Kobiety w nauce w Polsce
Anna Zygierewicz
Women in science in Poland
This article looks at the share of women in the human resources in science and technology, as well as the R&D personnel in Poland. The author first presents the data about the education of girls and women; the level and profile of their education and the data about the employment of women in the R&D from grade C to A. Next, she describes selected forms of motion of the higher education of women and their employment in the R&D.
Według The Global Gender Gap Report 2013
1Polska znajdu‑
je się na 54. miejscu na świecie w rankingu poziomu równości płci, a w 2012 r. Polska zajmował 53. miejsce. Gorszą pozycję od obecnej nasz kraj zajmował tylko w 2007 r. – aż 60 miejsce.
Pierwsze miejsca w rankingu w 2013 r. zajęły państwa nordy‑
ckie; w kolejności zajmowanych miejsc: Islandia, Finlandia, Norwegia i Szwecja.
Nierównowaga między płciami w Polsce widoczna jest w nauce oraz na poziomie przygotowania zasobów ludzkich dla nauki. W systemie edukacji od poziomu podstawowego do poziomu policealnego liczba uczniów i uczennic w szko‑
łach jest podobna. Porównywalne są również wyniki testów osiągane przez uczniów obu płci w większości dziedzin (po‑
twierdzają to m.in. wyniki badania PISA). Na poziomie szkół wyższych udział kobiet przewyższa udział mężczyzn. To samo dotyczy studiów podyplomowych i doktoranckich oraz nada‑
wanych stopni naukowych doktora. Proporcje te zmieniają się wraz z podjęciem zatrudnienia w nauce. Udział kobiet jest niż‑
szy niż mężczyzn, a wraz ze wzrostem hierarchii zawodowej drastycznie maleje. Innymi słowy, przytaczając analizę eksper‑
tów Ośrodka Przetwarzania Informacji
2, udział kobiet w na‑
uce można podzielić na dwie główne fazy: a) etap inkubacji
1
The Global Gender Gap Report 2013, World Economic Forum, http://www3.weforum.org/docs/WEF_GenderGap_Report_2013.pdf [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
2
M. Młodożeniec, A. Knapińska, Czy nauka wciąż ma męską płeć?
Udział kobiet w nauce, „Nauka” 2013, nr 2; A. Knapińska, M. Młodoże‑
niec, Udział kobiet w nauce, Ośrodek Przetwarzania Informacji – Pań‑
stwowy Instytut Badawczy, www.opi.org.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
(studia wraz z doktoratem) oraz b) etap dojrzałości (habilitacja i profesura). O ile na etapie inkubacji kobiety liczebnie prze‑
ważają nad mężczyznami, to na etapie dojrzałości mężczyźni liczebnie przeważają nad kobietami.
Edukacja od poziomu podstawowego
do policealnego
Według danych UNESCO
3, szacowana liczba lat edukacji w Polsce w 2012 r. wynosiła średnio 15,5 lat, w tym dla kobiet – 16,3 lat, a dla mężczyzn – 14,7 lat.
W Polsce dziewczynki i chłopcy są tak samo dobrze wy‑
kształceni. Zgodnie z danymi Centrum Informatycznego Edu‑
kacji
4na dzień 30 września 2013 r. w grupie dzieci i młodzieży udział dziewczynek wśród absolwentów szkół od poziomu podstawowego do policealnego wyniósł 49,8%. Na poziomie szkoły podstawowej udział ten wynosił 48,6%, w gimnazjach – 48,9%, a w zasadniczych szkołach zawodowych – 33,8%. Na poziomie ponadgimnazjalnym w liceach ogólnokształcących udział dziewcząt wynosił – 62,3%, w liceach profilowanych – 68,3%, a w technikach – 40,7%. W grupie dorosłych absolwen‑
tów szkół od poziomu podstawowego do policealnego udział kobiet wynosił 59%, a mężczyzn – 41%.
3
Poland. Country profile, www.uis.unesco.org [dostęp: 27 lutego 2015 r.].
4
www.cie.men.gov.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
O efektach jakościowym nauczania dziewczynek i chłop‑
ców świadczą m.in. wyniki badania PISA – programu między‑
narodowej oceny umiejętności 15‑letnich uczniów – prze‑
prowadzanego w trzech obszarach: czytanie i interpretacja, rozumowanie w naukach przyrodniczych oraz matematy‑
ka. Wyniki badania PISA pokazały, że osiągnięcia dziewcząt i chłopców są w Polsce zbliżone w zakresie matematyki i ro‑
zumowania w naukach przyrodniczych oraz troszkę lepsze dla dziewcząt w zakresie czytania i interpretacji (tabela 1).
Edukacja na poziomie szkoły wyższej i studia podyplomowe
Kobiety w Polsce częściej osiągają wykształcenie wyższe niż mężczyźni. W 2012 r. dyplomem ukończenia szkoły wyż‑
szej legitymowało się 25,4% Polek i 17,5% Polaków
5. W 2013 r.
kobiety stanowiły 58,4% ogółu studiujących, a na studiach II stopnia – 66,6%
6. Kobiety częściej niż mężczyźni studia koń‑
czyły. W 2013 r. w Polsce kobiety stanowiły 65,5% absolwen‑
tów szkół wyższych ogółem, a studiów II stopnia – 68,3%
7. Co ciekawe, kobiety stanowiły jedynie 43% nauczycieli aka‑
demickich. Dla porównania w szkołach średnich 70% nauczy‑
cieli to kobiety, a w szkołach podstawowych – 84%
8.
W 2013 r. najmniejszy odsetek kobiet kształcących się w szkołach wyższych odnotowano na kierunkach informa‑
tycznych (12,3%), inżynieryjno‑technicznych (22,9%) oraz usług transportowych (23,7%). Kobiety przeważały zaś wśród ogólnej liczby studentów zdobywających wiedzę w dziedzinie opieki społecznej (86,6%), nauk pedagogicznych (79,9%) oraz nauk medycznych (75,3%)
9. Mimo pozornie niskiego zaintere‑
sowania polskich studentek naukami ścisłymi i technicznymi, z danych GUS wynika, że Polki (kształcące się na poziomie ISCED 5 i 6
10) chętniej niż ich rówieśniczki z pozostałych pań‑
5
Kapitał ludzki w Polsce w 2012 r., www.stat.gov.pl [dostęp: 25 lu‑
tego 2015 r.].
6
Szkoły wyższe i ich finansowanie w 2013 r., www.stat.gov.pl [do‑
stęp: 25 lutego 2015 r.].
7
Ibidem.
8
The Global Gender Gap Report 2013, op. cit.
9
Szkoły wyższe i ich finansowanie w 2013 r., op. cit.
10
ISCED 5 – pierwszy etap kształcenia wyższego, nie prowadzą‑
cy bezpośrednio do zaawansowanych kwalifikacji badawczych; m.in.
studia magisterskie i podyplomowe, ISCED 6 – drugi etap kształcenia
stwach członkowskich Unii Europejskiej decydowały się na zgłębianie nauk ścisłych i technicznych. Wśród absolwentów kierunków matematycznych, biologicznych, fizycznych i infor‑
matycznych (grupa nauka), w Polsce kobiety stanowiły 46,1%, a w UE – 40,4%. Natomiast w grupie kierunków technicznych, przemysłu i budownictwa w Polsce wynik wynosił – 36,1%, a w UE – 26,9%. Polska miała zresztą więcej absolwentów kie‑
runków matematycznych, technicznych oraz nauk ścisłych (poziom ISCED 5 i 6) obu płci niż wynosiła średnia dla UE.
W 2012 r. w Polsce na 1000 osób w grupie wiekowej 20–29 lat przypadało prawie 18 absolwentów tych kierunków, a średnia dla UE wyniosła 17,1
11.
Kobiety w Polsce kontynuują edukację po ukończeniu szkół wyższych częściej niż mężczyźni. Kobiety dokształcające się na studiach podyplomowych stanowiły prawie 70% słucha‑
czy. W roku akademickim 2012/2013 wydano 135,9 tys. świa‑
dectw ukończenia studiów podyplomowych, z czego 69,3%
kobietom. Dla porównania, w roku akademickim 2011/2012 wydano 146,1 tys. świadectw, z czego 67,9% kobietom
12.
Kobiety na studiach
doktoranckich i ze stopniem naukowym doktora
Kobiety częściej niż mężczyźni podejmują studia doktoran‑
ckie. Wśród ogólnej liczby uczestników studiów doktoranckich w roku akademickim 2013/2014 kobiety stanowiły 53,8% (na 43 358 uczestników ogółem, 23 340 stanowiły kobiety). Ko‑
biety przeważały wśród uczestników studiów doktoranckich głównie w dziedzinach: nauk o zdrowiu (76,9%), nauk wetery‑
naryjnych (72,0%) oraz sztuk plastycznych (70,8%). Najmniej‑
szy odsetek kobiet kształcących się na studiach doktoranckich wystąpił w dziedzinach: filmowej (24,2%), teologicznej (26,7%) oraz matematycznej (30,5%)
13.
Liczba nowo wypromowanych doktorów w Polsce mala‑
ła od 2008 r., ale począwszy od 2011 r. obserwowany jest jej wzrost. W 2013 r. nadano 6093 stopni doktora, tj. o 517 (o 9,3%) wyższego, prowadzący do zaawansowanych kwalifikacji badawczych;
studia doktoranckie, Co to jest klasyfikacja ISCED?, http://europass.org.
pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
11
Szkoły wyższe i ich finansowanie w 2013 r., op. cit.
12
Ibidem.
13
Ibidem.
Tabela 1. Wyniki badania PISA polskich uczniów z 2009 r. i 2012 r.
Test 2009 2012 2012
miejsce Polski
w UE miejsce Polski w OECD
Matematyka Ogółem: 495 pkt Ogółem: 518 pkt
4. 8.
Dziewczęta: 493 pkt Dziewczęta: 516 pkt
Chłopcy: 497 pkt Chłopcy: 520 pkt
Rozumowanie w naukach
przyrodniczych Ogółem: 508 pkt Ogółem: 526 pkt
3. 5.
Dziewczęta: 511 pkt Dziewczęta: 527 pkt
Chłopcy: 505 pkt Chłopcy: 524 pkt
Czytanie i interpretacja Ogółem: 500 pkt Ogółem: 518 pkt
3. 6.
Dziewczęta: 525 pkt Dziewczęta: 539 pkt
Chłopcy: 476 pkt Chłopcy: 497 pkt
Źródło: Kapitał ludzki w Polsce w 2012 r., www.stat.gov.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
więcej niż w roku poprzednim. Udział kobiet wśród nowo wy‑
promowanych doktorów wynosił 51,8% (52,9% w 2012 r.).
Niemal we wszystkich grupach dziedzin nauk wśród nowych doktorów przeważały kobiety. Wyjątkiem była grupa nauk in‑
żynieryjnych i technicznych, w której dominowali mężczyźni (70,1%). Najmniejszą maskulinizacją charakteryzowały się gru‑
py nauk medycznych i nauk o zdrowiu (38,2%)
14.
W stosunku do średniej w UE, w 2010 r., Polki częściej uzy‑
skiwały stopień doktora w dziedzinach innych niż edukacja oraz nauki humanistyczne i sztuka. Na przykład w dziedzinie nauk ścisłych, matematyki i informatyki średnio w UE 40%
stopni doktora nadawanych było kobietom, a w Polsce 54%.
W dziedzinie rolnictwa i weterynarii proporcje wyniosły 52%
w UE i 57% w Polsce, w dziedzinie zdrowia 56% w UE i 64%
w Polsce
15.
W Polsce udział kobiet ze stopniem naukowym doktora jest wyższy niż w wielu państwach UE i wynosił w 2009 r. – 43,8%
(tabela 2). Wśród państw, dla których dostępne były dane za 2009 r., jedynie w Portugalii liczba kobiet ze stopniem doktora przewyższa liczbę mężczyzn ze stopniem doktora. Na Łotwie udział kobiet i mężczyzn ze stopniem doktora był podobny.
Do wyniku Polski zbliżony był wynik Litwy
16.
Wyniki Polski są optymistyczne. Proporcje jednak mogą zmienić się, gdyż przyrost liczby doktorów w Polsce jest niż‑
szy niż średnia w UE. W 2013 r. na 1000 mieszkańców w wie‑
ku 25–34 lata liczba nowych doktorów wynosiła w Polsce 0,5, a w UE – 1,7
17.
14
Nauka i technika w 2013 r. oraz Nauka i technika w 2012 r., GUS, www.stat.gov.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
15
Nauka i technika w 2013 r., op. cit.
16
She Figures, 2012, Gender in Research and Innovation, Statistics and Indicators, www.europa.eu [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
17
Researchers’ Report 2014. Country Profile: Poland, http://
ec.europa.eu [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
Kobiety ze stopniem naukowym doktora habilitowanego
i tytułem naukowym profesora
W 2013 r. stopień naukowy doktora habilitowanego na‑
dano 2122 osobom (o 33% więcej, o 526 osób więcej niż w 2012 r.). Wśród nowo wypromowanych doktorów habilito‑
wanych 40,5% stanowiły kobiety (38,6% w 2012 r.)
18. Niemal we wszystkich grupach dziedzin nauk wśród nowo wypromo‑
wanych doktorów habilitowanych przeważali mężczyźni. Wy‑
jątek stanowiła grupa nauk rolniczych, w której mężczyznom nadano 47,8% stopni. Najbardziej zmaskulinizowaną grupą były nauki inżynieryjne i techniczne (80,0% mężczyzn)
19.
W 2013 r. tytuł naukowy profesora otrzymało 641 osób, w tym 190 kobiet. Tytuły nadane kobietom stanowiły 29,6%
wszystkich nowo nadanych tytułów. Dla porównania w 2012 r.
tytuł profesora nadano 737 osobom, w tym 202 kobietom (27,4%). W 2013 r. w niemal wszystkich grupach dziedzin na‑
uki i sztuki tytuły profesorskie częściej otrzymywali mężczyźni.
Wyjątek stanowiła grupa nauk rolniczych, w której udział ko‑
biet nieznacznie przeważał (53,3%), a udział mężczyzn (46,7%) był najmniejszy ze wszystkich grup. Zdecydowaną większość tytułów profesorskich nadanych w dziedzinach nauki i sztuki z grupy nauk inżynieryjnych i technicznych, grupy nauk przy‑
rodniczych oraz grupy nauk społecznych uzyskali mężczyźni – odpowiednio 89,1%, 76,2% i 71,3%
20.
Udział kobiet ze stopniami i tytułami naukowymi jest w Pol‑
sce wciąż niższy niż udział mężczyzn, a różnice te są najbar‑
dziej widoczne wśród osób z tytułem naukowym profesora,
18
Nauka i technika w 2013 r. oraz Nauka i technika w 2012 r., GUS, www.stat.gov.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
19
Nauka i technika w 2013 r., op. cit.
20
Nauka i technika w 2013 r. oraz Nauka i technika w 2012 r., GUS, www.stat.gov.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
Tabela 2. Udział kobiet wśród osób ze stopniem naukowym doktora w wybranych państwach (w 2006 r. i 2009 r.)
Państwo 2006 2009 Państwo 2006 2009
Bułgaria 38,44 40,89 Malta : 21,54
Cypr 24,44 : Niemcy 28,20 29,51
Chorwacja 39,63 41,29 Norwegia 29,46 33,78
Dania 45,77 34,90 Polska : 43,80
Estonia 36,83 : Portugalia 40,79 53,99
Finlandia 35,69 40,34 Słowenia : 37,72
Holandia 30,00 : Stany Zjednoczone 29,68 31,22
Islandia 28,50 31,12 Szwajcaria 28,71 28,53
Litwa 40,74 43,69 Szwecja 33,39 36,33
Łotwa 44,49 48,93 Węgry : 31,63
Źródło: Eurostat [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
Tabela 3. Liczba osób ze stopniem naukowym doktora, stopniem naukowym doktora habilitowanego oraz z tytułem na- ukowym profesora zarejestrowane w bazie „Nauka Polska”
Liczba osób Udział kobiet Udział mężczyzn
Osoby ze stopniem naukowym doktora 122 722 43,8% 56,2%
Osoby ze stopniem naukowym doktora habilitowanego 22 098 32,8% 67,2%
Osoby z tytułem naukowym profesora 25 593 20,3% 79,7%
Źródło: Baza „Nauka Polska”, dane na dzień 30 stycznia 2015 r., www.nauka‑polska.pl [dostęp: 30 stycznia 2015 r.].
w której to grupie zaledwie co piąta osoba to kobieta. Wska‑
zują na to dane zawarte w bazie „Nauka Polska”
21(tabela 3).
Zatrudnienie kobiet w działalności
badawczo‑rozwojowej
Z danych GUS wynika, że w 2013 r. zatrudnienie kobiet w działalności badawczo‑rozwojowej (B+R) w Polsce wynosiło 39,8%
22(na 145,6 tys. osób zatrudnionych w działalności B+R, 58 tys. to kobiety
23). Z innych danych GUS wynika, że w 2012 r.
liczba kobiet stanowiła 40,2% wszystkich zatrudnionych w działalności B+R, a odsetek ten był zróżnicowany ze wzglę‑
du na poziom wykształcenia i zajmowane stanowisko. Wśród osób ze stopniem doktora i wykształceniem niższym liczba kobiet stanowiła 42,7%, wśród doktorów habilitowanych – 33,2%, a wśród profesorów – 22,6%. Kobiety stanowiły 38,3%
liczby pracowników naukowo‑badawczych oraz techników i pracowników równorzędnych, natomiast 59,4% pozostałych pracowników
24.
Liczba osób zatrudnionych w działalności badawczej i roz‑
wojowej w Polsce w porównaniu z 2012 r. zwiększyła się o 4,3%
przy jednoczesnym wzroście o 5,8% liczby pracowników na‑
ukowo‑badawczych (badaczy). W porównaniu z 2012 r. liczba kobiet zatrudnionych w B+R wzrosła o 3,2% (kobiet badaczy – o 4,4%). Zatrudnienie kobiet badaczy w ekwiwalentach pełne‑
go czasu pracy wzrosło o 5,3%. Udział kobiet badaczy w liczbie pracowników naukowo‑badawczych w Polsce był różny w za‑
leżności od województw i wynosił od 23,5% w województwie podkarpackim poprzez 35% w województwie mazowieckim, do 47,9% w województwie łódzkim
25.
W 2013 r. w UE na 1000 pracujących ogółem perso‑
nel w działalności badawczej i rozwojowej stanowił – 12,5, a w Polsce – 6,0, w tym badaczy: w UE – 7,9, w Polsce – 4,6.
Najwyższym udziałem personelu B+R charakteryzowała się Dania (21,8/1000 pracujących ogółem), Finlandia (21,6) oraz Luksemburg (21,0), natomiast najniższym – Rumunia (3,6), Cypr (3,4) oraz Bułgaria, Łotwa i Polska (6,0). Według danych za 2012 r. w krajach Unii Europejskiej największe zatrudnie‑
nie w działalności B+R (w ekwiwalentach pełnego czasu pra‑
cy) odnotowano w Niemczech (22,1% zatrudnionych w B+R w całej UE), Francji (15,4%), Wielkiej Brytanii (13,4%), Wło‑
szech (9,0%) i Hiszpanii (7,8%). Zatrudnieni w działalności B+R w Polsce stanowili 3,4% zatrudnionych w B+R w całej UE. Po‑
ziom zatrudnienia uzależniony był w dużej mierze od liczby ludności – ludność Niemiec stanowiła 16,2% ludności UE‑28, Francji – 12,9%, Wielkiej Brytanii – 12,6%, Włoch – 11,8%, Hi‑
szpanii – 9,2%, a Polski – 7,6%
26.
Udział kobiet wśród zatrudnionych w B+R plasuje Polskę nieznacznie ponad średnią dla całej UE. Zgodnie z raportem She figures 2012, wydawanym przez Komisję Europejską co
21
Baza „Nauka Polska”, www.nauka‑polska.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
22
Nauka i technika w 2013 r., op. cit.
23
Działalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2013 r., GUS, www.
stat.gov.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
24
Kapitał ludzki w Polsce, 2012, GUS, www.stat.gov.pl [dostęp:
25 lutego 2015 r.].
25
Nauka i technika w 2013 r., op. cit.
26
Ibidem.
trzy lata
27, w 2009 r. udział kobiet badaczy wynosił w Polsce 40%, w UE – 33%. Jeszcze lepiej Polska wypada przy liczeniu udziału kobiet zatrudnionych jako naukowcy i inżynierowie.
Przy średniej dla 33 państw europejskich (UE‑27 oraz Islandia, Norwegia, Szwajcaria, Chorwacja i Macedonia) wynoszącej 32%, Polska osiągnęła najlepszy wynik – 53%, a z udziałem na poziomie 50% znalazły się w rankingu jeszcze tylko dwa pań‑
stwa: Bułgaria i Islandia
28.
W UE kobiety stanowiły 40% naukowców zatrudnionych w szkolnictwie wyższym, 40% w sektorze rządowym i 19%
w sektorze przedsiębiorstw. W Polsce w sektorze szkolnictwa wyższego kobiety stanowiły 42%, w sektorze rządowym – 41%, w sektorze przedsiębiorstw – 22%. Największy udział kobiet zatrudnionych w szkolnictwie wyższym wśród państw członkowskich UE był na Litwie (53%), na Łotwie (52%) i w Por‑
tugalii (50%), a najniższy na Malcie (29%), we Francji (34%) i w Niemczech (35%). Największy udział zatrudnionych kobiet w sektorze rządowym był w Estonii (61%), Portugalii (60%) i Bułgarii (53%), a najniższy w Holandii (30%) oraz w Niem‑
czech i Belgii (32%). Najwyższy udział kobiet zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw był na Łotwie (53%), w Bułgarii (43%) i w Rumunii (38%), a najniższy w Luksemburgu (11%), Niemczech (13%) i Holandii (14%). We wszystkich trzech sektorach w latach 2002–2009 odnotowano większy wzrost udziału kobiet zatrudnionych jako naukowcy, niż mężczyzn;
średni roczny wzrost w UE wynosił 4,3% dla kobiet i 3,4% dla mężczyzn. Polska należała do państw, w których wzrost był większy dla mężczyzn (6,9%), niż dla kobiet (3,9%)
29.
Co ciekawe, o wiele lepiej proporcje zatrudnienia kobiet w nauce wyglądają w państwach Ameryki Łacińskiej i na Karaibach. Według danych UNESCO
30w 2009 r. udział ko‑
biet w ogóle zatrudnionych w nauce wynosił w tym regionie świata 45,2%, podczas gdy w Europie – 34%, a w Azji – 18,9%.
W Boliwii wskaźnik ten wyniósł nawet 63,2%, choć w pozosta‑
łych państwach nie przekraczał poziomu 55%. Jednak pamię‑
tać należy, że udział osób zatrudnionych w B+R w tym regio‑
nie świata jest niski. Udział naukowców latynoamerykańskich w globalnej liczbie naukowców wynosił zaledwie 3,8%, a więc niewiele więcej niż udział naukowców zatrudnionych we Fran‑
cji – 3,3%, czy w Wielkiej Brytanii – 3,5% i mniej niż w Niem‑
czech – 4,4%. Światowym liderem pod względem udziału osób zatrudnionych w działalności B+R była Azja – 38,2%
(w tym na Chiny przypadało 16,5%, a na Japonię 9,4%). Udział badaczy zatrudnionych w Unii Europejskiej wynosił 21,8%
i był podobny do udziału badaczy zatrudnionych w Ameryce Północnej – 22,7%
31.
Zatrudnienie w działalności B+R (zarówno kobiet jak i męż‑
czyzn) w 2009 r. w Polsce wynosiło 38 794 kobiet i 59 371 męż‑
czyzn (patrz tabela 4). W przypadku kobiet było ono liczebnie podobne do zatrudnienia w Portugalii, a więc państwa z licz‑
bą ok. 11 mln mieszkańców. W porównywalnej do Polski pod względem liczby mieszkańców Hiszpanii, w działalności B+R zatrudnione były 84 352 kobiety.
27
She Figures, 2012, op. cit.
28
Ibidem.
29
Ibidem.
30
Women in Science, UNESCO, UIS Fact Sheet No. 23, December 2012 [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
31
Human resources in H&R, UNESCO, UIS Fact Sheet No. 21, De‑
cember 2012 [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
Autorzy badania She Figures 2012 nie odnotowali wzrostu udziału kobiet wśród osób zatrudnionych na stanowiskach akademickich, który wyniósł w UE w zależności od kategorii:
44% w kategorii C (doktor), 37% w kategorii B (doktor habili‑
towany i profesor nadzwyczajny) i 20% w kategorii A (profesor zwyczajny). Rozpiętość między państwami członkowskimi UE była wysoka. W kategorii A wynosiła od 9% w Luksemburgu do 36% w Rumunii; w kategorii B od 21% w Holandii i na Cy‑
prze po 51% w Rumunii i 52% w Finlandii; a w kategorii C od 27% w Danii po 63% na Łotwie. Rozpiętość dotyczyła także dziedzin nauki. Kobiety stanowiły 28,4% profesorów (katego‑
ria A) w naukach humanistycznych, 19,4% w naukach społecz‑
nych i 7,9% w naukach inżynieryjnych i technicznych. Stopnio‑
we zwiększanie się różnic miedzy kobietami i mężczyznami w edukacji na poziomie wyższym aż po najwyższe szczeble kariery naukowej ilustruje wykres 1.
W Polsce im wyższy jest szczebel w hierarchii zawodowej w działalności B+R, tym mniej jest zatrudnionych kobiet.
W 2013 r. wśród profesorów wskaźnik feminizacji wynosił 21%, a dużymi uczelniami kierowało 13% kobiet
32. Udział ko‑
biet wśród członków Polskiej Akademii Nauk w 2011 r. wynosił 3,8%
33, a w składzie 13‑osobowej Rady Dyrektorów Jednostek Naukowych Akademii na kadencję 2015–2018 zasiada 1 ko‑
bieta (7,7%)
34.
32
Minister nauki: liczba kobiet w nauce stale rośnie, www.na‑
ukawpolsce.pap.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
33
Commission Staff Working Document, Country Fiches. Member States of the European Union. Accompanying the document Communi- cation from the Commission to the Council and the European Parliament, Part 7/10, SWD (2014) 280, http://ec.europa.eu [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
34
www.pan.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
Tabela 4. Liczba badaczy w wybranych państwach w 2009 r.
Państwo Kobiety Mężczyźni Państwo Kobiety Mężczyźni
Austria 16 877 42 464 Litwa 7 035 6 792
Czechy 12 437 30 655 Niemcy 120 511 364 055
Dania 16 747 35 821 Norwegia 15 770 28 992
Estonia 3 166 4 286 Polska 38 794 59 371
Finlandia 17 530 38 267 Portugalia 39 563 46 806
Francja 79 557 216 139 Rumunia 13 707 16 938
Irlandia 7 122 14 271 Szwecja 25 984 46 708
Hiszpania 84 352 136 962 Wielka Brytania 146 211 239 278
Holandia 14 104 40 401 Włochy 50 525 98 789
Źródło: She Figures, 2012, Gender in Research and Innovation, Statistics and Indicators, www.europa.eu [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
Wykres 1. Udział kobiet i mężczyzn w edukacji na poziomie wyższym oraz na poszczególnych szczeblach kariery naukowej w Unii Europejskiej.
55
59
49 46 44
37
20
46 42
54
59 60
68
85
45
41
51 54 56
63
80
54 58
46
41 40
32
15
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
ISCED 5A studenci ISCED 5A absolwenci ISCED 6 studenci ISCED 6 absolwenci Poziom C Poziom B Poziom A
Kobiety 2010 Mężczyźni 2010 Kobiety 2002 Mężczyźni 2002
Źródło: She Figures, 2012, Gender in Research and Innovation, Statistics and Indicators, www.europa.eu [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
Wybrane elementy
przeciwdziałania nierówności płci w nauce
Ważnym elementem przeciwdziałania różnicom miedzy karierami kobiet i mężczyzn w nauce jest obalanie stereoty‑
pów. To one są jedną z głównych barier utrudniających kobie‑
tom realizację karier w nauce oraz podejmowania kształcenia w niektórych dziedzinach, np. w dziedzinach inżynieryjnych i technicznych. Wskazują na to m.in. badania przeprowadzone na uniwersytecie w Chicago
35. Preferencyjne tratowanie męż‑
czyzn rozpoczyna się już na etapie rekrutacji do pracy, gdy zarówno kobiety, jaki mężczyźni chętniej zatrudniają męż‑
czyzn, ale dotyczy także późniejszych etapów kariery w tym m.in. oceny osiągnięć pracownika i ich awansów. Stereotypy są tak głęboko zakorzenione w mentalności, że czasami osoby dyskryminujące innych robią to nieświadomie. Dlatego też ak‑
tywne przeciwdziałanie stereotypom jest niezbędne do osiąg‑
nięcia pozytywnych rezultatów.
Ośrodek Przetwarzania Informacji w swoim opracowaniu przytacza wyniki badania Pierre Bourdieu, które potwierdza‑
ją stereotypowe podejście na rynku pracy. Rynek pracy jest nieformalnie regulowany przez trzy zasady: a) kobiece zawo‑
dy są przedłużeniem ich ról domowo‑rodzinnych (nauczanie, opieka, usługi), b) kobiety nie powinny zajmować wobec męż‑
czyzn pozycji autorytetu, c) monopol w sferze obsługi maszyn i urządzeń technicznych mają mężczyźni. W odniesie do sfery nauki oznacza to, że: a) kobiety częściej niż mężczyźni zajmują się dydaktyką, b) kobiety rzadziej niż mężczyźni pełnią wy‑
sokie funkcje kierownicze, c) kobiety rzadziej niż mężczyźni robią kariery w dziedzinach określanych jako STEM (science, technology, engineering, mathematics)
36.
Na potrzebę zapewnienia równości płci w nauce zwraca uwagę Europejski Komitet Ekonomiczno‑Społeczny (EKES) w swojej opinii „Kobiety w nauce”. Komitet stwierdził m.in., że równość płci ma zasadnicze znaczenie dla dobrze funkcjonu‑
jącego systemu badań naukowych i aby osiągnąć cele polity‑
ki w dziedzinie badań, państwa członkowskie i UE jako całość muszą w pełni wykorzystać kapitał ludzki, jakim dysponują, pod względem uzdolnień i zasobów. Wykorzystanie całego po‑
tencjału umiejętności, wiedzy i kwalifikacji kobiet przyczyni się do ożywienia wzrostu gospodarczego, tworzenia miejsc pracy i poprawy konkurencyjności w Europie, które są głównymi si‑
łami napędowymi dobrze prosperującej gospodarki. Komitet zwraca też uwagę, że przyszłość UE zależy od nauki i innowa‑
cji. Europie potrzebny jest dodatkowo 1 mln naukowców, by utrzymać konkurencyjność na świecie. Badania i innowacje są nie tylko warunkiem wstępnym, by UE przeobraziła się w spo‑
łeczeństwo oparte na wiedzy, lecz również źródłem potencjal‑
nych 3,7 mln miejsc pracy i wzrostu rocznego PKB UE o 795 mld EUR do 2025 r., jeżeli zrealizowany zostanie cel polegający na zainwestowaniu do 2020 r. 3% PKB UE w badania i rozwój
37.
35
E. Reubena, P Sapienzab, L. Zingales, How stereotypes impair women’s careers in science, http://www.pnas.org/content/111/12/4403.
full; Stereotypy przyczyną zahamowania karier kobiet w nauce?, www.
centrumrekrutacyjne.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
36
M. Młodożeniec, A. Knapińska, Czy nauka wciąż ma męską płeć?, op. cit.
37
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno‑Społecznego w sprawie kobiet w nauce z 15 października 2014 r., nr SOC/502, www.
eesc.europa.eu [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
W pokonywaniu różnic w karierach naukowych kobiet i mężczyzn ważne są także działania wspierające udział kobiet w edukacji na poziomie wyższym na kierunkach, na których jest ich mniej niż mężczyzn oraz wspierania podejmowania przez kobiety karier naukowych w tych dziedzinach. W UE odsetek kobiet na stanowiskach profesorskich jest najwyższy na kierunkach humanistycznych i społecznych (odpowied‑
nio 28,4% i 19,4%), najniższy zaś na kierunkach inżynierskich i technologicznych (7,9%)
38.
Ważne jest również wspieranie zrównoważonego udziału kobiet i mężczyzn w gremiach decyzyjnych w nauce, co po‑
średnio może mieć wpływ na obalanie stereotypów. Nie musi to oznaczać wprowadzania kwot (ang. gender quotas) dla ko‑
biet, ale – co pojawia się coraz częściej w podejściu badaczy amerykańskich – dla mężczyzn, przenosząc akcent z niedo‑
reprezentatywności na nadreprezentatywność
39. Europejski Komitet Ekonomiczno‑Społeczny w swojej opinii wezwał instytucje badawcze i wyższe uczelnie do zapewnienia rów‑
nowagi płci w organach decyzyjnych, komisjach selekcyjnych i innych istotnych gremiach. Zwraca uwagę, że wysiłki w dzie‑
dzinie równouprawnienia płci muszą zostać włączone w pro‑
cesy planowania instytucji badawczych, wyższych uczelni i ich odpowiednich wydziałów. EKES wzywa również do zintensy‑
fikowania dialogu z wydawcami i redaktorami publikacji na‑
ukowych, by wyeliminować stronniczość związaną z płcią oraz zwiększyć wkład badaczek w publikacje naukowe, artykuły re‑
dakcyjne, recenzje i artykuły przeglądowe.
Europejski Komitet Ekonomiczno‑Społeczny odnosi się także m.in. do kwestii rekrutacji i mianowań, wskazując, że placówki badawcze i wyższe uczelnie mają do dyspozycji dwa sposoby zapobiegania ewentualnej stronniczości ze względu na płeć podczas rekrutacji i mianowań: 1) określenie wytycz‑
nych w celu zapewnienia, że procedury mianowania będą nadzorowane przez władze wydziału, rzecznika równoupraw‑
nienia płci lub inny odpowiedzialny organ; 2) przedstawia‑
nie przez wydziały sprawozdań dotyczących rekrutacji, które umożliwią opracowanie danych statystycznych uwzględnia‑
jących aspekt płci w zakresie zgłoszonych kandydatur, osób, które przeszły selekcję wstępną i osób zatrudnionych. Duże znaczenie ma przeciwdziałanie procedurom nieformalnym podczas rekrutacji, jako że działają one zazwyczaj na korzyść mężczyzn. Mowa tu o „zaproszeniach nieformalnych” do zgła‑
szania kandydatur na dane stanowisko czy o redagowaniu ogłoszeń o naborze tak, by lepiej pasowały do kwalifikacji i doświadczenia mężczyzn
40.
Wybrane elementy wspierania udziału kobiet w nauce
w Polsce
Działania na rzecz promocji udziału kobiet w nauce oraz zwiększenia ich roli w nauce prowadzone są w Polsce przede wszystkim przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
38
Ibidem.
39
R. Murray, Quotas for Men: Reframing Gender Quotas as a Means of Improving Representation for All, American Political Science Review, Vol. 108, nr 3, August 2014, www.rainbowmurray.co.uk/APSR_2014.
pdf [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
40
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno‑Społecznego
w sprawie kobiet w nauce, op. cit.
Zespół redakcyjny:
Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. +48 22 694 20 69, e-mail: adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski
Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa (MNiSW). Część z nich kierowana jest zarówno do kobiet, jak
i do mężczyzn. Należą do nich m.in.
41:
• Więcej kobiet w reprezentacyjnych gremiach polskich i międzynarodowych. Dla zapewnienia kobietom repre‑
zentacji w gremiach decydujących o sprawach nauki i szkolnictwa wyższego MNiSW stworzyło m.in. prze‑
pisy dzięki którym Polska Komisja Akredytacyjna (PKA) musi kierować się „zasadą rzetelności, bezstronności i przejrzystości realizowanych działań oraz dążeniem do wyrównywania udziału kobiet i mężczyzn w swoich pra‑
cach”. Kobiety mają ustawowo zapewniony co najmniej 30% udział w składzie PKA
42.
• „Dla kobiet i nauki” – to konkurs organizowany przez L’Oréal Polska, Polski Komitetem ds. UNESCO i MNiSW.
Konkurs adresowany jest do młodych kobiet naukow‑
ców prowadzących badania dotyczące nauk o życiu.
Ma on na celu promowanie kobiet i ich osiągnięć zawo‑
dowych oraz popularyzację nauki. Na liście laureatek znalazło się dotychczas 65 kobiet z różnych ośrodków akademickich w Polsce, którym przyznano roczne sty‑
pendia, a dodatkowo każdej laureatce MNiSW pokrywał kosztów wyjazdu na wybraną zagraniczną konferencję naukową na terenie Europy.
• „Dziewczyny przyszłości. Śladami Marii Skłodowskiej‑
‑Curie” – to konkurs organizowany przez MNiSW i ma‑
gazynu „ELLE”, którego celem jest wsparcie studentek kierunków ścisłych, technicznych, przyrodniczych i ma‑
tematycznych, które prowadzą samodzielne badania naukowe lub angażują się w projekty badawcze. Nagro‑
dy zostały dotychczas przyznane 21 kobietom.
• „Urlopy macierzyńskie i wychowawcze nie przerywają kariery naukowej” – dzięki nowym regulacjom kobiety naukowcy, które korzystają z urlopów macierzyńskich i wychowawczych nie tracą prawa do ubiegania się o granty. W przypadku osób do 35. roku życia albo tych, które obroniły doktorat nie później niż 5 lat przed apli‑
kowaniem o grant, czas spędzony na urlopie macierzyń‑
skim i wychowawczym nie jest traktowany jako zaprze‑
stanie aktywności naukowej.
• „Pomost” – program wsparcia dla naukowców‑rodzi‑
ców powracających do pracy po przerwie związanej z opieką nad małym dzieckiem oraz kobiet w ciąży i bezpośrednio po porodzie, prowadzących badania naukowe. Jest on realizowany przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej, a finansowany przez MNiSW i Unię Eu‑
ropejską.
41
Nauka jest dla kobiet, www.nauka.gov.pl [dostęp: 25 lutego 2015 r.].
42
Art. 48 pkt 8 i art. 48a ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. z 2012 r. poz. 572, ze zm.).
• „Maluch na uczelni” – program MNiSW oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. W ramach programu szkoły wyższe mogą uzyskać wsparcie w tworzeniu nowych miejsc opieki nad dziećmi (żłobki, klubiki dziecięce i dzien‑
ni opiekunowie) lub w prowadzeniu już istniejących. Szko‑
ły wyższe, które nie zdecydują się na założenie żłobka, mogą zlecić zapewnienie opieki nad dziećmi studentów i pracowników podmiotom zewnętrznym, tj. fundacjom, stowarzyszeniom, czy placówkom samorządowym.
Ważnym elementem promocji kobiet w nauce jest wspie‑
ranie edukacji kobiet w tych dziedzinach, w których ich udział jest niski. W roku akademickim 2012/2013, kobiety stanowiły 58,7% wszystkich studentów, ale kobiety studiujące na uczel‑
niach technicznych stanowiły tylko 35,3% studentów uczel‑
ni technicznych. Do niwelowania tych różnic przyczynia się m.in. projekt „Dziewczyny na politechniki” realizowany przez Fundację Edukacyjną „Perspektywy” i Konferencję Rektorów Polskich Uczelni Technicznych od 2008 r. (z częścią pilotażo‑
wą zrealizowaną w 2007 r.)
43. I widać efekty podjętych działań.
Mimo ogólnego spadku liczby studentów w Polsce, spowo‑
dowanego niżem demograficznym, liczba studentów na poli‑
technikach wzrosła z 301 tys. w roku akademickim 2007/2008 do 316 tysięcy w roku akademickim 2013/2014. W tym cza‑
sie udział studentek na publicznych uczelniach technicznych wzrósł z 30,7% do prawie 37%. Pozytywna tendencja dotyczy także udziału kobiet na studiach doktoranckich na uczelniach technicznych, który w roku akademickim 2012/2013 wynosił 38,5% ogółu doktorantów na tych uczelniach.
Konkluzje
Kobiety w Polsce są lepiej wykształcone niż mężczyźni, częściej studiują, rzadziej jednak od mężczyzn są naukowca‑
mi, a ich udział na najwyższych stanowiskach w nauce jest bardzo niski. W systemie edukacji od poziomu podstawowego do poziomu policealnego zarówno liczba uczniów, jak i uczen‑
nic jest podobna, tak jak i wyniki sprawdzianów przez nich osiągane w większości dziedzin. Jednak od poziomu szkoły wyższej udział kobiet przewyższa udział mężczyzn. Udział kobiet jest też wyższy wśród słuchaczy studiów podyplomo‑
wych i doktoranckich oraz wśród osób uzyskujących stopnie naukowe doktora. Przygotowanie kobiet jest więc odpowied‑
nie do pracy naukowej i awansu w hierarchii kariery naukowej.
Jednak tak się nie dzieje. Oznacza to, że potencjał kobiet na‑
ukowców w Polsce jest nienależycie wykorzystany. Powstaje więc pytanie, czy Polskę stać na takie marnotrawstwo.
43
