a c c r d o t i b u s a c c i p i a t eamque om nibus d ie b u s v i t a e s u a e l e g a t , u t d i s c a t tim e r e Deum e t c u s t o d i r e p r a e c e p t a e i u s , a q u ib u s non d e c l i n e t nec ad d e x tra m , nec ad s i n i s t r a m , u t
lo n g o te m p o re r e g n e t i p s e e t f i l i i i p s i u s " /D e u t. i 7 , i 8 - 2 0 / " 1 2 .
Id e a ln e g o w ład cę p o ró w n u je M odrzew ski do p a s t e r z a , k t ó r y t r o s z c z y s ię n ie o s i e b i e , a l e o sw o je z w i e r z ę t a . I t u t a j a r g u m e n t a c j i d o s t a r c z a p r o r o k E z e c h i e l :
2 . "At p a s t o r i s e s t , non tam s i b i quam g r e g i c o n s u l e r e quod o r a c u l i s D ei p ro d itu m e s s e E z e c h ie l d i v i n u s v a t e s r e f e r t h i s v e r b i s : *Vae p a s t o r i b u s , q u i p a s c u n t se m e t i p s o s ; nonne g r e g e s a p a s t o r i b u s p a s c i d e b e n t ? ' e t c e t e r a , q u ae v a t e s c o p io s e n* rtrrtłTimm o + M /ł?** mrtlh Q/f O / JLtJ _ U z a s a d n ia ją c p o tr z e b ę i s t n i e n i a s e n a t u s t a w i a z a w zór M o jż e s z a : Quod e t Moses p r i n c e p s p o p u l i Dei f e c i t ,
c o n s i l i o I e t h r o n i s M a d i a n i t a e , a f f i n i s s u i , e l e g i t m u lto s v i r o s p r i n c i p e s , cum q u ib u s
^ o t e s t a t e m suam c o m m u n ic a re t" /E x o d . 1 8 /1 4 .
Zacytowane w yżej fra g m e n ty o p a r t e s ą n a S tary m T e s ta m e n c ie , a l e n ie t y l k o on s ta n o w i o c z y w iś c ie d l a M odrzew skiego n a jw y ż sz y a u
t o r y t e t . Oto p r z y k ł a d , ^ d z ie p rz y w o ła n y j e s t A p o s to ł Paw eł i j e d na z je g o m y ś li:
4 . " P a u lu s a p o s t o l u s t a n t i f a c i t d i s c i p l i n a m
d o m e stic a m , u t ex h ac magnum su m at argum entum f u t u r i e c c l e s i a e e p i s c o p i . 'Quomodo enim , i n q u i t i l l e , e c c le s ia m Dei g u b e r n a b i t , q u i p r o p r i a e domui p r a e e s s e non n o v i t ? " /T im . 3 , 5 / ^ 12 13 14 15 De De De De m o rib u s m o rib u s m o rib u s m o rib u s 9 , K u m an ieck i 5 7 , 9 , K u m an ieck i 6 0 , 10, K u m an ieck i 7 0 , 9 , K u m aniecki 6 9 , 6 - 1 2 . 1 2 -1 5 . 2 5 - 2 7 . 4 - 8 .
458
To b a rd z o k r ó t k i e p r z e d s t a w i e n i e w y b ran y ch z t r a k t a t u "De R e p u b li c a em endanda" p o j ę ć z d z ie d z in y p o l i t y k i w y k a z a ło z n a c z n e p o s z e r z e n i e i w z b o g a c e n ie ic h p ó l s e m a n ty c z n y c h w s t o su n k u do z n a c z e ń k l a s y c z n y c h . Znane C y cero n o w i ł a c i ń s k i e t e r m i ny p o l i t y c z n e , m a ją c e j u ż w c z a s a c h M o d rzew sk ieg o nowe r e l i g i j
ne z n a c z e n i e , w y s tę p u ją w "De R e p u b li c a em endanda" zarów no w je d nym, j a k i w d ru g im z n a c z e n i u . P o j a w i a j ą s i ę t a k ż e nowe u ż y c ia
/ n p . p r z y to c z o n y w yżej w yraz p a p a na o z n a c z e n ie p a p i e ż a / . Św iad czy t o , że a u t o r n i e b y ł b e z k r y t y c z n i e p o s łu s z n y te n d e n c jo m c y - c e r o n i a ń s k i m . C iekaw e z ja w is k o w z b o g a c e n ia s e m a n ty k i p o l i t y c z n e go w ł a ś n i e s ło w n ic tw a z a c h o d z i t u w z a s a d z i e w k o n t e k s t a c h b i
b l i j n y c h . B a rd z o c z ę s t e n a w ią z y w a n ie do B i b l i i w y d aje s i ę rów n i e ż z a s łu g iw a ć n a uwagę j a k o r o d z a j s w o i s t e j d e k l a r a c j i .
M odrzew ski n i e s z u k a argum entów u u z n a n y c h i s z e r o k o p ropagow a n y ch w d o b ie r e n e s a n s u a u t o r y t e t ó w ,
u
A r y s t o t e l e s a , C y c e ro n a czy in n y c h m y ś l i c i e l i s t a r o ż y t n y c h , a l e c z e r p i e j e w ł a ś n i e ze S t a r e g o i Nowego T e s ta m e n tu . J e s t to b a r d z o z n a c z ą c y f a k t , s z c z e g ó l n i e j e ż e l i r o z p a tr u je m y M o d rzew sk ieg o j a k o c y c e r o n i a n i - s t ę . J e g o s t o s u n e k do ł a c i n y k o ś c i e l n e j w y d a je s i ę w ię c być ja k n a j b a r d z i e j p o z y ty w n y , a co w i ę c e j , m ożna by n aw et s t w i e r d z i ć , że p o s ł u g u j e s i ę n i ą j a k godny n a s t ę p c a C y c e ro n a .Nasuwa s i ę w tym m ie js c u p y t a n i e , czy tw ó r c z o ś ć A n d rz e ja + F r y c z a M o d rzew sk ieg o n i e s ta n o w i c ie k a w e g o m a t e r i a ł u , k t ó r y mo
ż n a by w y k o r z y s ta ć w p r a k t y c z n e j d y d a k ty c e j ę z y k a ł a c i ń s k i e g o . Ten g o d n y , um iarkow any i r o z s ą d n y n a ś la d o w c a C y c e ro n a z a c z e r p n ą ł z je g o j ę z y k a t y l k o to , co n ie z b ę d n e , n i e o d c i n a j ą c s i ę od
t r a d y c j i w y p raco w an ej p r z e z ś r e d n i o w i e c z e . J ę z y k ie m ła c i ń s k i m w je g o n a j p i ę k n i e j s z e j p o s t a c i p o s ł u g u j e s i ę M odrzew ski n a m ia
r ę p o t r z e b o k r e s u , w ja k im ż y j e o r a z wym agań, j a k i e s t a w i a k o n k r e t n a te m a ty k a u tw o r u . W ydaje s i ę w ię c , że m ógłby on s ta n o w ić
sw ego r o d z a j u e g z e m p l i f i k a c j ę d o ś ć c ie k a w e j e w o l u c j i s e m a n ty c z n e j j ę z y k a ł a c i ń s k i e g o . O c z y w iś c ie n i e j a k o tw ó r c a ty c h p r z e m ia n , a l e j a k o k o n t y n u a t o r i n a ś la d o w c a , a ró w n o c z e ś n ie m y ś l i c i e l g o d z ą c y s t a r o ż y t n e k o n c e p c j e z m y ś lą r e l i g i j n ą / b i b l i j n ą / . J o l a n t a M a lin o w sk a - L u b lin
459
-ANDRZEJ
THE FRYCZ
POLISH CICERONIANIST
MODRZEWSKI AND THE CHURCH LATIN /S u m m a ry /
An a r t i c l e e n t i t l e d "T he P o l i s h c i c e r o n i a a i s t - A n d r z e j F ry c z M o d rzew sk i a n d t h e c h u r c h L a t i n " , d e a l s w i t h t h e p r o b le m
o f a s e m a n t i c e v o l u t i o n o f som e p o l i t i c a l te r m s / e . g . re g n u m ,
c i v i t a s , im p e r iu m / u s e d by M o d rz e w sk i i n h i s w ork "De R e p u b l i c a em en d an d a". S h o r t a n a l y s i s o f t h e s e w o r d s , m adę fro m t h e p o i n t o f v iew o f t h e common i n R e n a i s s a n c e t r e n d s w h ic h r e q u i r e d u n c r i t i c a l i m i t a t i o n o f t h e C i c e r o 's s t y l e , sh o w ed c o n s i d e r a b l e e x t e n s i o n a n d e n r ic h m e n t o f t h e i r m e a n i n g s . Way o f a p o l i t i c a l a r g u m e n t a t i o n em p lo y o d by M o d rz e w sk i i n h i s t r e a t i s e was t h e s e c o n d p ro b le m c o n s i d e r e d i n t h i s a r t i c l e . The c o n c l u s i o n was t h a t t h e B i b i e g a v e t h e m o st i m p o r t a n t a r g u m e n ts t o t h e a u t h o r .
!["Polskie chucie", Krzysztof Zaleski, "Teksty" nr 1 (1974) : [recenzja]]()