Helena księżniczka znojemska, żona Kazimierza II Sprawiedliwego : przyczynek do dziejów stosunków polsko-czeskich w XII-XIII w.

M I S C E L L A N E A

TADEUSZ WASILEWSKI

Helena księżniczka znojem ska. żona Kazim ierza 11 Spraw iedliw ego

Pochodzenie H eleny, żony Kazim ierza Spraw iedliw ego, jest dotąd nieznane.

Autorzy jej biografii Zofia B u d k o w a i Z bigniew P e r z a n o w s k i stwierdzają krótko że, „sądząc z im ienia była księżniczką ruską” 1. N ie przekonała ich zatem argumentacja Oswalda B a l z e r a 2, który starał się w ykazać, że Helena była cór­

ką Rościsław a M ścisławicza, w ielkiego księcia k ijow skiego w latach 1159—1167 5.

Pochodzenie Heleny próbował określić już Jan Długosz. U w ażał on, że ojcem jej był W siewołod M ścisławicz, książę bełski, a m ałżeństw o jej z Kazim ierzem II Sprawiedliwym datow ał na rok 1168 4. W ykazywano już niejednokrotnie m ylność lej in form acjis. Kazimierz II Spraw iedliw y nie m ógł poślubić córki sw ego siostrzeń­

ca W siewołoda M ścisławicza urodzonego dopiero po 1160 r., m łodszego brata R o­

mana, księcia włodzim ierskiego i halickiego®. W błąd wprowadził Długosza n ie­

w ątp liw ie późny latopis r u sk i7, w ykorzystany również przez W. N. T a t i s z c z e - w a, który w przekazach zam ieszczonych pod r. 1195 i 1205 nazyw ał „królową”

(Helenę — T. W.), m atkę Leszka Białego, bratanicą księcia Romana M ścisław icza8.

Poniew aż jedynym bratem Romana dłużej żyjącym był W siewołod bełski, latopis zbliżony do tego, którym posłużył się Tatiszczew nasunął D ługoszow i w niosek, że w łaśnie W siewołod b y ł ojcem H elęny.

t P S B t. I X , 1961, S. 358.

2 O . B a l z e r , Genealogia P iastów , K r a k ó w 1895, I I I , 22, s . 184—186.

3 S p o ś r ó d b a d a c z y p u b l i k u j ą c y c h p o 1945 r . p o g l ą d B a l z e r a u z n a ł B r . W ł o d a r s k i , S ąsiedztw o polsko-ruskie w czasach K azim ierza S praw iedliw ego, K H t . L X X V , 1969. n r 1, s. 6. W . D w o r z a c z e k , G enealogia, W a r s z a w a 1959, t a b l . n r 3 i 28, u w a ż a ł , ż e H e l e n a b y ła ,,z a p e w n e ” c ó r k ą R o ś c is ła w a , w i e l k i e g o k s i ę c i a k i j o w s k i e g o , l e c z p r z y j ą ł z a S. K ę t r z y ń ­ s k i m , Na m arginesie „G enealogii P ia stó w 1*, P H t. I X , 1931, s . 200—209, ż e b y ł a o n a d o p i e r o d r u g ą ż o n ą K a z i m i e r z a S p r a w i e d l i w e g o , p o ś l u b i o n ą o k o ł o 1186/1186 r . P r z y j ę c i e h i p o t e z y K ę t r z y ń ­ s k i e g o o d w ó c h ż o n a c h S p r a w i e d l i w e g o p o d w a ż a p o g l ą d B a l z e r a o R o ś c i s ł a w i e j a k o o j c u k s i ę ż n y H e l e n y , g d y ż K a z i m i e r z S p r a w i e d l i w y m ó g ł b y o k o ł o 1163 r . p o ś l u b i ć c ó r k ę w i e l k i e g o k s i ę c i a k i j o w s k i e g o , n i e m i a ł o j e d n a k u z a s a d n i e n i a j e g o m a ł ż e ń s t w o w 1185 l u b 1186 r . z c o n a j m n i e j d w u d z i e s t o l e t n i ą s i o s t r ą D a w i d a , k s i ę c i a s m o l e ń s k i e g o i R u r y k a , k s i ę c i a o w r u c k i e - g o , b y łe g o w i e l k i e g o k s i ę c i a k i j o w s k i e g o w l a t a c h 1173, 1180—1181.

* Joannis Dlugossi A nn ales seu Cronicae in cliti Regni Poloniae, l i b e r V —V I , V a r s a v i a e 1973, p . 87.

δ I. L i n n i c z e n k o , W zaim n yja otn oszen ija Rusi i P olszi do p o lo w in y XIV stoletla

■cz. I : Rus i Polsza do konca 12 w iek a , K ie w 1884, s . 63—64; O . B a l z e r , o p . c i t ., s . 184—

185.

« P o r . O . B a l z e r , o p . c i t ., s . 258—260; W . D w o r z a c z e k , o p . c i t ., t a b l . 27.

7

o

8 W . N . T a t i s z c z e w , Istorija R ossijskaja t. IV , M o s k w a 1964, в. 319—331. W y d a w c a L e t o - pis... po K enigsbergskom u spisku do 1206 goda z a m i e ś c i ł f r a g m e n t p r z e k a z u T a t i s z c z e w a o w y ­ d a r z e n i a c h 1205 r . w s w e j e d y c j i , „ B i b l i o t i e k a r o s s i j s k a j a i s t o r i c z e s k a j a ” cz. i , S a n k t - P e t e r b u r g 1767, s. 300.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X I X , 1978 z e s z . 1.

116 T A D E U S Z W A S IL E W S K I

O. Balzer po odrzuceniu poglądu Długosza próbował u stalić pochodzenie H ele­

ny w oparciu o przekaz Latopisu Hipackiego, w edług którego Leszek B iały nazyw ał M ścisława Udałego M ścisławicza, wnuka R ościsława, sw ym b ra tem 9. Term in ten m ożna interpretować nie tylko jako oddający stosunek pokrew ieństw a m iędzy nimi, lecz również znacznie szerzej jako podkreślenie zawartego m iędzy nim i porozumie­

nia o współdziałaniu, gdyż w yraz „brat” oznaczał w języku staroruskim również so ju sz n ik a 10. Leszek B iały zwracając się do M ścisława Udałego brat m i je si przy­

pom inałby tylko tym i słow am i o ich współpracy politycznej.

Gdybyśm y jednak koniecznie pragnęli widzieć w określeniu „brat” stw ierdze­

nie związku pokrew ieństwa, powinniśm y pamiętać o parokrotnych bliskich w ię ­ zach powinowactw a między tym i obu książętami. M ścisław Udały był stryjeczno- -stryjecznym bratem Ingwara, teścia Leszka Białego, a ciotecznym bratem Sw iato- sław a, teścia Konrada M azowieckiego. N ie możemy rów nież w ykluczyć m ożliwości, że wyraz „brat” stw ierdzał pokrew ieństw o obu książąt, lecz niekoniecznie przez H elenę, m atkę Leszka Białego, gdyż nie w iem y, kim była rodzona babka M ścisława Udałego, żona R ościsława, w ielkiego księcia kijow skiego. Mogła nią być naw et P ia- stów na, lub córka P iastów ny ze w zględu na bliską współpracę polityczną dwóch seniorów: Rościsława kijow skiego i Bolesław a K ędzierzawego, umacnianą zazw y­

czaj m ałżeń stw am i11. Opowiadam y się jednak za pierwszą ew entualnością i u w a­

żam y, że w cytow anym fragm encie latopisu termin „brat” oznacza sojusznika.

Pokrew ieństw em zaw iązanym przez Helenę w yjaśniał Balzer także inny prze­

kaz Latopisu Hipackiego o przybyciu w 1238 r. książąt ruskich Michała i Rościsława do wuja ich — księcia Konrada M azowieckiego 12. Książę Konrad był według B alze­

ra wujem Rościsław a jako syn H eleny i Kazimierza, gdyż Balzer zidentyfikow ał go m ylnie z księciem Rościsław em Mścisławiczem, w nukiem rodzonego w edług niego brata Heleny D awida R ościsław icza13. Pom yłkę Balzera sprostow ał Br. W ł o d a r - s к i wykazując, że siostrzeńcem księcia Konrada był jedynie Michał czem ihow ski, w ym ieniony w powyższym przekazie wraz ze sw ym synem R ościsław em u .

W źródłach ruskich nie znajdujem y zatem żadnej w zm ianki określającej po­

chodzenie księżny H eleny. W zmiankę taką przekazał natom iast współczesny jej kronikarz W incenty K adłubek. Opisując w czwartej księdze swej kroniki wybuch buntu w K rakowie w 1191 r. przeciwko panowaniu księcia Kazim ierza zaznaczył, że szerzyły się w ieści, iż przeciwko buntownikom, na których czele stali syn M iesz­

ka Starego (zapewne Bolesław) i kasztelan krakowski Henryk Kietlicz, idą wojska niezwyciężonego księcia czeskiego Konrada qui quum esset fra ter iugalis Casim iri, nullo pacto am icissim orum in tim i aut negligere debu it aut dissim u lare p o tu it iniuri- a s 15. Termin jugalis jest synonim em określenia coniunx i oznacza małżonka lub małżonkę; fra te r iugalis C asim iri m oże być w ięc tylko „bratem przez małżonkę

* Ipatiew skaja L etopi s [ c y t . d a l e j : L a t . H i p .] , w : Polno je Sobranie Ftusskich L e t o p i s i e j t. I I , S . P e t e r b u r g 1908, COl. 731, r o k 1212.

i« w e d ł u g I. I . S r e z n i e w s k i e g o , M ateriały dla sło w a rija drew nierusskago ja zy k a t. I, S a n k t - P e t e r b u r g 1893, c o l. 172—173 t e r m i n „ b r a t ” m i a ł r ó w n i e ż z n a c z e n i e s o c iu s . W e d ł u g Słow arija russkogo ja zy k a X I—X V I I I to to ., w y p . I (A -В ), M o s k w a 1975, s. 319, o k r e ś l a n o t y m t e r m i n e m z d o d a t k a m i ro w n yj, m o ło d szyj r ó w n o ś ć l u b s t a r s z e ń s t w o w s t o s u n k a c h m ię d z y k n i a z i a m i .

11 B . W ł o d a r s k i , Soju sz dw óch seniorów (Ze stosu n ków polsko-ru skich w X I I w iek u),

[w :] P olska-Słow iańszczyzna-E uropa. Studia ku uczczeniu profesora K azim ierza T ym ien iec­

kiego, P o z n a ń 1970, s. 362; t e n ż e , S ąsiedztw o polsko-ru skie, s. 6.

12 L a t . H ip ., c o l. 783.

1S О . В a 1 z e r , ·ο ρ . c i t ., s. 258.

л В. W ł o d a r s k i , Rola K onrada M azow ieckiego w stosunkach polsko-ru skich , L w ó w 1936, s . 22; t e n ż e , S ąsiedztw o polsko-ru skie, s . 7l p r z y p . 13.

15 M a g i s t r i V i n c e n t i i C h r o n l c o n Polonorum , lib . IV , 16, w y d . A . B i e l o w s k i , M P H t. I I , L w ó w 1872, p . 417.

K S I Ę Z N I C Z K A H E L E N A Ц 7

Kazimierza”, czyli jego szwagrem “ . Przekład: „powinow aty Kazim ierza”, dokona­

n y po raz p ierw szy przez A. J ó z e f c z y k a i M. S t u d z i ń s k i e g o w 1862 r.17 był zapew ne w ynikiem sugestii płynącej z przekazu Długosza o ruskim pochodzeniu H eleny uznawanego w ów czas przez w szystkich historyków za w iarygodny. N ie mo­

gła zatem być jako R usinka siostrą księcia Czech.

Książę Konrad III n ie był w żaden inny sposób spowinowacony z Kazimierzem, gdyż trudno przyjąć by mistrz W incenty uznał, że powinowactwo m iędzy nim i pow ­ stało przez m ałżeństw a ich dalekich krewnych: dwóch sióstr Salomei, m atki K azi­

m ierza, z dwoma stryjeczno-stryjecznym i braćmi księcia Lutolda, dziada Konrada I I I 18. W szystkie te osoby już od dawna zm arły nie pozostawiając potomstwa; w y ­ gasło w ięc powstałe niegdyś powinow actwo. Kadłubek zresztą wyraźnie zaznaczył, że Konrad III był szw agrem tylko Kazimierza, a nie M ieszka Starego, skoro Kon­

rad aut n egligere d eb u it aut dissim u lare potu it iniurias wobec Kazimierza, a me Mieszka, który w alczył przecież o sw e słuszne prawa senioralne. Jako szwagier K a­

zimierza Konrad III w ystęp ow ał w sporze obu braci nie jako mediator, lecz jako potencjalny sprzym ierzeniec księcia Kazimierza, przed którym stronnicy Mieszka Starego uciekali z Krakowa na samą w ieść o jego zbliżaniu się.

Konrad III został księciem znojem skim po ojcu Konradzie II, a od 1173 r. był rów nież księciem brneńskim. W 1182 r. obwołano go księciem Czech, lecz w w yniku m ediacji cesarza Fryderyka Barbarossy otrzym ał jedynie Morawy jako odrębne margrabstwo stanow iące lenno R zeszy N iem ieckiej. Tron czeski w Pradze objął w 1189 r. i przybrał w ów czas nowe im ię Otto. B ył synem Konrada II, księcia znojem - skiego, przez długie lata przywódcy opozycji juniorów przeciwko zwierzchnim ksią­

żętom C zech le. Konrad II, książę znojem ski od 1123 r., poślubił w 1134 r. Marię, córkę w ielkiego żupana serbskiego Urosza, siostrę królowej w ęgierskiej H eleny. D o­

niósł o tym Kanonik W yszehradzki: S obieslaus le viru m suum , reg em U ngarorum rogabat, quatenus sororem coniugis suae, vid e lic e t reginae, prin cipi Conrado zn o y- m ensi in coniugium tra d e re t *°. Szw agrem (levir) księcia Sobiesław a I był król W ę­

gier Bela II Ślepy, który w edług „Chronicon pictum V indobonense” poślubił jeszcze w czasie panowania króla Stefana filia m Uros com itis m agni, noszącą im ię H elena, matkę Gejzy, W ładysław a, S tefana i A lm usa и . Przez zw iązek Konrada II z siostrą królowej Sobiesław I pragnął w edług Kanonika W yszehradzkiego umocnić sojusz z królem Belą II. M ałżeństwo to zostało zaw arte na Węgrzech, dokąd udał się książę K onrad22. Poślubiona przez niego córka w ielkiego żupana Urosza nosiła im ię Marii, gdyż jako księżna Maria, w dow a po Konradzie II, ufundow ała w 1190 r.

z synem Konradem III Ottonem, księciem Czech, klasztor prem onstrateński w Louce pod Znojmem **.

i e D u C a n g e , G l o s s a r i u m m e d i a e e t i n f i m a e l a t i n i t a t i s t. IV , G r a z 1954, p . 444. A n a l o ­ g ic z n ie f r a t e r a v u n c u l a r i s j e s t b r a t e m w u j e c z n y m , f r a t e r a v a i l s b r a t e m p r z e z b a b k ę , a f r a t e r m a t e r n a l l s p r z e z m a t k ą . P o r . S ł o w n i k ł a c i n y ś r e d n i o w i e c z n e ) w P o l s c e t . IV , z . 3 (31), W r o c ła w 1976, s. 366.

n M a g is tr i V i n c e n t / i e p i s c o p i C r a c o v i e n s i s C h r o n i c o n P o l o n o r u m s i v e o r i g i n a l e r e g u m e t p r i n c i p u m P o l o n ia e , e d . A . P r z e z d z i e c k i . I n t e r p r e t a t i o n e P o l o n i c a a d d i t a o p e r e A . J ó z e f - c z y k — M . S t u d z i ń s k i , C r a c o v i a e 1862.

18 w s p ó l n y m p r z o d k i e m p o m i e c z u o b u m a ł ż o n k ó w d w ó c h h r a b i a n e k B e r g u 1 k s i ę c i a L u t o l d a b y ł B r z e t y s ł a w I, k s i ą ż ę C z e c h (1034—1055), b y ł o t o w i ę c b a r d z o j u ż o d le g łe w X I I w . p o k r e w i e ń s t w o .

19 V . N o v o t n y , C e s k e D ë j i n y t . I, c z . I : O d B f ê t i s l a v a II d o P r e m y s l a I, P r a h a 1913 ( w e d łu g i n d e k s u ) .

20 F o n t e s R e r u m B o h e m i c a r u m t . I I , P r a h a 1874, p . 219.

21 S c r i p t o r e s R e r u m H u n g a r i c a r u m t . I, e d . E . S z e n t p é t e r y , B u d a p e s t i n i 1937, p . 443, 446.

ä* K a n o n i k W y s z e h r a d z k i p o d 1034 r . ( F o n t e s R e r u m B o h e m i c a r u m t. I I , p . 219 n .).

23 C o d e x d i p l o m a t i c u s e t e p i s t o l a r i s R e g n i B o h e m i a e t . I , e d . G . F r i e d r i c h , P r a g a e 1904—1907, p . 299—301, n r 326.

118

Nie znam y d aty urodzin Konrada III. J. D e m e l przypuszczał, że urodził się w 1136 r., gdyż był drugim synem Konrada, m łodszym bratem Ernesta, w ym ienio­

nego w dokumentach z 1156 r . ä4.

Córka Konrada II H elena urodziła się zapew ne w krótce po tej dacie. N ajw cześ­

niej w 1163 r. poślubiła księcia Kazimierza, który powrócił w ów czas z N iem iec, gdzie przebyw ał jako zakładnik. Data ślubu Kazimierza II i H eleny u stalił Balzer na rok 116325 na podstawie w zm ianki Latopisu Hipackiego o w ydaniu u schyłku 1178 r.

przez księcia Kazimierza sw ej córki nieznanego im ienia za W siewołoda Czermnego, syna Sw iatosława W siewołodycza, w ielkiego księcia kijow skiego z linii Olegowiczów czernihowskich Sojusz zaw arty przez Kazimierza II z O legowiczam i bezpośrednio po objęciu przezeń tronu krakowskiego skierow any b ył przeciwko M ieszkowi S ta­

rem u i jego sprzym ierzeńcom Monomachowiczom, z którym i wiązało M ieszka jego jego drugie m ałżeństwo z Eudoksją, córką Izjasława II Pantelejm ona, a bratanicą Rościsław a i Michała, w ielkich książąt kijowskich. Układ sojuszów jaki w ytw o­

rzył się po 1177 r. — polegający na w spółpracy Mieszka Starego z M onomachowi- czami a Kazimierza II z O legowiczami staje się zrozum iały dopiero po odrzuceniu hipotezy o przypuszczalnym przymierzu Kazimierza II z R ościsławem I, w ynikają­

cym z rzekomego m ałżeństwa Kazimierza II z jego córką 27.

Balzer ustalając datę ślubu Kazimierza z Heleną wychodził z założenia, że córka ich została w ysłana na Ruś do męża najwcześniej w w ieku lat czternastu, urodziła się zatem przypuszczalnie w 1164 r. Dla umocnienia niezbędnych sojuszów w y ­ syłano jednak nieraz nawet trzyletnie córki na dwór ich przyszłego teścia “ , mogła w ięc córka Kazimierza udać się na Ruś nie mając naw et dziesięciu lat życia. Datę m ałżeństwa Kazimierza z H eleną wyznacza zatem dokładnie wzm ianka Rocznika Krakowskiego zam ieszczona pod r. 1168 o śmierci księcia Kazimierza, syna Kazi­

mierza *·. Jeśli dziecko to miało w chw ili śm ierci tylko kilka m iesięcy, to m ałżeń­

stw o jego rodziców zostało zaw arte najpóźniej w 1167 r. Przem aw iałoby to przeciw wiarogodności daty ślubu Kazim ierza z Heleną podanej przez Długosza (1168 r.), którą zakw estionow ał już A. S e m k o w i c z ® 0. M ałżeństwo to zostało zaw arte w zw iązku z objęciem przez Kazim ierza po śm ierci Henryka w łasnej dzielnicy w iślic­

kiej. U stalam y zatem przypuszczalną datę m ałżeństw a Kazimierza z Heleną na lata 1166—1167, a jej urodzin w przybliżeniu na lata 1140—1142, gdyż uważam y, że poślubiła Kazim ierza w krótce po ukończeniu czternastu lat życia, skoro jeszcze w 1186/1187 i 1187/1188 urodziła m u, m ając 44 do 46 la t życia, dwóch synów: Leszka B iałego i Konrada. Młodszy Konrad otrzym ał im ię po sw ym dziadzie m acierzy­

stym Konradzie II i w uju Konradzie III Ottonie, który w roku jego urodzenia był potężnym margrabią m oraw skim i przypuszczalnym następcą tronu czeskiego. N ie m iał natom iast książę Kazim ierz II innych krewnych o im ieniu Konrad, poza bra­

tankiem Konradem, księciem głogowskim .

Stan isław K ę t r z y ń s k i uważał, że Helena była drugą żoną Kazimierza II, poślubioną około 1185 r., na tej podstawie, że nie m am y wzm ianki o dzieciach K a­

zimierza II urodzonych m iędzy 1168 a 1186 rokiem. Leszek B iały a następnie Konrad

*4 J . D e m e l , K on rad O ta, p rvn é m arkrabè M oravsky, „ C a s o p i s M a ti c e M o r a v s k è ” г . X V I I I , 1894, n r 1, s . 38—48.

*5 О . В а 1 Z e Г , o p . c i t ., I I I , 22 V I , 1, S . 185—18«, 259.

M L a t . H ip ., c o l. 912. ,

*7 I s t n i e n i e p o r o z u m i e n i a K a z i m i e r z a z R o ś c is ła w e m t a k ż e p o 1177 r . p r z y j m u j e B . W ł o ­ d a r s k i , S ą s i e d z t w o p o l s k o - r u s k i e , s . 6.

28 C ó r k a B o l e s ł a w a K r z y w o u s t e g o A g n ie s z k a z o s t a ł a w y s ł a n a j a k o t r z y l e t n i e d z i e c k o w 1140/41 r . n a R u ś (M P H t . I I , s . 4). P o r . K . M a l e c z y ń s k i , B o le s ła w I I I K rz yw o u sty, W r o c ła w

—W a r s z a w a —K r a k ó w ^ - G d a ń s k 1975, s . 318.

2« M P H t. I I , s. 834; О . В a 1 z e r , o p . c it., V I ,-1, s. 260.

*o A . S e m k o w i c z , K r y ty c z n y rozbiór D iiejó w Polskich Jana Długosza (do roku 1384), K r a k ó w , s. 183.

τ ~i

119

urodziliby się — w edług Kętrzyńskiego — po 18 latach niepłodności żony K azi­

m ierze poślubionej w 1163 r.si. Argumentacja ta jest niesłychanie w ątła i niepewna.

Okres 18-letniej niepłodności należy skrócić, gdyż córka Kazimierza wydana na Ruś mogła urodzić się naw et około 1170 r. Jest to ponadto argumentacja ex silentio, gdyż nie wiem y, czy książę Kazim ierz nie m iał innych córek urodzonych w latach И 70—1185, lub dzieci zmarłych w w ieku niedojrzałym i nieodnotowanych w rocz­

nikach, które nie przekazały nawet daty urodzin jego nowego dziedzica Leszka B ia­

łego i notow ały zazwyczaj tylko zgony. U w ażam y zatem, że książę Kazimierz m iał tylko jedną żonę H elenę, co zdaje się również potwierdzać przekaz Długosza o jego ślubie z Heleną w 1168 r. Długosz mógł znaleźć to im ię niekoniecznie tylko w doku­

m encie z 1189 r., lecz także w e w cześniejszych zapiskach.

M ałżeństwo księcia Kazim ierza z Heleną zawarte po jego powrocie z Niem iec, który nastąpił najw cześniej w 1163 r., w yw ołała konieczność szukania przez obu jego starszych braci: B olesław a Kędzierzawego i M ieszka w ielkopolskiego nowych sojuszników. Obaj czuli się zagrożeni powrotem do Polski trzech synów W ładysława Wygnańca, którym zm uszeni byli zwrócić w 1163 r. dzielnicę śląską. Tradycyjnymi sojusznikam i W ładysław ow iczów śląskich byli: cesarz Fryderyk I Barbarossa, król Czech W ładysław1 IX i jego syn Fryderyk (Bedrzych), ich brat cioteczny. W tej sytuacji sojusz z książętam i m orawskimi, przywódcam i opozycji w Czechach, był dla obu Bolesław ow iczów podskich pożądany tym bardziej, że w latach 1166—1172 pro­

wadzili zacięte w alk z W ładysławowiczam i śląskim i. Nie wiem y, czy księciem ztio- jem skim był w 1163 r. jeszcze Konrad II, czy już jego syn Konrad III. Małżeństwo młodego Kazimierza z Heleną, siostrzenicą królowej w ęgierskiej H eleny, po której w zięła imię, a siostrą cioteczną króla Gejzy II (1141—1162), umacniało rów nież zw iąz­

ki Bolesław ow iczów z dworem w ęgierskim , osłabione po śm ierci pierwszej żony Mieszka Starego Elżbiety królew ny w ęgierskiej.

Na zakończenie zwróćm y uw agę na kilka m om entów związanych bezpośrednio z osobą H eleny.

Do krew nych P iastów m ałopolsko-m azow ieckich należał dzięki zw iązkow i Ka­

zimierza II z H eleną biskup krakowski P rok op 3*. B olesław W stydliw y nazw ał go w dokumencie w ystaw ionym w 1278 r. nepos carissim us 33, a Leszek Czarny w 1286 r.

sw ym cognatus 3i. Obaj c i książęta byli spokrew nieni z Prokopem przez swą wspólną babkę Helenę, a nie przez sw e m atki, jak m ylnie przypuszczał Długosz, który uważał, że Leszek Czarny spokrew niony był z Prokopem przez matkę: ex p a rte m a­

tris cognatus M. Czeskie pochodzenie Prokopa w yjaśnia genezę jego im ienia i pozwala u stalić jego patrona, popularnego w Czechach od czasu kanonizacji św iętego Pro­

kopa. Nie znajdujem y natom iast w tym czasie na Rusi śladów w ystępow ania kultu jakiegokolw iek Prokopiosa i im ienia Prokopij. Niezrozum iała byłaby rów nież kariera kościelna Rusina ochrzczonego w kościele w schodnim aż do obieralnej w ów czas god­

ności biskupa krakowskiego. Pochodzenie Prokopa rzuca nowe św iatło na pojaw ie- . nie się zapew ne w drugiej połow ie X III w . kultu św iętego Prokopa czeskiego w die­

cezji krakow skiej, a być może także tłum aczy w ystąpienie k ultu św iętych słow iań ­ skich w M ałopolsce3*.

W w iślickim kościele kanonickim fundow anym w drugiej połow ie XII w . przez m ęża księżny H eleny Kazimierza II przechow yw any b y ł w X IV —X V w iek u k a­

st s. K ę t r z y ń s k i , Na m arginesie „G enealogii P ia stó w", P H t . X X I X , 1931, s . 200—209.

« О . В a 1 z e r , o p . c i t ., s . 265.

W K D M łp . t . I, n r 94, s . 112.

M K D K K t. I, n r E6, s . 119.

as P o m n i k i D ziejow e P o lsk i, s e r i a I I , t . X , 2: K atalogi bisku pów kra k o w sk ich, w y d . J . S z y m a ń s k i , W a r s z a w a 1974, s . 182.

за T . L e h r - S p ł a w i ń s k i u w a ż a ł , ż e k u l t ś w i ę t y c h s ł o w i a ń s k i c h s z e r z y l i b e n e d y k t y n i k r a ­ k o w s c y . P o r . J. S z y m a ń s k i , C zy w Polsce istn iał obrządek rzym sko-stow iań ski?, „ Z e s z y t y N a u k o w e K U L ” г . V I , 1963, z . 2, s. 46 i p r z y p . 23.

120 T A D E U S Z W A S IL E W S K I

lendarz pisany w latach 1360—1370 w języku polskim . J. Z a t e y stw ierdził, że

„kalendarz nasz m iał postać kalendarza kościoła katolickiego, spotykanego w P ol­

sce już może w XII w. o ile n ie w cześniej wprowadzonego, przynajm niej w części wraz z wpływam i benedyktyńskim i i zachodnimi”. Przypuszczał też, że „przepisano go ze starego w iślickiego kalendarza którejś z dawniejszych ksiąg” 37. Możemy zatem przypuścić, że pierwowzór kalendarza w iślickiego w ym ieniającego wśród św iętych św. Gorazda w dniu 17 lipca należał do pierwotnego w yposażenia kolegiaty w iślic­

kiej, przekazanego przez jej fundatorów: księcia Kazimierza i Helenę, księżniczkę znojemską. Tłumaczyłoby to zaznaczenie w nim św ięta św. Gorazda, jeśli przypuści­

my, że pierwowzór ów trafił do W iślicy z Czech.

Księżna Helena utrzym ywała kontakty ze swą ojczyzną. Nieprzypadkowo za­

p ew ne w latach dziew ięćdziesiątych X II wieku żoną kasztelana krakowskiego — prefectu s urbis w ed łu g żyw otu Hroznaty — była W ojsława, rodzona siostra tego czeskiego m ożnowładcy, fundatora klasztoru prem onstrateńskiego w Tepli. Po o w ­ dowieniu W ojsława powróciła po 1197 r. do Czech, aby założyć w nim żeński klasz­

tor premonstratensek w C h oteśow ie88. Księżna Helena w zięła zapew ne udział w tej fundacji, jak i w fundacji sw ej m atki Marii i brata księcia Konrada III, twórców prem onstrateńskiego klasztoru w Louce pod Znojmem, gdyż o jej aktyw ności na rzecz prem onstratensów św iadczy um ieszczenie daty dziennej jej zgonu w nekrolo­

gach klasztorów prem onstrateńskich św iętego W incentego w e W rocławiu pod 2 kw ietnia i zw ierzynieckim pod K rakowem (m ylnie pod 28 w rześn ia)39.

Księżnie H elenie i jej ew entualnem u czesko-w ęgierskiem u otoczeniu przypisu­

jem y również udział w nadaniu książęcemu dw orow i w iślickiem u roli w ybitnego oś­

rodka kultury rom ańskiej. Dwór znojemski, na którym w ychow ała się H elena, po­

pierał działalność budowniczą i artystyczną zw iązaną ściśle z dorobkiem czeskiego piśm iennictw a historycznego, przedstawiającego dzieje panującej w Czechach dy­

nastii. Świadczy o tym słynny „Cykl Przem ysław ski” — seria fresków zachowana w kaplicy Panny Marii i św . K atarzyny w grodzie znojem skim, przedstaw iająca dzieje czeskiej dynastii od sceny powołania Przem ysła od pługa na księcia Czech.

M alowidła te polecił w ykonać w 1134 r. jak św iadczy o tym odkryta inskrypcja, dv.x Conradus secundus 40. Zwraca uwagę w ykonanie m alow ideł w roku ślubu Kon­

rada z Marią serbską, lecz zapew ne już po jego powrocie z Węgier, gdyż książę Konrad z żoną zostali przedstaw ieni w kaplicy jako para fundatorów. Sceny przed­

staw iające fundatorów odkryto dotąd w całej Europie środkowej jedynie w Znoj- m ie i W iślicy 41. Czy nie jest to w yłącznie przypadek, w ykażą dalsze badania nad ew entualnym i związkam i m iędzy tym i dwoma ośrodkami powiązanym i poprzez Konrada II i jego córkę H elenę. W badaniach tych należy uwzględnić również dwór w ęgierski ulegający w pływ om kultury francuskiej, o czym św iadczy chociażby fran ­ cuska forma im ienia Otto — Odo, noszona przez syna królew ny w ęgierskiej Odona Mieszkowica, a także w pływ francuskich gęsta widoczny w dziele historycznym Ano­

nima, notariusza króla B eli II, dostrzegalny również w dziełach zw iązanych z dwo­

rem Kazimierza Spraw iedliw ego — rom ansie o W algierzu W dałym i kronice p ol­

skiej mistrza W incentego Kadłubka.

17 J . Z a t e у , O k i l k u przepadlyeh za b ytk a ch rękopiśm ien n ych B iblioteki N arodow ej w W arszaw ie. I : Polski kalen darz z XIV w ., [ w : ] Stu dia z d zie jó w k u ltu ry, W a r s z a w a 1949, s . 73—86, z w ł a s z c z a s. 76, 77.

38 V ita fra tris H roznatae..., [w ^] F ontes R erum Bohem lcarum t . I, P r a h a 1873, s. 374—

379; V . N o v o t n y , o p . c i t ., t . I , c z . I I I : C ech y K ra lo vsk e za P rem ysla I a Vàclava I (1197—

1253), P r a h a 1928 ( w e d łu g i n d e k s u ) .

3fl C z. D e p t u ł a , O n iek tó ryc h źródłach do historii zakon u prem on strateń skiego w P ol­

sce w X II i XIII w iek u , „ A r c h i w a , B i b l i o t e k i i M u z e a K o ś c i e l n e ” t. X X I I , 1971, s . 216.

4« J . M a s i n , R o m d n s k a n à s t é n n a m a l b a v Cechàch a na M oravë, P r a h a 1951, s. 17—24.

« P o r . A . T o m a s z e w s k i , R om ańskie k o śzio ły z em poram i zachodn im i na obszarze P o l s k i , Czech i W ęgier, W r o c ł a w 1974, s . 348.