3 6 . Warszawa, d. 4 Września 1892 r. T o m X I .
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
PRENUMERATA „W S Z E C H Ś W IA T A ", W W a rs z a w ie : ro c zn ie rs. 8
k w a r ta ln ie „ 2 Zp rze s y łk ą p o c z to w ą : ro c z n ie „ 10
p ó łro cz n ie „ 5
P re n u m e ro w a ć m o ż n a w R e d a k c y i W sz ec h św ia ta i w e w s z y s tk ic h k s ię g a r n ia c h w k r a ju i z a g ra n ic y .
K o m ite t R edakcyjny W s zec h ś w iata stanow ią panowie:
Aleksandrow icz J ., D eike K., D ickstein 9., H oyer II., Ju rk iew icz K., K w ietniew ski W ł., K ram sztyk S., N atanson J ., P rauss St., Sztolcm an J . i W róblew ski W . ( „ W s z e c h ś w ia t" p rz y jm u je o g ło sz e n ia , k tó r y c h tre ś ć i m a ja k ik o lw ie k z w ią z e k z n a u k ą , n a n a s tę p u ją c y c h w a ru n k a c h : Z a 1 w ie rsz z w y k łeg o d r u k u w sz p alcie alb o je g o m ie js c e p o b ie r a się za p ie rw s z y ra z k o p . 7 '/i
za sze ść n a s tę p n y c h r a z y k o p . 6, za d a ls ze k o p . 6.
-A_d.res Kecialccjri: K r a k o w s k i e - P r z e d m ie ś c ie , 3STr e s .
W ARUNKI ISTNIENIA
ORGANIZMÓW PELAGICZNICH.
■pz&e& c z a c li. ó K o c M c t a ,
p ro f. zoologii w u n iw e rs y te c ie w L y o n ie.
(R e v u e g e n e ra le d es S c ien c es, N r 3 ,1 8 9 2 ro k u ).
N a z y w a m „ p e la g ic z n e m i” (o ce a n o w e m i) w sz y s tk ie is to ty , za m ie sz k u ją c e w o d y o ce a n u , z .w y ją tk ie m ty c h , k tó r e są a lb o w w ie l
k iej g l§ b i w ó d , a lb o też p rzy b rzeg a ch i k tó r e c z y n n ie , lu b b ie r n ie p ły w a ją w sa m em ło n ie w ó d , n a ja k ie jb ą d ź g łę b o k o śc i.
T a d efin icy ja n ie j e s t zg o d n a ze z w y k łe m o k r e ś le n ie m , bo z w y k le n a z y w a ją p e la g ic z - i n e m ilis to ty , k tó r e p ły w a ją na p o w ie r z c h n i ocea n u . A le n a jn o w s z e b a d a n ia p o d m o r
sk ie w y k r y ły , ż e g łę b ie o ce a n u są z a m ie s z k a łe p rze z isto ty b ard zo b lisk ie z tem i, j a k ie m ie sz k a ją w g ó r n y c h w a rstw a ch w ód ; i d la k tó r y c h w y r a z „ p e la g ic z n e ” b y ł n ie g d y ś u tw o r z o n y . D z iś p rze to trzeb a ten w y ra z p e la g ic z n y b rać w sz er sze m d a le k o [
z a s to so w a n iu . S ą z w ie r z ę ta p e la g ic z n e p r z e b y w a ją c e na p o w ie r z c h n i o ce a n u i na z n a c z n y ch g łę b o k o śc ia c h , są w r e sz c ie ta k ie , k tó r e krążą b e z u sta n n ie i p e r y jo d y c z n ie p o m ię d z y g łę b ią a p o w ie r z c h n ią m o rza , w s z y s tk ie p rze d sta w ia ją p e w n e od ręb n e ch a r a k te r y w sp ó ln e i są s z c z e g ó ln ie p r z y s to so w a n e do te g o r o d za ju ż y c ia .
M am za m iar w n in iejszć j p r a cy w y k a za ć
| w a ru n k i istn ie n ia isto t p e la g ic z n y c b , ich I o b y cza je , p r z y c z y n y , k tó r e w p ły w a ją na ich r o z m ie sz c z e n ie g ie o g r a fic z n e i b a ty m e- try c zn e, w a h a n ia m niój, lu b w ięcćj p r a w i
d ło w e , k tó r y m p o d le g a ją , n a r e s z c ie s to s u n k i, ja k ie z a c h o d zą p o m ię d z y zw ie r z ę ta m i a ro ślin a m i p e la g ic z n e m i. B a d a n ia te r o dzą m n ó stw o k w e sty j i s z c z e g ó ln e p r z e d sta w ia ją z a ję c ie , bo n iez a p r ze cz o n ą j e s t p ra w d ą , że źró d łem ż y c ia tak z w ie r z ę c e g o jak r o ślin n e g o j e s t m orze; p ie r w s z e fo rm y isto t ży ją c y ch , j a k ie się z j a w iły na ziem i, b y ły to isto ty p e la g ic z n e , a r o ś lin y p e la g ic z n e w ła ś c iw e C h ro m a cea e, C a lc o c y ta e , M u rr a cy ta e i t. d. są form am i bard zo n i- sk iem i i są sia d u ją c em i z ty p a m i p ie r w o t- n em i.
P r z e z bardzo d łu g i ok res cza su j e d y n e z w ie r z ę ta istn ie ją c e b y ły to z w ie r z ę ta p e -
56 2 w s z e c h ś w i a t. N r 36.
la g ic z n e , a te form y p ra sta re 8% p ra o jca m i ! n ie ty lk o w ięk sz o śc i form p e la g ic z n y c h d z i
sie js z y c h , a le lic z n y c h b a rd zo form n a d b rzeżn ych , k tó r e w sta n ie la r w , są p ela- g ic z n e m i w g łę b i m o rza .
I.
i
O r g a n iz m a m i p e la g ic z n e m i są i r o ś lin y | i zw ie rz ęta ; n a p r zó d n a le ż y za ją ć się r o ś li- j n am i, p o n ie w a ż o n e z a w s z e p o p r z e d z a ły | is tn ie n ie z w ie r z ą t. B o tak sa m o , ja k p ierw - szem i isto ta m i o r g a n ic z n e m i na n a szć j k uli ziem sk iej b y ły r o ś lin y , k tó r e w d a lszy m c ią g u s p r z y ja ły r o z w o jo w i ż y c ia z w ie r z ę c e g o , tak sam o i z w ie r z ę ta p e la g ic z n e n ie ! m o g ły b y istn ie ć , g d y b y n ie z n a jd o w a ły w ło n ie m orza, p o tr z e b n e g o im k o n ie c z n ie p o ż y w ie n ia r o ś lin n e g o . N a jn iż s z y n a w e t o r
g a n izm z w ie r z ę c y n ie m oże z p r o d u k tó w n ie o r g a n ic z n y c h w y tw a r z a ć sw o je j p r o to - p la z m y . R o ś lin y p e la g ic z n e są, j a k t o n a j - s z c z e g ó ło w s z a w y k a z a ła a n a liz a , p ie r w o t- n em źród łem p o ż y w ie n ia z w ie r z ą t p e la g ic z n y c h . P ie r w o tn ia k i, m a łe sk o r u p ia k i wi*
d lo n o g ie i m a łż o r a c z k i, o s ło n n ic e i t. p. p o ch ła n ia ją b e sp o śre d n io tę ż y w o tn o ś ć r o ś lin n ą i słu ż ą sam e za p o ż y w ie n ie m ed u z o m , rob ak om i w ie lk im sk o r u p ia k o m , k tó r e z n o w u w d a lsz y m c ią g u są p o ż e r a n e p rzez ry b y .
P o m ię d z y n iż sz e m i r o ś lin a m i są p r z e d e - w s z y s tk ie m C h r o m a c ea e ( P r o c y t e lla p r i- m o r d ia lis), k tó r y c h n iż sz o śc i d o w o d z i b rak ją d r a . K a lk o c y ty (C a lc o c y ta e , fig. 1 ) w o
d o r o sty w a p ie n n e je d n o k o m ó r k o w e , k tó r e z n a jd u ją się s z c z e g ó ln ie j w m o rz a ch m ię - d z y z w r o tn ik o w y c h i p o d z w r o tn ik o w y c h . M u r r a c y ty (M u r r a c y ta e ), z k tó r y c h n a j le p iej z n a n y g a tu n e k ( P y r o c y s t e s n o c tilu c a , fig. 2 ) z a s tę p u je w m o rz a ch g o r ą c y c h n o k ti- lu k i s tr e f u m ia r k o w a n y c h . O k r z e m k i, k t ó ro w o lb r z y m ie m m n ó stw ie w s z ę d z ie są r o z rz u c o n e , a le k tó r y c h p ew n e " fo rm y j a k S y - n e d r a w m o rz a ch z im n y c h i C h a e to c e r o s w m o rza ch g o rą c y ch m o g ą się z n a jd o w a ć w lic z b ie k ilk u s e t t y s ię c y ] w c e n ty m e tr z e sz e śc ie n n y m w o d y , w r e sz c ie P e r id in ia e , z k tó r y c h k ilk a g a tu n k ó w j a k C e r a tiu m tr ip o s p o sia d a ją z d o ln o ść o d r a d z a n ia ^ s ię b e z g r a n ic z n e g o p r z e d s ta w ia ją ju ż w y ż s z ą o r g a n iz a c y ją .
F o rm a m i r o ś lin n e m i w ielo k o in ó r k o w e m i są: h a lo sfe r y (H a lo sp h e r a e ), o sc y la r y je i sar- g a ssu m . S z c z e g ó ln ie j zaś o sc y la r y je mają n ie z m ie r n ie w a żn e zn a czen ie: w w od ach g o rą c y c h , g d z ie m ają p r ze d sta w ic iela T r i- ch o d esm iu m , za stę p u ją m iejsc e o k rzem ek .
N iem o żn a u tr zy m y w a ć z p ew n o śc ią , że w e w sz y s tk ic h m orzach te o rg a n iz m y r o ślin n e są w rów n ej obfitości; j e d n a k ż e ś w ie żo p o czy n io n e b ad an ia H e n se n a w y k a z a ły o lb rz y m ią lic z b ę o k rze m ek , P e r id iin a e i o s cy laryj ż y ją c y c h w c e n ty m e tr z e sz eśc ien n y m w o d y , p o d a n e p rze z n ie g o c y fr y p rz e c h o d zą n a jb u jn ie jsz ą w y o b r a ź n ię . T o też z w ie rzęta p e la g ic z n e ła t w o zn a jd u ją ż y w n o ść
Fig. 2.
P rz e d s ta w ic ie le ( ty p y ) fo rm r o ś lin n y c h n iż s z y c h p e la g icz n y ch .
F ig . 1. C a lc o cy te s (B h a b d o s p lie ra e ). F ig . 2. l Jy- r o c y s tis n o c tilu c a . F ig . 3. P y ro c y stis fu sifo rm is,
(w e d łn g M u rra y a).
w ś r ó d ty ch m ilija r d ó w o r g a n iz m ó w r o ś lin n y c h .
M o r ze d ostarcza o lb rzy m iej ilo ś c i p o ż y w ie n ia r o ś lin n e g o p ły w a ją c e m u po n iem ś w ia to w i z w ie r z ę c e m u , ale m u sim y za p y ta ć, j a k tu ż y w n o ść je s t ro z ło ż o n a w sw o jej m a sie.
O g ó ln ie p r z y ję to m n iem a n ie, że ś w ia tło n ie p rze n ik a w m o rza ch głęb iej j a k do 4 0 0 do 5 0 0 m e tr ó w a że p r z y g łę b o k o ś c i 2 0 0 m etrów j e s t on o j u ż b ard zo sła b e . N ie ch cę r o z w o d z ić się tutaj nad ty m p r z e d m io te m , a n i o zn a cz a ć g r a n ic y tej str e fy o ś w ie tlo n e j, k tórej r o z le g ło ś ć z a p e w n e bar
d zo ro zm a ita , j e s t z a leż n ą od b a rd zo z ło ż o
N r 36.
n y c h c z y n n ik ó w . W o g ó le p r zy p u szc za ją , że stre fa m ie sz k a ln a d la r o ślin j e s t b ard zo o g r a n ic z o n a , że p oza 8 0 m etram i w o d o ro sty j u ż się rz a d k o sp o ty k a ją i ż e p o za 3 0 0 do 4 0 0 m etró w żad n a ro ślin a n ie m oże j u ż a sy - m ilo w a ć z p o w o d u b rak u ś w ia tła . M im o tych p r z y p u sz c z e ń w y p ra w a P la n k to n a s p o ty k a ła n a g łę b o k o śc i 1 0 0 0 i 2 0 0 0 m etrów lic z n e ż y w e o k a z y w o d o r o stu z ie lo n e g o , je d n o k o m ó r k o w e g o , H a lo sp h a e r a v ir id is.
O b ec n o ść te g o o r g a n iz m u w g łę b in a c h , indzie n ig d y p r o m ie n ie ełoń ca n ie d o ch o d zą , j e s t n ie z m ie r n ie za d ziw ia ją c ą i d a je n ie
z b ity d o w ó d , ż e n a w e t n a jn iż s z e g łę b ie m órz n ie są p o zb a w io n e ż y w y c h o r g a n iz m ó w r o ś lin n y c h . P r z y p u sz c z a ć n a le ż y , że m ło d e h a lo sfe r y m ie sz k a ją w strefach o ś w ie tlo n y c h w c z a sie n a jc z y n n ie js z e g o ok resu s w o je g o ż y c ia , n a stę p n ie op adają n a d n o, g d z ie m o g ą ż y ć w d a lsz y m cią g u p r z e z p e w ien cza s, a le n ie m ogą ju ż a sy m ilo w a ć.
T a k i p r zy p a d ek , ja k z h a lo sferą , n ie j e s t za p e w n e j e d y n y , c h o cia ż je s t p ier w szy m zn a n y m p r z y p a d k ie m w tym rod zaju . M im o te g o w y ją tk u , p e w n ą j e s t rzeczą , że o r g a n iz m y r o ś lin n e m ają r o s c ią g ło ść w k ie r u n k u p io n o w y m b ard zo o g r a n ic z o n ą , która d ziw n ą j e s t w z e sta w ie n iu z e zd o ln o ścią , ja k ą p o sia d a ją z w ie r z ę ta p e la g ic z n e , s c h o
d z e n ia w n a jn iż s z e g łę b ie , w k tó r y c h ży ć m ogą sw o b o d n ie .
W j a k iż sp o só b z w ie r z ę ta te zn a jd u ją s o b ie p o ż y w ie n ie ? T e , k tó r e sta le z a m ie sz k u ją s tr e fy o ś w ie tlo n e , lu b te, a ta k ic h je st z n a c z n ie w ię c e j, k tó r e w ę d r ó w k i c o d zien n e sp ro w a d z a ją p e r y jo d y c z n ie na p o w ie r z c h n ię w o d y , zn a jd u ją b a rd zo ob fite p o ż y w ie n ie w r o ślin a c h je d n o k o m ó r k o w y c h .
W s z y s tk ie te o rg a n iz m y p o w ie r z c h n io w e r o ś lin n e i z w ie r z ę c e ż y ją w o g ó le b ard zo k rótk o, a po śm ier ci o p ad ają n a d n o m órz i tam m ie sz k a ją c y m z w ie r z ę to m słu ż ą za p o ż y w ie n ie . M ilija r d y sz c z ą tk ó w n ie ż y w y c h isto t opadają, ty m sp osob em na d no n ie u sta n n ie, a że s ło n o ś ć w o d y , o b n iż en ie tem p e r a tu r y , o b fitość d w u tle n k u w ęg la i p o w ię k sz o n e z n a c z n ie c iś n ie n ie o p ó źn ia ją ro sk ła d ty ch s z c z ą tk ó w , sta n o w ią o n e d o sk o n a łe i o b fite p o ż y w ie n ie d la is to t z a m ie s z k u ją c y c h te g łę b ie . T y m sp o so b e m w ciałach P h o e d a r ia e , k tó r e ży ją na g łę b o k o śc i 5 0 0 0 do 6 0 0 0 m etró w zn a jd u je m y sz cz ą t-
j k i R a d io la ry j z a m ie sz k u ją c y c h p o w ie r z c h n ię oceanu .
Z w ie rz ęta , z a m ie sz k u ją c e śr ed n ie g łę b o -
| k o ści, a b ęd ące m ięso ż er n e m i, o p ró cz z d o b y c z y , k tó ra im sp ad a z g ó r y , zn a jd u ją je s z c z e ż y w ą stra w ę w ty ch isto ta ch , k tóre w ęd ru ją z p o w ie r z c h n i k u g łęb in om ; ta zd o - j b y c z p e r y jo d y c z n ie im s ię d o sta je, bo ja k w iem y są to is to ty sz u k a ją c e w strefach o św ie tlo n y c h p o ż y w ie n ia r o ś lin n e g o , k tó r e g o im b rak u je w ciem n o śc ia c h .
Z w racam u w a g ę na w a żn e zn a c z e n ie e k o n o m ic zn e, j a k ie m ają te is to ty m o rsk ie, o sc y lu ją c e p ery jo d y cz n ie , k tóre słu ż ą za p o śr ed n ik ó w m ię d z y ro ślin a m i p o w ierz ch n i m orza i z w ie r z ę ta m i g łę b in : są o n e n ieja k o d o sta r c z y c ie la m i ż y w n o ś c i d la ty ch o sta tn ich .
J e ż e li j e s z c z e w eź m iem y p od u w a g ę m oż-
j liw ą o b ecn o ść r o ślin ż y w y c h w w ie lk ic h g łę b o k o śc ia c h , j a k n p . H a lo sp h a e r a v ir id is, I p r z e k o n a m y się , że d o o z n a c z o n y c h p r z y n a jm n iej g ra n ic z a p e w n io n a je s t d ostate^ z- l n a • ż y w n o ść d la z w ie r z ą t p e la g ic z n y c h . N ie z a p r z e c z o n ą j e s t rz e c z ą , że im g łę b ie j , tem i o ż y w n o ść j e s t tr u d n ie j, a p ad a ją ca z g ó ry m n iej ju ż o b ficie d o ch o d z i. T am też p r ze b y w a ją ty lk o te z w ie r z ę ta , k tó r e m o g ą p rze z p e w ie n cz a s g łó d z n o sić , lu b są lepiej u zb ro jo n e do c h w y ta n ia z d o b y c z y ,
! lu b w r e sz c ie te, k tó r e się z a d a w a ln ia ją n ie - ż y w e m i sz c z ą tk a m i. T a tr u d n o ść w y ż y w ie n ia się j e s t n a jw a ż n ie jsz y m p o w o d em , d la k tó r eg o ż y c ie w n a jz n a c z n ie jsz y c h g łę b ia c h
| m orza p o w o li za n ik a , j e s t to cz y n n ik o w ie le w a żn iejsz y , a n iż e li p o w ię k sz o n e c iś n ie n ie i o b n iż e n ie te m p e r a tu r y .
II.
J a k k o lw ie k z w ie r z ę ta p e la g ic z n c n a leż ą do n a jr o z m a itsz y c h g ro m a d , p r ze d sta w ia ją je d n a k ż e p ew n ą liczb ę ce ch w sp ó ln y c h , w y
p ły w a ją c y c h z p r z y s w a ja n ia so b ie je d n a k o w e g o rod za ju ż y c ia . N a jb a r d z ie j b ijącą w o cz y cech ą j e s t p r z e z r o c z y sto ś ć tk a n ek ta k d o sk o n a ła u n ie k tó r y c h , że są p r a w ie i n ie w id z ia ln e d la ok a, a c ia ło ich w y d a je się ' j a k ze s z k ła u tw o rz o n e . R u r k o p ła w y ( S i-
! p h o n o p h o r a ), g r z e b ie n ic e ( C t e n o p h o r a ) , c h e łb ie (M e d u sa e ) i o s ło n n ic e (T u n ic a ta )
; p e la g ic z n e i d u ża ilo ś ć la rw m ają c ia ło
W SZECH ŚW IA T. N r 36.
zło ż o n o z tk a n e k z a ła m u ją c y c h ś w ia tło , o p a liz u ją c y c h , z a le d w ie n ie k tó r e części k a n a łu p o k a r m o w eg o i w ą tr o b a ich m a z a b a r w ie n ie b ru n atn e, k tó r e w y r a ź n ie o d b ija n a tle w sz y stk ic h in n y c h o r g a n ó w n a jz u p e ł
n iej p r z e z r o c z y sty c h . T a p r z e z r o c z y s to ś ć , k tó r a j e s t n ie z a p r z e c z e n ie r e z u lta te m d o boru n a tu r a ln e g o m a n a c e lu ła tw ie js z e u n ik a n ie n ie p r z y ja c ió ł; j e s t to p r a w d z iw y m im e ty z m .
Z n a c z n a lic z b a z w ie r z ą t p e la g ic z n y c h , k tó r e p ły w a ją p o p o w ie r z c h n i w o d y , a k tó ry ch je d n a c z ę ść c ia ła z a n u r z o n a j e s t u s ta w ic z n ie , p r z e d sta w ia in n y rodzaj m im c- ty zm u w za b a r w ie n iu b łę k itn e m , b ły s z c z ą -
p u ją w m o rza ch g o rą c y ch , w y stę p u ją r ó w n ie ż lic z n ie . O r b ik u lin y i g lo b ig ie r y n y , k tó ry ch sk o r u p k i tw o r zą o g ro m n e p o k ła d y na d n ie m órz, ży ją ta k że w o lb r z y m ic h g r o m a d a ch , a w n iek tó r y ch o k o lic a c h ocean u S p o k o jn e g o tw o r zą z u p e łn e ła w ic e . P o m i ę d z y p ro m ien io w ca m i (R a d io la r ia ), n ie k tó r e P o ly c y tt a ir a e w m orzach g o rą c y ch , a k a n - to m e tr o n y w m o rz a ch z im n y c h , P h a e o d a - r ia e w w ie lk ic h g łę b o k o śc ia c h z a w sz e w y stę p u ją w o lb r z y m ic h m asach . K o llo d a - r y je (C o llo d a r ia e ), a sz c z e g ó ln ie j sfe r o z o id y (S p h e r o z o id a ) p o k r y w a ją n ie k ie d y p o w ie r z ch n ię m orza m ilijo n a m i ca lem i, a w n o cy ś w ie c ą j a k n o k tilu k i. P o m ię d z y ja m o c h ło n -
cem , k tó r e \\ p e w n e m o d d a le n iu z le w a się z b a rw ą w o d y . Z ja w isk o to s p o s tr z e g a się u V e le lli , P o r p ity , P h y s a lii, M in ia s cy n ea , J a n th in a , G la u c u s. G o d n e m u w a g i j e s t ta k że i to , że w ię k sz o ść ty c h fo rm w ę d r u je za w sze w w ie lk ic h m asach ; z w ie r z ę ta p e la g ic z n e c z ę s to k r o ć ży ją w t o w a r z y s tw a c h , a p rzy n a jm n iej sp o ty k a ją się z a w s z e m a s a m i o lb r z y m ie m i, tak d a le c e , że p r z y p o ł o w ie n ig d y się n ie u c h w y c i p o je d y n c z e g o o so b n ik a d a n e g o g a tu n k u . S p o m ię d z y l i c z n ych g a tu n k ó w , k tó r e tw o r z ą c a łe n a g r o m a d zen ia (a g lo m e r a ty ), w y m ie n im y ty lk o k ilk a . W ia d o m o j a k są o b fitem i w m o rza ch n o k tilu k i (N o c tilu c a ); P y r o c y s t is n o c tilu c a i P . fu sifo r m is (fig. 2 i 3), k tó r e j e z a stę -
n em i, ty p e m w y łą c z n ie p r a w ie m o rsk im , w n o ce le tn ie , lu b d n ie ,Łb ard zo sp o k o jn e , c h e łb ie (M e d u sa e ), r u r k o p ła w y (S ip h o n o - p h ora) i g r z e b ie n ic e (C te n o p h o r a ) m asam i ta k ż e u n o sz ą się n a m orzu . , R y z o sto m y w m o rza ch z im n y c h , S em o sto m y w m orzach g o r ą c y c h (A u r e lia , C y a n ea ) sp o ty k a ją się z a w s z e c a łe m i ła w ic a m i, a le z w y k le b liżćj b rze g ó w , g d y ty m c za se m w ie lk ie z b io r o w i
sk a P e la g ij w o lą p e łn e m orze. P o m ię d z y sy fo n o fo r a m i, D ip h y id a e w e w sz y s tk ic h m o rzach , P h y s o lia e , P o r p ity i Y e le lle w m o rzach g o r ą c y c h , w y stę p u ją za w sz e w śc i- śn io n y c h m asach . v B o lin a , E u c h a r is i B e - ro e p o m ię d z y g r z e b ie n ic a m i (C ten o p h o r a ) to w a r z y sk ie m i sp o ty k a ją się n a jc zę ście j, ale S k o ru p ia k i p e la g ic z n e z w ie lk ie j g łę b i m o rz a Ś ró d ziem n eg o .
a—S iy lo c h e iro n m a s tig o p h o r u m . b i d w ie fig u rk i w ś r o d k u (bez l it e r ) —A ra c b n o iu y s is L e u e k a r tii. c, d, e— S e rg e s te s m ag n ificu s. f —M ie r n a c la y ig era .
za u w a ż y ć trz eb a , że tr z y g ro m a d y jam o- | c h ło n n y c h z w y k le n a p o ty k a ją się razem .
M ięd zy zw ie rz ęta m i w y ższ em i n ajczęściej sp o ty k a m y w w ielk ich grom ad ach P te r o - p o d y i o s ło n n ic e , C lio b o rea lis i L im a c in a x arctica tw o r z ą w m orzach p ó łn o c n y c h zb ite j
m a sy , k tó r e stanow ią, p o ż y w ie n ie w ielk ic h w ie lo r y b ó w ; C re scis, H y a le a są tak lic z n e w m orzach u m ia r k o w a n y c h i g o rą c y c h , że sk o ru p k i ich tw o r zą w p ew n y c h m iejscach p o k ła d y ta k ie , j a k fo ra m in ife ry . O sło n n ice
7
.
g ro m a d y S a lp zn a jd u ją się ta k d ob rze w m o rz a ch u m ia r k o w a n y c h ja k i w g o rą c y ch , a fo sfo r e sc e n c y ja o c e a n ó w r ó w n ik o w y c h w zn a cz n e j cz ęści p o ch o d z i od rojów o g n ic y c z y li p y r o so m y .S a g itty są ta k ż e z w ie r z ę ta m i to w a r z y sk ie - m i, to sam o m ożn a p o w ie d z ie ć o s k o r u p ia k ach w id ło n o g ic h (C o p e p o d a ) i m ałżo ra cz- k ach (O str a c o d a ). C alan u s fin m arch iu s tw o rz y w m o rza ch z im n y c h o lb r z y m ie g r o m a d y , p o d o b n e d o ty c h , ja k ie C o ry ca eu s p ellu - cid u s, U n d in ia D a r w in ii, E u c h e ta p restan - d rea e tw o r z ą w m orzach goi-ących. G r o m ad y C a la n u s p r o p in ą u u s są n ie k ie d y tak śc isłe , ż e tw o r zą na p o w ie r z c h n i m orza w ie lk ie p la m y c z e r w o n y . W ia d o m o w re sz
c ie , że fo sfo r e sc e n c y ja m orza p o ch o d zi od lic zn ej o b ecn o śc i w id ło n o g ic h m ałżo ra cz- k ó w .
Istn ie je j e s z c z e j e d n a cech a w sp ó ln a w sz y s tk im z w ie r z ę to m p e la g ic z n y m , to j e s t fo sfo r e sc e n c y ja , w ła sn o ść w sp ó ln a ta k ż e n ie k tó ry m form om z d n a m o r sk ie g o c z y li g łę b in o w y m sk o ru p ia k o m , p o lip o m i t. p.—
F o s fo r e s c e n c y ja ta w y sta rcz a , b y do p e w n e g o sto p n ia o ś w ie c ić tę o lb rz y m ią p r z e strz eń , ja k a się r o s c ią g a p o m ię d z y w a rstw ą p o w ie r z c h n i o św ie c o n ą p ro m ien ia m i sło ń ca i sa m em d n em m orza. P o n ie w a ż n ie p r z e lic z o n e m n ó stw o z w ie r z ą t r o z le w a na p o
w ie r z c h n ię o ce a n u b lask św ie tla n y , k tó reg o n a tę ż e n ie i r o z le g ło ś ć z za c h w y tem o p isu ją ci, co g o w id z ie li n a m orzach g o rą c y c h , m u sim y p rze to p r z y p u sz c z a ć , że w a r stw y g ł ę b o k ie z w y k le p r z e z te z w ie r z ę ta z a m ie sz k iw a n e n ie są p o g rą żo n e w takiej zu p ełn ej c ie m n ic y . G o d n e m u w a g i je s t to, że z w ie rzęta m o r sk ie p o sia d a ją z w y k le o c z y o w ie le w ię k sz e , a n iż e li ich r o z m ia ry o g ó ln e zdają s ię w y m a g a ć ( A lc io p id y , w ie le s k o r u p ia k ó w ), g d y ty m c za se m z n o w u in n e p o sia d a ją i
z a le d w ie o cz y sz c z ą tk o w e lu b ża d n e. N ie zaw od n ą j e s t rz ec zą , że z w ie r z ę ta p e la g ic z n e, w p o sz u k iw a n ia c h ż y w n o śc i, zu ży w a ją ś w ia tło , k tóre w y d z ie la ją sam e, lu b ich są- sied zi; z tem w sz y stk ie m lic z b a g a tu n k ó w ś le y p c h o w ie le p r z e w y ż sz a lic z b ę form o p a tr zo n y ch o cz a m i, co p r z y p isa ć n a le ż y tej o k o lic z n o ś c i, ż e zw ie rz ęta p e la g ic z n e za m ie szk u ją p ra w ie w sz y s tk ie o k o lic e m ało o św ie co n e. B r a k o czu w y n a g r a d z a u n ich c z ęsto k ro ć s iln e r o z w in ię c ie o r g a n ó w d o ty k u i p o w o n ie n ia , to te ż d z ie się c io n o g ie (D e c a p o d a ) i sz c z e p o n o g ie (S c h iz o p o d a ) p a
só w g łę b o k ic h p o sia d a ją rożki n iez m iern ej d łu g o ś c i (fig . 4 —9).
(c. d. n a st.).
T łu m a c z y ła J . >S.
Z N E K R O L O G I I
C Z A S Ó W O S T A T N I C H .
S ta s , E o p p , H o f m a n n .
(C iąg d a lszy ).
August Wilhelm Hofmann.
G d y b y w r z e c z y p o sp o lite j ch em iczn ej istn ia ła h ier a rc h ija p o lity c z n a i a d m in istr a cy jn a , to H o fm a n n o w i za p e w n e w y p a d ło b y b y ć m in istrem sp ra w z a g r a n ic z n y c h . N ie z d a r z y ło s ię b o w iem żad n em u sp e c y ja liśc ie w n a szy ch cz a sa c h , ż e b y z tak g łę b o k ie m i w sze ch stro n n e m u z d o ln ie n ie m i p r z y g o to w an iem fach o w em łą c z y ł, jak H o fm a n n , ta k ą św ie tn o ść ta len tu , tak ą s z c z e g ó ln ą u m ie ję tn o ść r e p r e z e n to w a n ia sw ojej n a u k i na z e w n ą tr z cia sn e g o , b ąd źcob ąd ź, k r ę g u spraw śc iś le z a w o d o w y c h . D la n a u k i u c z y n ił b a r
d z o w iele: ja k o b ad acz, n a u c z y c ie l, m ów ca, p isa r z — m a ło m ia ł so b ie ró w n y ch ; ja k o z a ło ż y c ie l p ra co w n i, o rg a n iz a to r to w a r z y stw a c h e m ic z n e g o i j e g o p r z e w o d n ic z ą c y w c ią g u lat d w u d z ie stu p ię c iu — s t w o r z y ł p r a w ie d la ch em ii n o w ą w sw o jej o jc z y ź n ie ep o k ę.
A l e i n a u k a o d w d z ię c z y ć się m u u m ia ła ,
sk ła d a ją c na j e g o sk ro n i, o p r ó c z w ie k o p o m n ej sta w y , w ie ń c e w s z e lk ic h d o sto je ń stw i z a sz c z y tó w , ja k ie m i z d o b ić z w y k ła sw y c h n a jg o r liw sz y c h k a p ła n ó w .
L o s u m ie śc ił k o le b k ę H o fm a n n a w tem sam em G ie sse n , w k tó r em w k r ó tc e m ia ła z a ja śn ie ć d z ia ła ln o ś ć L ie b ig a . P r z y s z e d ł on na św ia t 8 K w ie tn ia 1 8 1 8 r. i, d o s z e d ł
s z y w iek u m ło d z ie ń c z e g o , w r o d z in n e m m ie śc ie r o sp o c z ą ł Btudyja u n iw e r s y te c k ie . R o sp o c z ą ł j e w sza k że o d n a u k p r a w n y c h i m g listej ó w cz esn ej filo z o fii, k tó ry m d o c h o w a ł w ie r n o ś c i t y lk o p rze z la t k ilk a . N ie w iem , j a k i w y p a d e k z w r ó c ił g o na d r o g ę chem iczną., n ie zn a jd u ję te ż w ż y c io r y sa c h H o fm a n n a żad n ej w sk a z ó w k i, j a k d łu g o b y ł u czn ie m L i e b ig a — w s z y s tk ie w z m ia n k i odnoszą, się ju ż do H o fm a n n a a sy ste n ta i d o ce n ta w u n iw e r s y te c ie g ise ń s k im . M u sia ł też o d ra zu dać się p o zn a ć sw e m u m istr z o w i, bo, k ie d y w 1 8 1 5 r. k s ią ż ę -m a łż o n e k A l b ert p r o s ił L ie b ig a o p r z y s ła n ie d o A n g lii c h e m ik a , w y b ó r o d ra zu p a d ł na H o fm a n n a . A z a d a n ie , k tó r e m u p o w ie r z o n e b y ć m ia ło , n ie n a le ż a ło do ła tw y c h . S z ło b o w iem o w p r o w a d z e n ie w o jc z y ź n ie B o y le ó w , D a lt o n ó w i D a v y c h n o w e g o p o rzą d k u s tu d y jó w c h e m ic z n y c h , ta k ie g o sa m e g o j a k w G ie sse n w p r o w a d z o n y p r z e z L ie b ig a . W ty m c e lu k sią żę A lb e r t u tw o r z y ł z a k ła d p od n a z w ą K o le g ij u m c h e m ic z n e g o ( C o lle g e o f C h e - m istr y ), k tó r y m ia ł sta ć s ię w z o r e m d la in n y c h s z k ó ł a n g ie ls k ic h i r o s s a d n ik ie m o d p o w ie d n io p r z y g o to w a n y c h n a u c z y c ie li ‘).
H o fm a n n n ie z a w ió d ł p o k ła d a n e j w s o b ie n a d z iei, d o p r o w a d z iw sz y k o le g iju m d o ś w i e tn e g o ro z w o ju . W k ilk a la t po tem sta ło
') P rz e d Ł ie b ig ie m jeszc ze , o k o ło 1318 r ., T o m asz T h o m s o n o tw o rz y ł w G lasg o w ie p ra c o w n ię , do k tó r e j w s tę p za o p ł a t ą b y ł d o z w o lo n y w s z y s t
k im , c h c ą c y m ć w ic z y ć sig w e k s p e ry m e n to w a n iu c h em icz n em . B y ła to j e d n a k m a ła i u b o g a p r a c o w n ia , w k tó r e j p r a k ty k a n c i, p o z o s ta w ie n i sa m i so b ie , n i e o d b y w a li ć w icz eń s y s te m a ty c z n y c h . N a lą d z ie s ta ły m w 1845 r . d o p ie ro tr z y u n iw e r s y te ty n ie m ie c k ie — w Grietyndze, M a r b u r g u i L ip s k u — m ia ły la b o r a to r y ja n a w zó r g ise ń sk ie g o . B e rz e liu s i D u m a s p rz y jm o w a li ty lk o s k o ń c z o n y c h c h e m i
ków , p r a g n ą c y c h b a d a ć s a m o d z ie ln ie . J a k b y ło p rz e d 1830 r. w W a rsz a w ie , n ie w iem . Z u s t ś. p.
S z o k a ls k ie g o sły sz a łe m , że K ita je w s k i w y m a g a ł, ż e b y k a ż d y u c z e ń p r a c o w a ł w la b o r a to r y ju m , a le 0 b ie g u ty c h z ajęć n ie m o g łe m się d o w ie d z ie ć .
5 6 6
| się o n o za k ła d e m rz ą d o w y m , a j e g o k ie r o w n ik o t y le p o z y sk a ł z a u fa n ie w ła d z n a jw y ż s z y c h , że z o s ta ł p o w o ła n y n a z a s z c z y tn e s t a n o w is k o p ro b ierza m en n ic y a n g ie ls k ie j, n ie- p o rz u c a ją c je d n a k p rze w o d n ic tw a w K o le g iju m .
P r z e z la t d w a d z ie śc ia b lisk o m ie sz k a ł H o fm a n n w A n g iii, a b y ł to o k res m ę sk ie g o j e g o w ie k u , czas n a jb u jn ie jsz e g o ro sk w itu n ie z w y k ły c h j e g o zd o ln o ści. Z teg o też o k r e su d a tu ją się n a jw a ż n ie jsz e o d k r y cia i sp o str z e ż e n ia c h e m ic z n e H o fm a n n a , k tó r e p o s t a w iły g o w r z ę d z ie n a jp ie r w sz y c h t w ó r có w ch e m ii o rg a n ic z n e j. B y ła to w ażn a c h w ila p r z e ło m u w d z ie ja c h n aszej n auk i:
G ie n iju s z fra n cu sk i raz j e s z c z e r z u c ił na g r u n t b ad an ia n o w e a p ło d n e z ia rn o , te o -
! ry ją z a s tą p ie n ia . W s z y s tk ie sp r a w y c h e m ic z n e , k tó r e n ie są r o sk ła d e m , r o sp a d n ię - ciem się m a tery i z ło żo n ej na p r o stsz e ja k ie ś
| p o sta c i, b y ły d o o w e g o czasu u w a ż a n e za o b ja w y łą c z e n ia s ię c ia ł p o m ię d z y sob ą.
D w a p ie r w ia stk i, m ó w io n o , łą c zą się, tw o r z ą c z w ią z e k p ie r w s z e g o rzęd u; d w a ta k ie z w ią z k i p ie r w s z o r z ę d o w e m ogą się zn o w u p o łą c z y ć n a c ia ło b ard ziej z ło ż o n e — d ru g ie g o rzędu; d w a c ia ła d r u g o r z ę d o w e j e s z cz e d a lej łą c z y ć się m o g ą , d o p ó k i n a r e s z c ie n ie p o w sta n ie c ia ło , w k tó rem stan r ó w n o w a g i b ę d z ie d o sk o n a ły , w k tó rem w s z e lk ie b o d ź ce, d o łą c z e n ia się w io d ą ce, n ie zo sta n ą n a sy c o n e . P o c z ą te k za w o d u H o fm a n n a s c h o d zi s ię z e sz c z y te m w p ły w ó w B e r z e liu sa , a w ie lk i ten u c z o n y s z w e d z k i, j a k w ia d o m o , u ją ł w k a r b y sy stem a tu z a z n a c z o n y p o w y -
! żej sp o só b za p a tr y w a n ia się n a sp r a w y c h e m icz n e . W e d łu g B e r z e liu sa , g łó w n y m w a ru n k ie m p o w sta w a n ia z w ią z k ó w j e s t p ew n e p r z e c iw ie ń s tw o w ła sn o śc i łą c z ą c y c h się cia ł.
K w a s łą c z y się b a rd zo e n e r g ic z n ie z z a s a d ą, p o w ia d a B e r z e liu s, d la te g o , że cia ła te są d o c ie b ie c a łk ie m n ie p o d o b n e , a p rze d e - w s z y s tk ie m są e le k tr y c z n ie p r z e c iw im ie n n e . D la te g o ż p o w o d u ch lo r n p . łą c z y s ię z w o d o rem , a b rom z sod em , a le c h lo r z b rom em łą c z y się tru d n o , a w od ór z so d em n a w e t b ard zo tru d n o , są to b o w iem c ia ła e le k tr y c z n ie je d n o im ie n n e . T e o r y ja B e r z e liu s a w id z ia ła za te m w k a żd y m z w ią z k u c h e m i
c z n y m z łą c z e n ie s ię d w u c z ę śc i s k ła d o w y c h , ' o d z n a c z a ją c y c h się p r z e c iw n e m i w ła s n o ś c ia
m i, n o s iła p rze to im ię te o r y i d u a listy c z n e j;
N r 3 6 . _ W SZECH ŚW IA T.
N r 3 6 . W SZECHŚW IAT.
p o n ie w a ż za ś p r z e c iw ie ń stw o o w o w y r a ż a ło się p r z e d e w sz y stk ie m w ró ż n o im ien n o śc i e le k tr y c z n e j, p o c z y ty w a n e j, j e ż e li n ie za j e dyną., to w k ażd ym ra z ie za n a jg łó w n ie jsz ą p r z y c z y n ę łą c z e n ia się ch e m ic z n e g o , teo r y ja d u a listy c z n a m ia ła p rzeto d ru gą n a z w ę — e le k tr o c h e m ic z n e j.
O tó ż D u m a s j e s z c z e w 1 8 3 4 r., a p óźniej dw aj sła w n i j e g o z io m k o w ie G e rh a rd i L a u - r e n t w k o le i k ilk u la t n a stę p u ją c y ch , z w ła s n y ch i c u d z y c h sp o str ze że ń n a g ro m a d z ili m n óstw o fa k tó w , w strzą sa ją c y ch aż do k o r z e n ia sy stem B e r z e liu s a . T a k , o le je k te r p e n ty n o w y (te r p e n , C 10 H 16) pod d z ia ła n iem ch lo r u d a ł D u m a so w i n o w e cia ło ,
w k tó r em c z ę ść p e w n a p ie r w o tn ie z a w a r teg o w o d o ru u le g ła „ z a s tą p ie n iu ” (m e ta le p - sie ) p r z e z c h lo r . Z a sa d n icz e w ła sn o śc i n o w eg o zw ią z k u n icz em w ażn em n ie ró ż n iły s ię od w ła sn o śc i o le jk u te r p e n ty n o w e g o . T a k ie g o sa m eg o z a stą p ien ia w n a jr o zm a it
sz y ch c ia ła ch d o k o n y w a b rom , j o d , tlen , siark a. J a k to — w ię c e le k tr o d o d a tn i w odór m oże u stą p ić m iejsca elek tr o o d je m n y m c h lo r o w c o m , tlen o w i? I w stą p ie n ie p ierw ia stk u z tak r ó ż n e m i w ła sn o śc ia m i m a n ie z m ie n ia ć o g ó ln e g o ch a ra k teru zw ią zk u ? N a to n ie m ó g ł z g o d z ić się B e r z e liu s i w rzec zy sam ej — n ie z g o d z ił się do k oń ca ży cia . A p o w a g a j e g o im ie n ia , tak sp r a w ie d liw ie za słu ż o n a , b y ła ta k w ie lk a , że o d w a żn i fr a n cu sc y r e fo rm a to r zy raczej za r e b e lija n tó w p rzez d łu g i cz a s b y li p o c z y ty w a n i. N a w e t o c z y w is to ś c i fa k tó w n a u k o w y c h B e r z e liu s n ie d a ł się p o k o n a ć , a na coraz n o w e d o w o d y p r z e c iw k o d u a liz m o w i o b m y śla ł coraz n o w e i, d o d a jm y , coraz z a w ils z e u z u p e łn ie n ia sw o je j te o r y i. P r o d u k ty z a stą p ie n ia , k tó r y ch istn ie n iu z a p r z e c z y ć n ie b y ło sp o sob u , p o c z y t y w a ł za w y tw o r y „ sp rz ęż en ia ” (a c c o u p le m e n t, P a a r u n g ), u s iłu ją c d o w ieść , że ich b u d o w a j e s t z u p e łn ie o d m ien n a od b u d o w y c ia ł p ie r w o tn y c h . Z aw rza ła n a m iętn a w a lk a , w k tó rej z w o le n n ic y d u a liz m u n ie w a h a li się za o ręż brać n a w e t ś m ie s z n o ści. K to w ie — B e r z e liu s , ch o ć sz w e d , tak z d a w a ł się n iem co m r o d a k ie m — k to w ie, p o w ia d a m , cz y p ie r w ia s te k n a ro d o w o śc i n ie b a r w ił ch o r ą g w i stro n w a lcz ą cy c h .
C z y p r z y p isa ć to w y łą c z n ie o so b isty m w ła sn o ścio m u m y s łu H o fm a n n a , c z y m oże w c z ę śc i i z e tk n ię c iu się z w o ln y m g ru n te m
j a n g ie lsk im , dość, że w p ie r w sz e j p racy, ja k ą o g ło s ił z L o n d y n u (1 8 4 5 ), d o ty c zą c ej p r o d u k tu z a stą p ien ia w od oru w a n ilin ie p rzez c h lo r , p o sz e d ł on za p o g lą d a m i fra n cu zó w . W y p a d e k ten n a b r a ł s z c z e g ó ln ie js z e g o z n a czen ia p rzez to, że zjed n a ł d la n ow ój teo r y i je d n e g o z n a jz a c ię ts z y c h d o ty c h c za s i n a j
b ard ziej w p ły w o w y c h j6j p r z e c iw n ik ó w — L ie b ig a . T e r a z ju ż z d a lsze m i d ziejam i ro zw o ju tój teo r y i im ię H o fm a n n a w ią ż e się tak śc iśle , że n a le ż a ło b y u w z g lę d n ić w s z y s t k ie w a ż n ie jsz e jej fa z y , ch cą c p r ze d sta w ić p e łn y ob raz d z ia ła ln o śc i te g o m ęża . C o,
| g d y w p o p u la rn ej w z m ia n c e d z ie n n ik a r -
| sk iej je s t n iem o że b n e, z k o n ie c z n o śc i p o p rze sta ć m u sim y na n ie d o k ła d n y m i p o b ie ż n y m o b ra zie.
W ie lo k r o tn ie za p u n k t w y jś c ia d la n ad er w a żn y ch sp o str z e ż e ń i w n io sk ó w u ż y w a n y p rzez H o fm a n n a zw iązek , a n ilin a (C 6H SN H 2), j b y ł p r z e z B e r z e liu sa p o c z y ty w a n y za rezn l- i tat sp rz ęż en ia się a m o n ija k u z , rod n ik iem "
w ę g lo w o d o r n y m C 0H 4. Ze w z g lę d u w s z a k że na w ła sn o ści za sa d o w e, na sposób t w o rz e n ia soli i in n e j e s z c z e o k o lic z n o ś c i, IIof<
m an n w a n ilin ie w id z ia ł a m o n ija k , w k tó rym j e d e n atom w od oru z o sta ł za stą p io n y p rzez g ru p ę w ę g lo w o d o r n ą C 0H 5. G d y w ro- ] k u 1 8 4 9 , razem z W u itz e m H o fm a n n o d k r y ł i zb a d a ł e ty lija k (C 2H 3N H 2) i in n e p o d o b n e „am on ijak i z ło ż o n e ” , sta ło się rzeczą w id o czn ą , że c ia ła te w sz y s tk ie z a lic z o n e b yć m uszą do w sp ó ln e g o „typu ", co d la teo ry i sp r z ę ż e n ia b y ło rzec zą n ied o stęp n ą . W z o r cem teg o ty p u j e s t a m o n ija k z w y c z a jn y , N H 3, od k tó r eg o tam te cia ła p o ch o d zą w ta k i sp osób , że na m iejsc e 1 atom u w o d o r u w ch o d z ą g r u p y w ę g lo w o d o r n e , p r z y ć z e m g łó w n e w ła sn o śc i am o n ija k u n ie u leg a ją z a g ła d z ie ani o d m ia n ie . B liż s z e zb a d a n ie d a w n iej p rzez H o fm a n n a o d k r y ty c h n itr y ló w oraz im id ó w d o w io d ło , że i te cia ła p o w in n y b y ć z a lic z o n e do typ u a m o n ija k u , k tó r y , ro sszerza ją c się ty m sp osob em z n a c z n ie , sta w ał w je d n y m sz e r e g u z p r z y jm o w a n e m i
; p rze z fran cu sk ą tró jcę r e fo rm a to r ó w typ am i w o d o ru i w o d y . C a łk o w ity p oczet cia ł, ba
d a n y c h w ch em ii n ieo r g a n ic zn ej i o r g a n ic z n e j, za m ia st ro sp a d a ć się, j a k w s y ste m ie d u a listy c z n y m , na p ie r w ia stk i i z w ią z k i rozm aitej r z ę d o w o śc i, d z ie lić się z a c z ą ł p o m ię d z y tr z y ty p y , p o m ię d z y tr z y m o d ły bu-
r 5 6 8 w s z e c h ś w i a t. N r 3G.
d o w y c h e m ic z n e j, k tó r a , p o d r z ę d n ie tr a k to w a n a p rzez sz k o łę B e r z e liu s a , te r a z u z y sk u je n a c z e ln e z n a c z e n ie . K r o k j e s z c z e jed en , a z p r z y ję c ie m p r z e z K e k u ló g o ( 1 8 5 7 ) c z w a r te g o ty p u , m eta n u (C II* ) i z nie- u n ik n io n e m n a stę p stw e m te g o ż — w p r o w a d zen ie m p o ję c ia w a r to śc i c h em ic zn ej (a to - m ic ite , Y a le n z ) , c h e m ija u z y sk u je p ostać, w ja k ie j z n a m y ją d z is ia j, s ta je się c h em iją
„ n o w o c z e sn ą ” , ja k p r z e d te m sta ła s ię j u ż
„u nitarn ą".
W tak iem k o le o b r a c a ła się d z ia ła ln o ś ć H o fm a n n a , z w r ó c o n a d o w ie lk ic h zad ań c h e m ii w e w sp ó łc z e sn e m m u sta d y ju m r o z w oju , a k tórej z a le d w ie s z k ic b la d y m ożn a p o m ie ścić w n a szy m d o r y w c z y m o b ra zie.
J e d n o c z e ś n ie w sz a k ż e n ie u s ta w a ł on w p r a c y nad w y r o b ie n ie m m eto d n a u c z a n ia , s z c z e g ó ln ie j za ś — d o ś w ia d c z a ln e g o ilu str o w a n ia p raw ; i z ja w is k c h e m ic z n y c h . J e s z c z e lat d w a d z ie śc ia tem u c a ła te o r e ty c z n a c z ę ść k u rsu u n iw e r s y t e c k ie g o c h e m ii o p ie r a ła się, j m ożn a p o w ie d z ie ć , w y łą c z n ie na d o św ia d - j cz e n ia c h , p o d a n y ch p r z e z H o fm a n n a , b y ła j d o św ia d c z e ń ty ch o b ja ś n ie n ie m . M a leń k ą c z ą ste c z k ę d o r o b k u H o fm a n n a p o sia d a i n a sza lite ra tu r a w p o sta c i ta k ie g o w ła ś n ie w y k ła d u te o r e ty c z n y c h p o d s ta w c h e m ii *).
W rok u 1 8 6 4 r o d z o n a o jc z y z n a p o z a z d r o ś c iła n a k o n ie c p rzy b ra n ej tak s ła w n e g o s y n a i H o fm a n n , p r z y c h y la ją c s ię d o p ro śb y u siln e j, p r z y j ą ł k a te d r ę c h e m ii w B o n n . Z a le d w ie j e d n a k m ia ł c z a s p r z y s tą p ić do b u d o w y g m a ch u na la b o r a to r y ju m c h e m ic z n e , g d y z a s z c z y tn e w e z w a n ie p o w o ła ło g o na m iejsc e z m a r łe g o p o d k o n ie c 1 8 6 3 r. s ła w n e g o M itsc h e r lic h a do u n iw e r s y t e tu b er
liń sk ie g o . W B e r lin ie od tej d a ty (1 8 6 5 ) p o z o s ta ł j u ż d o k o ń c a ż y c ia , sta n o w ią c o z d o b ę u n iw e r s y te tu i o g n is k u ją c k o ło s ie b ie ż y c ie c h e m ic z n e n ie ty lk o tej s t o lic y , a le w p e w n y m w z g lę d z ie i całej E u r o p y i c a łe g o św ia ta c y w iliz o w a n e g o .
J e ż e li p r a w d ą j e s t w o g ó le , że po la ta ch p ię d z ie s ię c iu s w e g o w ie k u c z ło w ie k w s t ę p u je ju ż w o k r e s z m ie r z c h o w y , to d la H o f m an n a z m ie r z c h ż y w o ta d ziw n ie b o g a ty b y ł
') „ W s tę p do c h e m ii n o w o c z e s n e j1' w b a r d z o d o b r e m tłu m a c z e n ia L . M a sło w s k ie g o . K ra k ó w , 1875, n a k ła d A. D y g a siń sk ie g o .
w b lask i, r ó w n e p o łu d n io w y m . O b o k z a j ę ć , p ły n ą cy ch b esp o śre d n io z o b o w ią z k ó w w z g lę d e m u n iw e r s y te tu , za ję ć n ie m a ły c h , B e rlin b o w ie m w ó w c z a s n ie p o sia d a ł j e s z cze p r a c o w n i c h e m ic z n e j, k tórą zn o w u , jak w L o n d y n ie i ja k w B o n n , H o fm a n n m u sia ł b u d ow ać, ob ok n ie u sta n n e j, u siln ej p racy n a u k o w e j, z n a la z ł o n d ość cza su , że b y p r z e p ro w a d z ić m y śl z a ło że n ia T o w a r z y stw a c h e m ic z n e g o . A n ie z w y k le sz c z ę śliw ą rę k ę m ia ł w e w sz y s tk ie m , c z e g o d otk n ął: T o w a r z y s t w o , lic z ą c e na p ie r w sz e m od ra zu p o sie d z e n iu o k o ło 1 0 0 c z ło n k ó w , o b ecn ie , w 25 rok u istn ie n ia m a ic h p r z e sz ło 3 0 0 0 , a jeg o S p r a w o z d a n ia (B e r ic h te ), n ajb ard ziej b ez- w ą tp ie n ia r o s p o w s z e c h n io n e w y d a w n ic tw o fa c h o w e , z m a leń k iej w p ie r w s z y m rok u k sią ż e c z k i w y r o sły n a o lb rz y m i z b io r n ik , do 6 0 0 0 str o n ic z a w ie r a ją c y w latach o sta tn ic h . M o żn a też p o w ie d z ie ć , że w y d a w n ic tw o to g o d n ie o d z w ie r c ie d la s w e g o z a ło ż y c ie la , o b ejm u ją c c a ły ruch b ież ą cy w ch em ii n a u k o w e j, o ile n ie w a r ty k u ła c h o r y g in a ln y c h , to p rzy n a jm n iej w k o m p letn y ch i d o sk o n a le p ro w a d z o n y c h re fera ta ch . T o w a r z y stw o ch e m ic z n e co r o k u w y b ie r a so b ie p r z e w o d n ic z ą c e g o — z m a łem i p rze rw a m i g o d n o ść ta p r a w ie c ią g le b y ła p o w ierz a n a H o fm a n - n o w i.
P o m im o w ię c sc h y łk o w e j d o b y s w e g o w ie k u , p om im o p r z e c ią ż e n ia z a sz c z y ta m i, j a k ie s y p a ły się na n ie g o z e stro n w s z y s t k ic h , H o fm a n n n ie u sta w a ł w p r a c y . J u ż z B e r lin a o g ło s i ł (1 8 7 1 — 7 3 ) s z e r e g d o n io sły c h badań n a d o d k r y te m i p r z e z sieb ie z w ią z k a m i, k tó r e w ta k im sto su n k u z n a j
d u ją się do fo sfo r o w o d o r u , ja k e ty lija k i c i a ła a n a lo g ic z n e do a m o n ija k u . Z resztą z a j
m o w a ły go i n a jr o zm a itsze in n e g ro m a d y z w ią z k ó w , a d zię k i w y ją tk o w y m sw o im s to su n k o m m ó g ł s tu d y jo w a ć tak ie rz a d k ie c ia ła , k tó r y c h żad en c h e m ik n ie b y łb y w sta n ie o tr z y m a ć w o d p o w ie d n io dużej ilo śc i. Ile b a d a ń w y k o n a ł w o g ó le , n iec h za m ia rę s ł u ż y ta o k o lic z n o ś ć , ż e w sa m y ch S p r a w o z d a n ia c h T o w a r z y s tw a c h e m ic z n e g o z n a jd u je m y o k o ło 2 2 0 k o m u n ik a tó w z j e g o p o d p i
se m . T r z e b a b y b y ło n a p isa ć b ard zo o b sz e r ną k sią ż k ę , ch cą c d a ć p o ję c ie c h o c ia ż b y t y l k o o tre ści o d k r y ć i sp o str z e ż e ń H o fm a n n a . H o fm a n n n ie b y ł t e c h n o lo g ie m w e w ła - , śc iw e m zn a c z e n iu , sp r a w a j e d n a k zastoao-
N r 36.
w an ia z d o b y c z y te o r e ty c z n y c h d o p o trzeb ż y c io w y c h z a jm o w a ła g o z a w sz e . D o w o dem te g o g o rą c y u d z ia ł, j a k i b rał w sp r a w ach p rze m y słu a n g ie ls k ie g o za cz a só w s w e g o w L o n d y n ie m ieszk a n ia , d o w o d em S p r a w o z d a n ie o r o z w o ju p rze m y słu ch em i
c z n e g o '), sta n o w ią c e część u r z ę d o w e g o sp ra w o zd a n ia o w y s ta w ie p o w sz ec h n ej w W i e d n iu w 1 8 7 3 r., d o w o d em n a jw a żn ie jsz y m w re szc ie g ło s o g ó ln y w ie lk ic h p r z e m y sło w c ó w n ie m ie c k ic h , k tó rzy H o fm a n n a z g o d n ie u w a ż a ją za o jc a tak w sp a n ia le d ziś r o z w i
n ię te g o p r z e m y s łu sz tu c z n y c h b a rw n ik ó w o r g a n ic z n y c h , k tó r eg o te o r e ty c z n e p o d sta w y le ż ą w n ie z lic z o n y c h H o fm a n n a p o sz u k iw a n ia c h n ad a n ilin ą i cia ła m i od niej po- c h o d zą ce m i.
N a k o n ie c n ie n a j m n ie jszy m listk ie m w w ie ń c u s ła w y H o fm a n n a j e s t je g o z a słu g a ja k o h isto r y k a b ieżącej c h w ili w d zie ja c h n aszej n a u k i. Z łą c z o n y sto su n k a m i śc isłe j, p r a w ie za w sz e se r d e c z n e j za ż y ło śc i z e w s z y stk im i w y d a tn ie js z y m i ch e m ik a m i św iata c a łe g o , b y ł j a k b y u rzę d o w y m m ów cą i b ijo- g ra fe m . J u b ile u s z e , o b ch o d y u ro cz y ste, a ju ż z w ła s z c z a z g o n y d a w a ły m u p o w ó d do w y g ła s z a n ia z a w s z e ś w ie tn y c h , za w sz e g łę b o k o p o m y śla n y c h p r z e m ó w ie ń , k tóre n a stę p n ie d r u k o w a n e w S p r a w o z d a n ia c h T o w . ch em . a w części i w o d d z ie ln e j k sią ż c e 2), ob ok w artości d o k u m e n tó w h isto r y c z n y c h , n ależą w e w z g lę d z ie lite r a c k im do n a jp ięk n iejszy c h u tw o r ó w , j a k ie p o sia d a lite r a tu r a c h e m ic z n a p o w sz e c h n a . H o fm a n n , n ie k r ę p o w a n y w ty c h p ism ach w z g lę d a m i su ch ej p o w a g i n a u k o w e j, p o z w a la m ó w ić sz la c h e tn e m u sw e m u se rc u , a u ro k s ty lu i n ie z w y k ła u sp e c y ja lis ty z n a jo m o ść lite r a tu r y p ię k n e j, p o z w a la ją c a n a b o g a te i d o sk o n a le d ob ran e c y ta ty z a u to r ó w w sz e lk ic h w ie k ó w i n a r o d o w o śc i, c z y n ią , ż e b ijo g r a fije H o fm a n n a w y w ie r a ją n a c z y te ln ik u w ra ż en ie p o e m a tó w .
D o n o s z ą c ze b r a n y m c z ło n k o m T o w a r z y -
') B e r ic h t iib e r d ie E n tw io k e lu n g d e r c h erai- sc h e n I n d u s tr ie w a h re n d d e s le ta te n J a h r z e h e n d s , a u to r i s i r t e r A b d r u c k a u s d e m A m tlic h e n B e ric h te iib e r d ie W ieD er W e lta u s s te lln n g im J a h r e 1873.
B ru n ś w ik , u V iew eg a, 1875.
s) Z u r K rin n e ru n g an v o ra n g e g a n g e n e F r e u n d e , 1889.
s tw a c h e m ic z n e g o o sk o n ie teg o w ie lk ie g o c z ło w ie k a po p ó łg o d z in n e j z a le d w ie c h o r o b ie, zastęp ca p r z e w o d n ic z ą c e g o , L a n d o lt, z a z n a c z y ł, że sz c z ę śc ie , k tó r e w ie r n y m b y ło m u sp rz y m ie rz eń ce m p rzez c a łe ż y c ie , n ie o p u śc iło g o i w g o d z in ie śm ierci, o s z c z ę d za ją c d łu g o tr w a ły c h cie r p ie ń , w ła śc iw y c h p óźn em u w ie k o w i. O n z a k o ń c z y ł d ni s w o j e , p o w r ó c iw sz y z p o sie d z e n ia fa k u lte tu
i z e s z y t S p r a w o z d a ń z w ia d o m o ścią o tem zd a rzen iu z a w ie r a je sz c z e p racę j e g o , d o k o n a n ą w sp ó ln ie z Z. G a b rielem , a d otyczącą d z ia ła n ia j o d u na tio b e n z a m id .
A u g u s t W ilh e lm H o fm a n n u m arł 5 M aja
1892 rok u . Zn.
(D o k o ń c ze n ie).
V III.
U w a g a j e s t je d n y m z n a jw a ż n ie jsz y c h w a r u n k ó w , k tó r e sk ła d a ją się na sp ro w a d z e n ie zn u żen ia u m y s ło w e g o . N a tę ż a n ie u w a g i p o cią g a za sob ą zm ia n y w w ielu cz y n n o śc ia c h o rg a n iz m u . D o św ia d c z e n ia M o ssa w y k a zu ją w y ra ź n ie , ja k p o d c za s sk u p ian ia u w a g i o d d y c h a n ie p rzy b iera in n y n iż z a z w y c z a j, ch a ra k ter . T o ż sam o d o ty c zy c z y n n o śc i se rc a . „ Ile r a z y — p isze M o sso — po z u p e łn y m sp o k o ju u m y słu , za b iera m się do w y tę ż o n e g o m y ślen ia o cz em , cz u ję z a w sz e s iln ie js z e b ic ie serca. G d y p o g rą żo n y w le k k ie j d rze m ce n a g le sam b u d zę się s k u tk ie m ja k ie g o c ic h e g o szm eru , n a ty c h m iast b ic ie se rc a tak sta je się siln e , że d o ch o d z i d o mój św ia d o m o śc i. W k r ó tc e p otem u stę p u je to w z m o ż e n ie c z y n n o śc i s e r c a ”.
U n ie k tó r y c h osób , z w ła s z c z a ła tw o p o b u d liw y c h , p iln a u w a g a sp row ad za c z ę s tsz e i s iln ie js z e sk u r cz en ia m ięśn i. W s z y s c y zn a m y lu d z i, k tó r zy p r z y n a tę że n iu u w a g i r o z m a ite rob ią g r y m a sy , w y su w a ją w a rg i, m arszczą cz o ło ; in n i sk ro b ią się w g ło w ę , n ie k tó r z y zn ó w p rzym yk ają je d n o o k o .
W zja w isk u u w a g i z d w om a fak tam i li- j c z y ć się trzeb a. J e d e n p o le g a n a tem , że W SZECHŚW IAT.
5 7 0 W SZECH ŚW IA T. N r 36.
w e w n ę tr z n e w y o b r a ż e n ia n a b ie ra ją s iły , d ru g i zaś na tem , ż e z e w n ę tr z n e w ra ż en ia n apotykają, p r z e sz k o d y w d ro d z e k u ś w ia d om ości. N ie u m ie m y so b ie d o tą d o b ja śn ić za d a w a la ją co ża d n e g o z ty c h d w u p o d s ta w o w y ch z ja w is k . S ą to z ja w isk a , z a c h o d zące w naj w e w n ę tr z n ie js z y c h c z ęścia c h m ózgu . P o w in n iś m y w sz a k ż e ż y w ić n a d z ie ję , że p o w ie d z ie n am się k ie d y ś n iec o ja śn iej sp o g lą d a ć n a te p r o c e sy , b ęd ą ce p o d sta w ą n a sz e g o ż y c ia d u c h o w e g o .
U w a g a , k tó ra z p o c z ą tk u j e s t w y siłk ie m d la u m y słu , j e d n a k ż e s łu ż y d o te g o , a ż e b y w c u d o w n y sp o só b s iły j e g o o sz c z ę d z a ć . C óżb y się b o w iem sta ło z n am i i ze w s z y s t- k iem i z w ie r z ę ta m i, g d y b y w s z y s tk ie z z e w n ątrz d o c h o d z ą c e w ra ż en ia j e d n o c z e ś n ie i z je d n a k o w ą s iłą u tr w a la ły się w p am ięci?
P o tr z e b a za te m m ech an izm u o g r a n ic z a j ą ce g o lic z b ę p r z y jm o w a n y c h w ra żeń , m e c h a n izm u , k tó r y b y p o tr a fił ro b ić o d p o w ie d n i w y b ó r p o m ię d z y tem i w r a ż e n ia m i. Ż y jem y w śród b e z u sta n n y c h d o k o ła n a s o d b y w a ją cy ch się p rze m ia n , k tó r e w s z a k ż e n ie p o z o s ta w ia ją w nas śla d ó w d łu ż s z e g o z n u żen ia .
T o ż sam o d z ie je się u sta w ic z n ie z w ielu o rg a n a m i, k tó r e, p o d o b n ie j a k m ó zg , w p e w n y ch o d stę p a c h cz a su C un kcyjon ow ać m u szą. G r u c z o ły ś lin o w e , g r u c z o ły ż o łą d k a , trz u stk a i t. p. są c z y n n e t y lk o w p e w n y c h o k r e sa c h . G d y c z y n n o ś ć ich m a się o d b y w ać, w ó w cza s s p e c y ja ln e n e r w y , n ie z a le ż n ie od k rą że n ia k r w i, p r z y s p ie sz a ją i w zm a g a ją w n ich p r o c e sy ż y c io w e .
Z n a m y stan k o m ó r e k w ślin ia n k a c h , w g r u c z o ła c h ż o łą d k a i w tr z u stc e p o d c z a s s p o k o ju i z c a łą d o k ła d n o ś c ią p otrafim y zb a d a ć z m ia n y , ja k im k o m ó r k i te u le g a j ą p o d c za s p r a cy . P o d o b n ie też n a jp e w n iej i k o m ó rk i m ó zg u in a c z e j w y g lą d a ją i in n y m ają sk ła d w e w n ę tr z n y p o d c z a s s p o k o ju , a n iż e li w ó w c z a s k ie d y p ra cu ją . A n a - lo g ij a , k tó r a tak d o n io s łe m a d la n as z n a c z e n ie w tłu m a c z e n iu z j a w is k p r z y r o d y , z n ie w a la do p r z e św ia d c z e n ia , ż e ta k b y ć m u si, a n ie z n a m y an i j e d n e g o fa k tu , k tó r y p o z o sta w a łb y w s p r z e c z n o śc i z ta k iem p r z y p u sz c z e n ie m .
P o d o b n ie ja k p o sia d a m y n e r w y d b a łe o w y d z ie la n ie s o k ó w z g r u c z o łó w , ta k też j e s t p r a w d o p o d o b n e , ż e i w m ó z g u zn a j-
; d ują się n e r w y słu ż ą c e d o p o b u d z a n ia i p o d tr z y m y w a n ia ży c ia w k o m ó rk a ch te g o w a ż
n e g o o r g a n u . G d y b y ta m y śl się sp ra w d z iła , u w a g a b y ła b y n iczem in n em jn k o d ru ch em .
P r z y p u s z c z e n ie to w y ja śn ia ta k że, d la -
| c z e g o s iln ie js z y p r z y p ły w k r w i do m ó zg u n ie w y sta r c z a na to, ab y m ó zg ż w a w ie j fu n k c y jo n o w a l. D o ś ć je s t w d y c h a ć parę a zo to n u a m ilu d la sp ro w a d z e n ia zn a c z n e g o p r z e p e łn ie n ia k r w i w m ó z g u . L e c z k to w y k o n a na s o b ie to d o św ia d c z e n ie , z o b a c z y , ż e p rzez to p raca m y ślo w a b y n a jm n iej n ie sta je się żw aw szą. I w g ru cz o ła c h p o d o b n e za c h o d z i zja w isk o . N ie d o ść j e s t s p r o w a d z ić z n a c z n ie js z y p r z y p ły w k r w i do ś li
n ia n e k , g d y c h c e m y p o w ię k sz y ć ilo ść w y d zie la n e j ślin y . T r ze b a j e s z c z e d ra żn ić n e r w y; j e s t to n a w e t w a ru n ek k o n ie c z n y , g d y ty m c z a se m w z m o ż e n ie stru m ien ia k r w i m a d r u g o r z ę d n e zn a c z e n ie .
IX .
K to ch o ć n iec o u w a ż n ie bada sie b ie sa m eg o , sp o s tr z e g ł za p e w n e n ie je d n o k r o tn ie że po m ęczą cy m sp a ce rz e, po ć w ic z e n ia c h j g im n a s ty c z n y c h , fe c h tu n k o w y c h , lu b po u s iln e m w io sło w a n iu m n iej j e s t z d o ln y do p ra cy u m y s ło w e j. Z d ru g iej zn ó w stro n y p raca m ó z g o w a , j a k w ie m y , sp ro w a d z a z m ia n y w cz y n n o śc i se rc a , w k rą żen iu k r w i
j o d ż y w ia ją c e j m ięśn ie i in n e o r g a n y , w o d d y -
| c h a n iu i t. d. '). D o k ła d n e b a d a n ia s tw ie r -
j d z iły , że sk u tk ie m p ra cy m ó zg o w ej tętn o
j m a le je , g ło w a się r o z g r z e w a , o c z y k r w ią n a b ie g a ją , a n o g i się o zięb ia ją . Z ja w isk a
| te p o ch o d z ą od z w ę ż a n ia się n a czy ń k r w io n o ś n y c h , k tó re rząd zi c iśn ie n ie m k r w i i jój r o z m ie sz c z e n ie m w r o z m a ity c h o rg a n a ch .
W p ły w p racy u m y sło w e j o d b ija się i na in n y c h o rg a n a c h . T isso t p ow iad a: „1’h om - m e qui p en se le p lu s est c e lu i q u i digfere le p lu s m a i”.
W a żn ą j e s t p rzeto rzec zą g łę b sz e , ilo ś c io w e z b a d a n ie te g o sto su n k u p o m ię d z y p racą
| m ó zg u a in n y c h o rg a n ó w . J e s tto tem k o-
') S zczegóły d o ty cz ąc e te g o śc is łe g o zw iązk u p o m ię d z y p r a c ą m ó zg u , s e rc a i p r z y rz ą d u " o d d e ch o w eg o zn aleść m o ż n a wwk sią ź c e M ossa „ S tr a c h " .
