Wojciech Ziêtara
Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
KIERUNKI I MO¯LIWOCI ROZWOJU GOSPODARSTW MLECZNYCH I TRZODOWYCH W POLSCE
MAIN DIRECTIONS AND POSSIBILITIES OF DEVELOPMENT IN POLISH DAIRY AND PORK FARMS
S³owa kluczowe: rolnictwo, gospodarstwo, produkcja mleka, produkcja ¿ywca wieprzowego, dochód rolniczy, rozwój gospodarstw
Key words: agriculture, agricultural farm, milk production, pork production, farm net profit, farm development.
Synopsis. W pracy przedstawiono kierunki zmian i mo¿liwoci rozwojowe gospodarstw mlecznych i trzodo- wych. W tych gospodarstwach zachodz¹ silne procesy koncentracji produkcji. Wzrasta nie tylko pog³owie, lecz przede wszystkim skala produkcji, która jest podstawowym czynnikiem decyduj¹cym o efektach ekono- micznych tych gospodarstw. Wystêpuje równie¿ proces specjalizacji regionalnej produkcji mleka i ¿ywca.
Ponad 50% produkcji tych produktów pochodzi z 5 województw.
Wstêp
Gospodarka ka¿dego kraju funkcjonuje jako system ze wszystkimi wynikaj¹cymi z tego stanu konsekwencjami. Rolnictwo, stanowi¹c element tego systemu znajduje siê pod wp³ywem zmian w pozosta³ych elementach systemu, których tempo jest zdecydowanie silniejsze ani¿eli w rolnictwie. Rola i znaczenie rolnictwa ulegaj¹ zmianom w czasie. We wczesnych stadiach rozwoju spo³eczeñstw, a¿ do pocz¹tku XIX wieku rolnictwo by³o ród³em bogactwa wielu spo³eczeñstw, w tym tak¿e polskiego. Znaczenie rolnictwa jako ród³a bogactwa zdecydowanie zmala³o. Rolnictwo pozostaje w dalszym ci¹gu podstawowym ród³em produktów ¿ywnocio- wych i surowców dla przemys³u rolno-spo¿ywczego, którego jest absolutn¹ podstaw¹.
Doceniaj¹c rolê rolnictwa w gospodarce w artykule zostan¹ przedstawione kierunki zmian w dwóch najwa¿niejszych ga³êziach produkcji zwierzêcej, jakimi s¹ trzoda chlewna i byd³o mleczne, stanowi¹ce g³ówne elementy produkcji towarowej rolnictwa.
Kierunki rozwoju gospodarstw mlecznych
Dzia³ produkcji zwierzêcej jest decyduj¹cym o poziomie dochodów rolników. Jego udzia³ w
produkcji towarowej w latach 2001-2003 przekracza 60% (tab. 1). W dziale produkcji zwierzêcej
dominuj¹cymi ga³êziami s¹: ¿ywiec trzodowy, którego udzia³ w towarowej produkcji zwierzêcej
w latach 2001-2003 zawarty by³ w przedziale 36-40%, natomiast udzia³ mleka wynosi³ oko³o 30%.
£¹czny udzia³ tych dwóch ga³êzi wynosi³ oko³o 66% w produkcji towarowej. Z tego wzglêdu ga³êzie te decyduj¹ o poziomie dochodów gospodarstw nastawionych na produkcjê mleka. W tabeli 2 przedstawiono strukturê gospodarstw mlecznych w Polsce w 2002 roku.
Z przedstawionych w tabeli 2 informacji wynika, ¿e decyduj¹c¹ grup¹ gospodarstw mlecz- nych s¹ gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na rynek, których liczba w 2002 roku wynosi³a 625,7 tys. (ok. 67% ogólnej liczby gospodarstw). Pozosta³e 33% gospodarstw produkowa³y wy³¹cznie lub g³ównie mleko na w³asne potrzeby. Utrzymywa³y przeciêtnie 1 lub 2 krowy. Ta grupa gospodarstw nie ma szans rozwojowych. W grupie towarowych gospodarstw mlecz- nych 30,1% to gospodarstwa utrzymuj¹ce 1 lub 2 krowy. Szanse rozwojowe maj¹ gospodar- stwa utrzymuj¹ce powy¿ej 5 krów. Ich udzia³ w 2002 roku wynosi³ 47,7%. Liczba rozwojowych gospodarstw mlecznych wynosi oko³o 298 tys. i stanowiæ bêdzie w przysz³oci podstawê produkcji mleka. Produkcja mleka skoncentrowana jest w czterech nastêpuj¹cych wojewódz- twach: mazowieckim, podlaskim, wielkopolskim i ³ódzkim. Udzia³ tych województw w globalnej produkcji mleka wynosi 50,6%. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e w tych regionach oraz w wojewódz- twach warmiñsko-mazurskim i lubelskim skoncentrowana bêdzie produkcja mleka.
W tabeli 3 przedstawiono koszty produkcji mleka w 2003 roku w zale¿noci od skali produk- cji. Z przedstawionych liczb wynika nastêpuj¹cy wniosek: skala produkcji mleka jest podsta- wowym czynnikiem decyduj¹cym o op³acalnoci produkcji mleka, gdy¿ gospodarstwa o wiêk- szej skali uzyskuj¹ wy¿sz¹ wydajnoæ mleczn¹ krów, wy¿sz¹ wartoæ produkcji i wy¿szy zysk.
W 2003 roku w gospodarstwie utrzymuj¹cym 8-12 krów dochód rolniczy na 1 rbh wynosi³ 7,93 z³ i by³ zbli¿ony do dochodu parytetowego. Tego rodzaju skala produkcji mleka nie gwarantuje pe³nego wykorzystania zasobów pracy rodziny rolnika. Przy obecnych relacjach cenowych minimalna skala produkcji mleka w gospodarstwie wynosi oko³o 100 tys. l (20 krów o wydajno-
ci minimum 5000 l mleka). Bior¹c pod uwagê tempo zmian dochodów ludnoci w dzia³ach pozarolniczych minimalna skala produkcji mleka bêdzie musia³a siê zwiêkszaæ. Obecnie w kra- jach Europy Zachodniej, takich jak: Niemcy, Francja, Holandia, Dania minimalna skala produk- cji mleka w gospodarstwie zapewniaj¹ca porównywalny dochód rodziny rolniczej wynosi oko-
³o 500 tys. l (70 krów o wydajnoci 7000 l).
) h c y c
¹
¿ e i b h c a n e c w ( 3 0 0 2 - 1 0 0 2 h c a t a l w j e c ê z r e i w z ij c k u d o r p j e w o r a w o t a r u t k u r t S . 1 a l e b a T
e i n e i n l ó g e z c z s y
W 2001 2002 2003
j e w o r a w o t ij c k u d o r p w j e c ê z r e i w z ij c k u d o r p
³ a i z d
Urodukcjazwierzêca,wtym: P¿ywiecwo³owy
leko mazembyd³o Rywiec rtzodowy
¯ywiecdrobiowy
¯ajakurze J
2 , 3 60,0 0 1 8,1
7 , 9 27,8 39,7 33,8 16,7
2 , 1 60,0 0 1 7,7
7 , 9 27,4 38,0 34,9 17,7
0 , 0 600,0 1 7,7 9 , 9 27,6 35,9 316,1 3 , 8 .]
4 0 0 2 l e d n a h i a j c k u d o r P [ : o
³ d ó r
u k o r 2 0 0 2 w e c s l o P w h c y n z c e l m w t s r a d o p s o g a r u t k u r t S . 2 a l e b a T
e i n e i n l ó g e z c z s y
W Liczba
].
s y
t[ [%] Udzia³gosp. h c y c
¹ j a m-2krowy 1 y
b e z rt o p e n s a
³ w a n e i n z c
¹
³ y w o k e l m e c
¹ j u k u d o r p a w t s r a d o p s o
Gospodarstwaprodukuj¹cemlekog³ównienaw³asneportzeby Gospodarstwaprodukuj¹ceg³ównienarynek
Gazem R
8 , 7 821,7 225,7 635,2 9
4 , 9,7 3 26,9 60,0 0 1
1 , 1 92,9 830,1 X .
4 0 0 2 ,i j c k u d o r p e l e C : o
³ d ó r
Powstaje pytanie jakie szanse maj¹ polskie gospodarstwa mleczne w konkurencji z gospo- darstwami mlecznymi w Unii Europejskiej. Odpowied na tak postawione pytanie daj¹ liczby przedstawione w tabeli 4, a dotycz¹ce przychodów i kosztów produkcji mleka w gospodar- stwach polskich w porównaniu do gospodarstw unijnych.
Analiza przedstawionych w tabeli 4 liczb wskazuje, ¿e przychody ze sprzeda¿y mleka w gospodarstwach unijnych w 2003 roku by³y oko³o 46% wy¿sze ni¿ w badanych gospodar- stwach polskich. W polskich gospodarstwach koszty bezporednie by³y ni¿sze o 40%, a kosz- ty ca³kowite o 46%. ród³em tych ró¿nic by³y przede wszystkim, oprócz kosztów bezpored- nich, zdecydowanie ni¿sze koszty ziemi, pracy i kapita³u. Dochód z zarz¹dzania w przeliczeniu na 100 kg mleka w polskich gospodarstwach by³ zdecydowanie wy¿szy. Wy¿szy by³ tak¿e dochód rolniczy, jednak w przeliczeniu na gospodarstwo (rodzinne) by³ on ni¿szy ze wzglêdu na ni¿sz¹ skalê produkcji. W gospodarstwach polskich zdecydowanie ni¿szy by³ poziom wy- dajnoci pracy mierzony liczb¹ wyprodukowanego mleka w przeliczeniu na 1 rbh. Przedstawio- ne liczby wskazuj¹, ¿e polskie gospodarstwa mleczne o wiêkszej skali produkcji mleka powy¿ej
* u k o r 3 0 0 2 w a k e l m ij c k u d o r p z y d o h c o d i y t z s o k , y d a
³ k a n , a j c k u d o r P . 3 a l e b a T
e i n e i n l ó g e z c z s y
W Jednostki rednio Liczbakrówwgospodarstwie 3
-
2 8-12 20-40 e
i w t s r a d o p s o g w w ó r k a b z c i
LWydajnoæmlekaodkrowy ij c k u d o r p æ
o tr a
Wosztyca³kowtie Kosztyprodukcij1lmleka Kenazbytu1lmleka CWskanikop³acalnoci
k s y
Zochódrolniczyna1rbh Doszt1rbh
K
k u t z silrty
³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z
1 , 664 4 4891 387,1 8 3 0,83
3 8 , 00,0 0 1 3,9
9 9 , 7,97 7
4 , 221 5 3549 227,4 0 5 1,34
8 6 , 00,7 58,4 7 4 2
1,97 7 9 , 7
8 , 951 3 4625 334,4 6 3 0,79
9 7 , 00,0 0 19,4
3 9 , 7,97 7
1 , 7 2074 5766 451,3 2 3 0,61
9 , 0,5 7 4 1514,7 119,54 7 9 , 7 e
w o k n u c a z s e n a D
*ród³o:Skar¿yñskaiin.2004.
j e i k s j e p o r u E ii n U z i h c i k s l o p h c y n z c e l m h c a w t s r a d o p s o g w a k e l m ij c k u d o r p y t z s o K . 4 a l e b a
T 2003roku w
e i n e i n l ó g e z c z s y
W GospodarstwamlecznewPolsce UE
0 7 - 0
2 100-200 >200 razem o i n d e r
w
t s r a d o p s o g a b z c i
Liczbakrówwgospodarstwie
Lrodukcjamleka t(ys. .lnagospodarstwo) PWydajnoæmleczna(kg/krowê)
) g k 0 0 1 /³ z ( m e
³ ó g o y d o h c y z r
Posztybezporednie(z/³100kg) Kosztyziemi(z/³100kg) Kosztypracy(z/³100kg) Kosztykaptia³u(z/³100kg) Kazemkosztyczynnikówprodukcij Rosztyogó³em
Kochództy.tzarz¹dzania(z/³100kg)
Drodukcjamlekazpaszobjêtociowych(kg/krowê) PWydajnoæpracy(kgmleka/godz).
) P P G a h / a k e l m n o t(
i m e i z æ
o n j a d y W
79 , 0 45,6 4 26005
1 , 6 0 150,9
4 8 , 5,96 3 29,74
4 5 , 9 30,44 95,66 12682 6 , 5 54,7
65 , 2 3 186,0 75932 4 , 6 2 165,5
5 6 , 12,0 211,4 5 0 , 5 30,55 0 125,85
9 8 6 361,5
0 , 4
82 , 5 6 633,4 9 47416
7 , 4 0 154,2
2 4 , 1,65 3 17,37
4 4 , 2 276,7
1 , 8 2380 416,6 1 6,9
0 25 0 386 1 2416 614,4 156,3 0 , 3,5 9 19,3
8 , 1 388,1
3 , 6 2357 381,0 3 , 5
6 9 142 107 1 1796 76,68 6 1 95,0
3 4 , 1 13,54 44,95 19,92 64,92 6 1 1,76
1 4 2 354,0 114,0 .
4 0 0 2 a r a t ê i Z : o
³ d ó r
200 tys. l z gospodarstwa, maj¹ szansê konkurowania z gospodarstwami z Unii Europejskiej.
Nale¿y siê spodziewaæ nasilonych procesów koncentracji produkcji mleka, czego wyrazem bêdzie wzrost skali produkcji przy jednoczesnym spadku liczby gospodarstw mlecznych.
Stan i kierunki rozwoju gospodarstw trzodowych
Strukturê gospodarstw trzodowych wed³ug powi¹zañ z rynkiem przedstawiono w tabeli 5.
Z ca³kowitej liczby gospodarstw trzodowych, która wynosi³a ponad 760 tys., 5,7% to gospo- darstwa produkuj¹ce ¿ywiec trzodowy wy³¹cznie na w³asne potrzeby i nie maj¹ce ¿adnego kontaktu z rynkiem. Druga grupa gospodarstw, to gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na w³a- sne potrzeby, przy minimalnym kontakcie z rynkiem. Ich udzia³ by³ wy¿szy i wynosi³ 18,6%.
Uogólniaj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e oko³o 24% gospodarstw trzodowych nie mia³o kontaktów z rynkiem lub by³ on minimalny. Pozosta³a grupa gospodarstw licz¹ca oko³o 575,6 tys. (76%), to gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na rynek. W tej grupie, udzia³ gospodarstw utrzymuj¹- cych do 9 sztuk trzody wynosi³ 40,1%. Gospodarstwa te mo¿na okreliæ jako niskotowarowe.
Udzia³ gospodarstw utrzymuj¹cych 10-19 sztuk wynosi³ 23,6%, a udzia³ gospodarstw utrzymu- j¹cych 20 i wiêcej wynosi³ zaledwie 36,3%. Strukturê gospodarstw trzodowych produkuj¹cych g³ównie na rynek okreliæ mo¿na jako bardzo niekorzystn¹.
u k o r 2 0 0 2 w m e i k n y r z u k z
¹ i w z g u
³ d e w h c y w o d o z r t w t s r a d o p s o g a r u t k u r t S . 5 a l e b a T
e i n e i n l ó g e z c z s y
W Liczba
].
s y
t[ [%] Udzia³ w t s r a d o p s o
gtrzymuj¹cych u1-2sztuki[%] y
b e z rt o p e n s a
³ w a n e i n z c
¹
³ y w c e i w y
¿ e c
¹ j u k u d o r p a w t s r a d o p s o
Gospodarstwaprodukuj¹ce¿ywiecg³ównienaw³asneportzeby Gospodarstwaprodukuj¹ceg³ównienarynek
Gazem R
9 0 5 3 41478 4 175582 560569 7
7 , 5,6 8 15,7 70,0 0 1
0 , 9 75,2 59,2 X .
4 0 0 2 ij c k u d o r p e l e C : o
³ d ó r
Stwierdza siê bardzo wysokie zró¿nicowanie terytorialne chowu trzody chlewnej. Najwiêk- sze pog³owie wystêpuje w trzech województwach: wielkopolskim, kujawsko-pomorskim i ma- zowieckim. W tych województwach skoncentrowane jest 48% krajowego pog³owia trzody chlewnej, a ³¹cznie z województwem ³ódzkim 56%. Procesy koncentracji trzody, zarówno w uk³adzie regionalnym jak i gospodarstw, przebiegaj¹ w sposób ci¹g³y i nasilaj¹ siê pod wp³y- wem wymagañ odbiorców przemys³u miêsnego, który oczekuje du¿ych i jednolitych partii tuczników. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e na przestrzeni kilku lat nast¹pi dalsza koncentracja chowu trzody w gospodarstwach i przy redniej wielkoci stada wynosz¹cej 100 sztuk liczba towaro- wych gospodarstw trzodowych spadnie z obecnych 760 tys. do nieca³ych 200 tys.
Podstawowym czynnikiem decyduj¹cym o ekonomicznych efektach chowu trzody chlew-
nej jest skala produkcji ¿ywca wieprzowego. W kolejnych tabelach 6 i 7 przedstawiono efekty
produkcyjne i ekonomiczne produkcji ¿ywca wieprzowego wed³ug skali produkcji. Z przedsta-
wionych w tabeli 6 liczb wynika, ¿e poziom dochodu rolniczego zale¿y od skali produkcji ¿ywca
i od poziomu cen zbytu, które ulegaj¹ znacznym wahaniom. W 2001 roku rednia cena sprzeda-
wanego ¿ywca wynosi³a 4,55 z³/kg, a w 2003 zaledwie 3,31 z³/kg. W 2003 roku gospodarstwo
sprzedaj¹ce w ci¹gu roku oko³o 75 tuczników uzyskiwa³o dochód rolniczy w przeliczeniu na 1
godzinê pracy zbli¿ony do parytetowego, natomiast w 2003 roku nawet gospodarstwo sprze-
daj¹ce ponad 760 tuczników nie osi¹ga³o dochodu parytetowego, nie tylko w przeliczeniu na
godzinê pracy, lecz równie¿ w przeliczeniu na ca³e gospodarstwo. Z badañ przeprowadzonych
przez Rogalskiego w 2002 roku wynika, ¿e dopiero skala produkcji wyra¿aj¹ca siê rednim
pog³owiem trzody chlewnej wynosz¹cym 245 sztuk zapewnia³a uzyskanie dochodu na pozio- mie parytetowym [Rogalski 2005]. Mo¿na z du¿ym prawdopodobieñstwem przypuszczaæ, ¿e w ci¹gu najbli¿szych kilku lat minimalna wielkoæ stada zapewniaj¹ca uzyskanie dochodu paryte- towego wynosiæ powinna oko³o 500 sztuk.
Wnioski
1. Czynnikiem decyduj¹cym o efektach ekonomicznych gospodarstw mlecznych i trzodo- wych jest skala produkcji.
2. W tych ga³êziach produkcji wystêpuj¹ i w dalszym ci¹gu wystêpowaæ bêd¹ silne procesy koncentracji produkcji towarowej i wzrost skali produkcji.
3. W wyniku procesów koncentracji spadnie liczba gospodarstw towarowych i dojdzie do dalszej koncentracji produkcji w czêci województw Polski rodkowej.
Literatura
Cele produkcji w gospodarstwach rolnych. 2004: PSR. 2002. GUS. Warszawa.
Produkcja i handel zagraniczny produkcjami rolnymi w 2003 r. 2004: GUS, Warszawa.
Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2003. 2004: GUS. Warszawa.
Rogalski W. 2005: Efektywnoæ ró¿nych systemów chowu trzody chlewnej na przyk³adzie powiatu piotr- kowskiego. Praca doktorska. Maszynopis w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych, SGGW.
3 0 0 2 i 1 0 0 2 h c a t a l w h c y w o d o z r t h c a w t s r a d o p s o g w y d o h c o d i y t z s o k , a j c k u d o r P . 6 a l e b a T
e i n e i n l ó g e z c z s y
W 20011 20032
o i n d e r
w . p s o g
o tt e n a c w y
¿ a j c k u d o r
p [d/tgosp]. rednio wsp. o g
o tt e n a c w y
¿ a j c k u d o r
p [d/tgosp].
0 1 -
5 50-100400-1400 5-10 50-100400-1400 w
t s r a d o p s o g a b z c i
LowierzchniaUR
Produkcja¿ywcabrutto(d/tgosp).
Patroæprodukcij t(ys/.gosp).
Wosztybezporednie t(ys.z)³ Kadwy¿kabezporednia t(ys.z)³ Nosztyporednie t(ys.z)³ Kochódrolniczynetto t(ys.z)³ Dochódrolniczynetto(z³r/bh) D
5 2 8,78 6 25,89 89,08 37,26 11,82 28,85 7 9 , 2 19,44
5 93 3 , 5 17,83
9 4 , 3,63 1,86 1,78 1,08 0,17 0
2 2 1,18 6 23,67 72,64 311,64 0 , 1 2,72 9,28 1 16,03
6 3,1 0 94,39 6 757,73 397,97 159,76 155,04 2 7 , 4 0 128,54
5 2 8,78 6 25,89 88,43 217,09 4 3 , 1 18,76
8 5 , 2,85 1
5 93 3 , 5 17,83
4 5 , 2,59 1,95 0,73 1,78 0 -0,16 -
2 2 1,18 6 23,67 73,79 211,86 3 9 , 1 19,87
6 0 , 2,08 1
6 3,1 0 9,39 4 6 760,66 2189,57 9 0 , 1 72,74 58,35 14,90
1danerzeczywiste,
2daneszacunkowe . 4 0 0 2 i n n i i a k s ñ y
¿ r a k S : o
³ d ó r
ij c k u d o r p il a k s d o i c
o n
¿ e l a z w h c y w o d o z r t h c a w t s r a d o p s o g w y z c i n l o r d ó h c o D . 7 a l e b a T
e i n e i n l ó g e z c z s y
W Gospodarstwawed³ugskail
) o w t s r a d o p s o g / k u t z s ( 9 9 1 - 0
5 200-499 >500 rednio ]
a h [ R U a i n h c z r e i w o
Pog³owie rtzodychlewnej[szt].
Przychodyzesprzeda¿yzwierz¹t[z]³ Pochódrolniczynagospodarstwo[z].
Dochódrolniczyna1pe³nozartudnionego[z]³ D
4 , 6 15,2 0 102,0 7 0 514914,5
5 7 9 4
0 , 3 25,2 4 260,2 4 2 3 153424,3
5 4 5 7 1
8 , 2 34,8 4 761,8 3 1 4 5171216,1
3 9 4 3 5
1 , 4 266,5 329,7 0 2 4 279978,1
6 5 9 5 2 .
5 0 0 2 i k s l a g o R : o
³ d ó r
Skar¿yñska A., Augustyñska-Grzymek I., Ziêtek I. 2004: Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2001-2003. IERiG¯, Warszawa.
Ziêtara W. 2002: Stan i kierunki wspó³pracy gospodarczej Polski i Niemiec w aspekcie integracji z Uni¹ Europejsk¹. [W:] Niemcy jako strategiczny partner Polski. Kolegium Gospodarki wiatowej. Szko³a G³ówna Handlowa . Warszawa.
Zietara W. 2005: Ekonomiczne aspekty produkcji mleka w Polsce. Maszynopis w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych, SGGW.
Summary
In the article there was presented the main directions of changes and development possibilities of the dairy and pork farms. In those farms there are observed very strong production concentration processes.
Increases not only the herd size but first of all the production scale, which is the basic factor influencing the economical effects of those farms. Moreover there is observed significant process of regional specialisation of milk and pork production. Over 50% of those products is produced in 5 voivodeships.
Adres do korespondencji prof. dr hab. Wojciech Ziêtara Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW ul. Nowoursynowska 166 02-776 Warszawa tel. (0 22) 593 42 11 e-mail: zietara@alpha.sggw.waw.pl
