• Nie Znaleziono Wyników

Najstarsze dzieje człowieka - wprowadzeniePochodzenie człowieka jest jedną z najbardziej fascynujących zagadek ludzkości. W nauce na ogółprzyjmuje się teorię ewolucji,

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Najstarsze dzieje człowieka - wprowadzeniePochodzenie człowieka jest jedną z najbardziej fascynujących zagadek ludzkości. W nauce na ogółprzyjmuje się teorię ewolucji,"

Copied!
28
0
0

Pełen tekst

(1)

Starożytność

Najstarsze dzieje człowieka - wprowadzenie

Pochodzenie człowieka jest jedną z najbardziej fascynujących zagadek ludzkości. W nauce na ogół przyjmuje się teorię ewolucji, którą stworzył w 2. poł. XIX wieku Anglik, Karol Darwin.

Dla badacza dziejów najważniejsze pytanie dotyczy początków kultury, bo właśnie jej przejawy są przedmiotem badań historii i nauk pokrewnych na tym etapie rozwoju ludzkości. Naukowcy są na ogół zgodni w twierdzeniu, że około 1,5-1 mln lat temu przodkowie współczesnego człowieka umieli nie tylko wytwarzać narzędzia, ale także posługiwać się nimi, rozniecali ogień. To archeologia jako nauka zajmuje się badaniem śladów materialnych pozostawionych przez naszych przodków. Na ich podstawie naukowcy próbują rekonstruować budowle, odtwarzać życie codzienne, czasami nawet określać formy kultu religijnego, a więc życie duchowe.

Około 300 tys. lat temu na obszarach Europy pojawił się człowiek neandertalski (homo neandertalensis) nasz daleki przodek. Mieszkał w jaskiniach, był myśliwym, a także zbierał dostępne dla niego pożywienie. Zachowane ślady pochówków świadczą być może o jego wierzeniach, a na pewno o jego wrażliwości.

Kolejnym ogniwem w łańcuchu ewolucji był nasz bezpośredni przodek - człowiek rozumny (homo sapiens sapiens) zwany często człowiekiem z Cro-Magnon (miejsce znalezienia szczątków). Żył ok.

100-130 tys. lat temu, wytwarzał narzędzia o znacznym stopniu skomplikowania (kamień, róg, kości, drewno), rozpoczął także wędrówkę, zaludniając stopniowo Australię i Amerykę (ok. 20 tys. lat temu).

W wyniku drastycznych zmian klimatycznych (ocieplanie się klimatu, topnienie lodowców i podnoszenie się poziomu wód - 12-10 tys. lat p.n.e.) została przerwana komunikacja między kontynentami i w ten sposób nasi przodkowie na poszczególnych lądach zaczęli wieść samodzielny żywot.

(2)

Zapamiętaj!

Na terenach Bliskiego Wschodu w neolicie dokonała się, wielka przemiana w życiu ludzi, która z uwagi na doniosłość zmian nosi nazwę rewolucji neolitycznej. Człowiek porzucił wędrowny tryb życia, osiedlił się i rozpoczął uprawiać ziemię i hodować zwierzęta. Zbieractwo i myślistwo zeszło na drugi plan.

Dzięki temu człowiek produkował więcej żywności niż mógł skonsumować, nastąpił wzrost liczby ludności, pojawiły się nowe zawody - kupcy, pośrednicy, zaczął się rozwijać handel, wzrosła zamożność, nastąpił rozwój kultury, sztuki, kwitły kulty religijne związane z siłami przyrody. Osady rolnicze z wolna zaczęły się przekształcać w ośrodki miejskie, zaczęły także powstawać pierwsze państwa. Coraz powszechniej zaczęto stosować brąz a następnie żelazo. Proces ten i zmiany dotyczyły przede wszystkim terenów Bliskiego Wschodu, terenów chińskich i doliny Indusu. Na pozostałych obszarach Europy dalej dominowało zbieractwo i myślistwo, a podstawowym materiałem był kamień. Ludzie prowadzili koczowniczy tryb życia.

Cywilizacje dalekiego i bliskiego wschodu

Mezopotamia

Pierwsze zmiany w środowisku naturalnym dokonane przez człowieka miały miejsce w epoce neolitu.

Wiązało się to z przejściem od gospodarki myśliwsko-zbierackiej do rolniczo-pasterskiej. Jednym z pierwszych terenów, na których człowiek przeszedł od koczowniczego do osiadłego trybu życia była

(3)

Mezopotamia. Była ona położona między Eufratem i Tygrysem. Mezopotamię można było podzielić na część północną (surowszy klimat, niezbyt bujna roślinność, dostęp do bogactw naturalnych sprowadzanych z Azji Mniejszej) i południową (klimat tropikalny, bogata fauna i flora). Wzdłuż rzek uprawiano zboże, len czy palmy daktylowe. Udoskonalano narzędzia, hodowano zwierzęta. Głównym budulcem była glina. Zbudowano szeroko rozwinięty system irygacyjny (kanały doprowadzające wodę z Eufratu i Tygrysu na tereny pustynne).

W VI i V tysiącleciu p.n.e. pojawiły się pierwsze osady, które później przekształciły się w miasta: Ur, Uruk, Lagasz, Nippur.

Sumerowie (pochodzenie nieznane) byli pierwszymi twórcami cywilizacji na terenie Mezopotamii. Przybyli tam w IV tysiącleciu p.n.e. Sumerowie zbudowali pierwsze systemy irygacyjne, doprowadzili do rozkwitu rolnictwo Mezopotamii. Sumerowie nie zbudowali jednego państwa, ale wiele miast-państw, które rywalizowały ze sobą. Sumerowie wynaleźli koło, a później także koło garncarskie. Używali narzędzi metalowych, do produkcji których wykorzystywali miedź.

Trudnili się także handlem. W poł. III tys. p.n.e. Sumerowie zostali podbici przez Akkadyjczyków, którzy nie zniszczyli kultury przegranych, rozwijając ją. Kolejna fala migracji, tym razem w pocz. II tys.

p.n.e. semickich Amorytów, doprowadziła do ostatecznego upadku Sumerów i powstania (w XIX w.

p.n.e.) nowej potęgi w Mezopotamii, państwa zwanego Babilonią. Początkowo nie odgrywało ono większej roli politycznej. Twórcą największej potęgi babilońskiej był najbardziej znany władca tzw. państwa starobabilońskiego, król Hammurabi(panujący od ok. 1728 r. p.n.e. do ok. 1686 r.

p.n.e.). Prowadził z sąsiadami liczne, zwycięskie wojny - opanował południową Mezopotamię, przeszedł do historii jako kodyfikator prawa. Kodeks Hammurabiego ma wielkie znaczeniedla historyków. Pozwala poznać normy życia społecznego, a także życie codzienne ówczesnych mieszkańców Mezopotamii. W kodeksie została wprowadzona zasada równorzędnej kary dla przestępcy - oko za oko, ząb za ząb.

Państwo było:

Kodeks prawny Hammurabiego ukazuje stosunki panujące w państwie. Społeczeństwo monarchii babilońskiej było podzielone na grupy - wolnych, tzw. pośrednich, i niewolników, których dostarczały wojny. Największą ich liczbę posiadał król (służba w pałacu). Niewolnikiem można było zostać za długi. Właścicielem ziemi byli król i możni. Urzędnicy, jako wynagrodzenie, otrzymywali działki ziemi. Chłopi otrzymywali ziemię w dzierżawę, płacili wysokie daniny, pracowali przy budowie i utrzymaniu kanałów irygacyjnych, zobowiązani byli do służby wojskowej.

Następcy Hammurabiego nie potrafili utrzymać pozycji państwa. Około 1530 r. p.n.e. padło łupem Kasytów, a następnie zostało opanowane przez władców asyryjskich. Utworzyli oni kolejne potężne państwo na terenie Mezopotamii. Babilon odrodził się jeszcze za panowania Nabuchodonozora.

Władca ten podbił m.in. miasta fenickie takie jak Tyr i Sydon, a także Jerozolimę.

(4)

Państwo asyryjskie rozwinęło się w II tysiącleciu p.n.e. w górnym biegu rzeki Tygrys wokół miasta Aszur. Wyróżniamy trzy okresy: Starego, Średniego i Nowego Państwa. Stare Państwo (XX-XIV w.

p.n.e.) zostało podbite przez Hammurabiego. Średnie Państwo (XIV-X w. p.n.e.) to czas rozwoju i umacniania Asyrii. Nastąpił podbój Babilonii i Fenicji. Na końcowy okres Średniego Państwa przypada najazd semickich Aramejczyków. Odrodzenie Asyrii nastąpiło w X-VII w. n.e.) w okresie Nowego Państwa. Opanowało ono Babilon, Syrię, Izrael i Egipt. Największa ekspansja terytorialna miała miejsce za panowania króla Asurbanipala (VII w. p.n.e.). Po jego śmierci rozpoczął się proces uniezależnienia podbitych państw.

Do najważniejszych osiągnięć należy wynalezienie przez Sumerów pisma (koniec IV tysiąclecia p.n.e.).

Było to pismo obrazkowe (składało się z piktografów). Z czasem zostało przekształcone w pismo ideograficzne czyli pojęciowe zwane klinowym. Pisano trzcinowym rylcem na miękkiej glinie.

Najważniejszym zabytkiem pisma klinowego jest Epos o Gilgameszu. Również Sumerowie wykształcili stały system wag i miar. Jednostką długości był łokieć, a wagi talent równy ok. 30 kg. Zastosowali oni także system dziesiętny i sześćdziesiętny, stworzyli kalendarz oparty na cyklu Księżyca. Opracowali podstawy matematyki, geometrii, astronomii. Wynaleźli także brąz, zaś Hetyci (jeden z ludów Mezopotamii) jako pierwsi produkowali żelazo.

Egipt

Początkowo Egipcjanie zajmowali deltę Nilu i oazę Fajum, z czasem rozprzestrzenili się na całą dolinę.

Egipt Dolny obejmował deltę rzeki, a Egipt Górny sięgał od początków delty do pierwszej katarakty.

Wielkość i świetność Egiptu opierała się na rolnictwie wykorzystującym okresowe wylewy Nilu, w czasie których rzeka nanosiła żyzne gleby aluwialne. Rozbudowany system irygacyjny zwiększał obszar upraw. Egipcjanie zajmowali się głównie rolnictwem i handlem. Z papirusu wyrabiano łodzie, służył on także jako materiał pisarski. Około 3100 r. p.n.e. Egipt Górny podbił deltę Nilu. Powstało tym samym jednolite państwo. Dzieje Egiptu podzielone są na cztery okresy: Starego, Średniego, Nowego Państwa i Epokę Późną.

Początkowo władza królewska była niezbyt mocna, ale z czasem została uformowana monarchia despotyczna, czyli taka, w której władza monarchy była nieograniczona. Faraon, któremu oddawano cześć boską rządził przy pomocy urzędników. Świątynie miały duże majątki ziemskie, a kapłani korzystali z licznych przywilejów - utworzył się osobny stan kapłański. Chłopi, praktycznie w pełni zależni od władcy, uprawiali ziemię, służyli w wojsku, pracowali przy budowie i konserwacji kanałów irygacyjnych. Świetnie rozwinęło się rolnictwo. Niewolników było stosunkowo niewielu. Za

panowania III-VI dynastii powstały wielkie budowle, grobowce

faraonów piramidy - Cheopsa,Chefrena, Mykerinosa.

W Egipcie bardzo dobrze rozwijała się matematyka - obliczano objętości i pola powierzchni graniastosłupów, stożków, walców i prostopadłościanów. Dobrze radzili sobie także z obróbką

(5)

kamienia i wyrobami ze szkła. Na wysokim poziomie była medycyna - dokonywano trepanacji czaszek, znali budowę ludzkiego serca. Stworzyli pismo hieroglificzne (pismo mieszane, znakowo- piktograficzne), pismo hieratyczne (będące uproszczeniem hieroglifów), pismo demotyczne (ludowe).

Egipcjanie opracowali i stosowali zegar wodny oraz kalendarz, który stał się podstawą do stworzenia kalendarza rzymskiego oraz gregoriańskiego.

Indie i Chiny

Cywilizacja indyjska powstała w dolinie Indusu w 2. poł. III tys. p.n.e. Objęła swoim oddziaływaniem tereny dzisiejszego Pakistanu. Główne miasta-państwa to: Mohendżo-daro i Harappa, rządzone prawdopodobnie przez kapłanów. Zachowane plany miast wskazują na zróżnicowanie społeczne.

Mieszkańcy trudnili się uprawą roli, hodowlą, rzemiosłem, importowali niezbędne surowce nawet z Iranu i Tybetu. Źródła potwierdzają, że prowadzili handel morski z Mezopotamią. Odkopywane pozostałości archeologiczne ukazują sieć kanalizacyjną, wysoki standard domów - łazienki i toalety.

Mieszkańcy miast Mohendżo-daro i Harappa posługiwali się pismem, które niestety jeszcze nie zostało odczytane.

W 2. poł. II tysiąclecia p.n.e. państwo dolnego Indusu zostało opanowane przez indoeuropejskich Ariów. Przybysze osiedlili się w miastach-państwach, utworzyli konglomerat państw i państewek, które prowadziły między sobą wojny. Ariowie (panowie) podbili ciemnoskórych rdzennych mieszkańców, którymi gardzili. To wtedy dokonał się podział społeczeństwa na warny - zamknięte grupy: kapłanów (bramini), wojowników (kszatriowie), wolnych chłopów, rzemieślników i kupców (wajsjowie). Ludność podbita stanowiła czwartą grupę (siudra). Ten podział ugruntował się i powstały tzw. kasty - przejście z jednej do drugiej było bardzo trudne. Na dole drabiny społecznej znajdowali się niedotykalni - pariasi. Głównym źródłem poznania religii i kultury Ariów są księgi Wedy. Występuje w nich mnóstwo bóstw, przestrzeń wypełniona jest siłą Rte. Występują elementy monoteizmu, czyli wiary w jednego Boga. Na terenie Indii powstały także inne systemy religijne:

Cywilizacja chińska powstała nad rzekami Huang-ho i Jangcy. Pierwsze państwo chińskie utworzyli w końcu II tysiąlecia p.n.e. władcy z dynastii Szang. W III w. p.n.e. nastąpiło zjednoczenie państw chińskich i utworzenie scentralizowanej monarchii - cesarstwa. Cesarz był władcą despotycznym (monarchia despotyczna) Urzędnicy mianowani przez władcę, wykonywali jego rozkazy. W państwie został ujednolicony system miar i wag, rozbudowana była sieć dróg.

Mieszkańcy Chin posiedli umiejętność odlewania żelaza, wypalania porcelany, wytwarzania delikatnych tkanin jedwabnych. Do ok.XVI w. trwała budowa Wielkiego Muru, który stanowił obronę przed ludami północy. Mieszkańcy posługiwali się pismem składającym się z bardzo dużej ilości znaków, posiadali także umiejętność wyrobu papieru, wynaleźli druk.

Chińczycy wyznawali:

(6)

Kultura Izraelitów

Starożytna Palestyna była terenem ścierania się wpływów wielu rozmaitych państw i kultur. W I poł. II tys. p.n.e. pojawiły się tam plemiona hebrajskie. Według Biblii praojcem Hebrajczyków był Abraham.

Osiedlił się on w ziemi Kanaan (w Palestynie) na polecenie Boga - Jahwe. Wnuk Abrahama - Jakub, uciekając przed klęską głodu, schronił się w Egipcie (ziemia Gosen). Plemiona hebrajskie, którym przewodziło 12 synów Jakuba zostały w Egipcie obrócone w niewolników. Z niewoli wybawił ich Mojżesz. Wyprowadził on Hebrajczyków do Ziemi Obiecanej, ziemi ojców - do Kanaanu. Przed osiedleniem się stoczyli walki z miejscową ludnością (Filistynami). Saul zjednoczył plemiona hebrajskie, ale pierwszym wielkim władcą państwa izraelskiego został jego syn i następca król Dawid (ok. 1004 - ok. 972 r. p.n.e.). Stworzył on silne państwo izraelskie ze zdobytą na Filistynach Jerozolimą jako stolicą.

Syn Dawida - król Salomon (ok. 972 - ok. 930 p.n.e.) jest powszechnie uznawany za twórcę potęgi Izraela. Przeszedł do legendy jako symbol mądrości, rozwagi. Umocnił on państwo, za jego panowania nie dochodziło do znaczących konfliktów z sąsiadami. Podzielił państwo na 12 okręgów. Za jego panowania ufortyfikowano największe miasta, rozbudowano kopalnie miedzi. Państwo prowadziło ożywioną wymianę handlową, wznoszone były liczne budowle, wśród nich największym dziełem była świątynia w Jerozolimie, gdzie przechowywana była Arka Przymierza z Dziesięcioma Przykazaniami. Po śmierci Salomona państwo się rozpadło na dwa królestwa - Judy i Izraela. Utraciły one samodzielność polityczną i popadły w zależność od potężniejszych sąsiadów. Szczególnie dramatyczne wydarzenia rozegrały się ok. 587 r. p.n.e., kiedy to władca sąsiedniej Babilonii, król Nabuchodonozor, zdobył Jerozolimę, zniszczył świątynię, a około 20 tys. Judejczyków wysiedlił z Palestyny na terytoria między Eufratem a Tygrysem. Ta tzw. „niewola babilońska” trwała do upadku państwa babilońskiego w 539 r. p.n.e. W 415 r. p.n.e. państwo izraelskie zostało odnowione, a świątynia Jahwe odbudowana. W 2. poł. I wieku p.n.e. ziemie Izraela dostały się pod panowanie Rzymu, który zarządzał nimi przez lokalnych władców (królów, tetrarchów) lub namiestników. Żydzi nigdy nie pogodzili się z utratą wolności, wzniecając bunty. Ostateczny kres zwartemu osadnictwu żydowskiemu w Palestynie położył cesarz rzymski Tytus, który podczas kolejnego powstania miejscowej ludności zdobył Jerozolimę, zburzył miasto ze świątynią Salomona, a ludność rozproszył po terytorium całego państwa rzymskiego (70 r. p.n.e.) - rozpoczęła się wielka diaspora żydowska (rozproszenie).

Święta księga judaizmu to Stary Testament. Został on spisany między XII a II w. p.n.e. w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim. Za natchnione przez Boga uważa się trzy działy: dział pierwszy - Torę, dział drugi - Prorocy i dział trzeci - Hagiografy. Ważną księgą dla judaizmu jest Talmud, księga, która zawiera prawa i przepisy religijne.

Sztuka i człowiek w cywilizacjach Dalekiego i Bliskiego Wschodu

(7)

Do jednych z najważniejszych osiągnięć cywilizacji Mezopotamii należy wykorzystywanie cegły, jako materiału budowlanego. Wznoszono budynki mieszkalne i świątynie bogów. Ponieważ wierzono w życie pozagrobowe powstawały piramidy. Najbardziej znane to piramidy, które znajdują się w Gizie (Egipt): Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Wspaniałe były także świątynie, największe znajdowały się w Luksorze, Karnaku i Tebach, a także w Jerozolimie (Palestyna). Warto również wspomnieć o Wielkim Murze w Chinach, którego budowę rozpoczęto za panowania cesarza Szy Huang-Ti.

Bujnie rozwijało się również malarstwo i rzeźba. Przedstawiano życie codzienne, polowania, rytuały religijne.

Dzięki sztuce wiemy jak wyglądało życie codzienne na Bliskim i Daleki Wschodzie. Częstym motywem był taniec, który wyrażał radość i był częścią rytuałów religijnych.

W starożytności żywiono się głównie pszenicą i jęczmieniem, ze zbóż wyrabiano piwo i wino. Ubrania starożytnych były głównie z lnu i wełny, w kolorze białym lub brązowym, czasem barwione na granatowo lub purpurą. Noszono także ozdoby ze złota, szkła, kamieni szlachetnych i nieszlachetnych.

Biżuteria miała chronić przed chorobami. Część chorób przypisywano demonom uważając je za wyraz gniewu bogów. Lekarze byli bardzo wysoko cenieni, ale za złe leczenie pociągano ich do odpowiedzialności. Leczono ziołami, gorącymi kąpielami, puszczaniem krwi.

Starożytna Grecja i Rzym

Grecja

Grecja, rozumiana jako kraina geograficzna, w przeciwieństwie do terenów Bliskiego Wschodu nie posiada wielkich rzek, przy których powstawały pierwsze państwa. Około 30% terytorium stanowią tereny nadające się pod uprawę ziemi, reszta to góry, nieużytki i pastwiska. Ziemia jest dosyć bogata w rudy metali: żelaza, ołowiu, srebra. W starożytności bogactwem był marmur i glinka do wyrobu naczyń. Linia brzegowa jest bardzo dobrze rozwinięta. Liczne zatoki, wyspy wpłynęły na to, że już w starożytności ludy zamieszkujące ziemie greckie były nierozerwalnie związane z morzem. Morze było bogactwem - było źródłem utrzymania i środkiem transportu. Właśnie z uwagi na ukształtowanie terenu starożytni mieszkańcy tych ziem nie zbudowali jednego państwa.

Zanim starożytni Grecy - Hellenowie, zasiedlili tereny greckie i zbudowali własną cywilizację, powstały i rozwijały się tzw. kultury przedhelleńskie, które zostały scharakteryzowane w poniższych tabelkach. Kultura kreteńska (minojska) - była najstarszą cywilizacją na ziemiach greckich.

Ustrój Okres trwania Kultura- społeczeństwo –

gospodarka

Religia

Kreta była stopniowo

zasiedlana przez ludy pochodzące z Azji Mniejszej.

początki sięgają

II tys. p.n.e. na podstawie wykopalisk można mówić o

bogactwie struktury społecznej - znacznym

Panował politeizm

(8)

zróżnicowaniu

zawodowym, specjalizacji w rzemiośle, dobrze rozwiniętym rolnictwie;

występował podział na klasy

Kreteńczycy utrzymywali kontakty z Egiptem,

prawdopodobnie powstały na wyspie państwa-miasta lub jedno państwo.

Na wyspie ustrojem

państwowym była monarchia - hegemonia Knossos nad wyspą - rozkwit kultury minojskiej.

2. poł. III tys.

p.n.e.

1. poł II tys.

p.n.e. - ok.

1200 r. p.n.e

na podstawie wykopalisk można stwierdzić, że pałac był głównym centrum życia

politycznego, gospodarczego i

kulturalnego. Było dobrze rozwinięte rolnictwo;

mieszkańcy trudnili się handlem z wyspami Morza Egejskiego, Bliskim Wschodem, Egiptem, Sycylią. Był to okres budowy wielkich pałaców, najsłynniejszy Knossos ze sławnym Labiryntem.

W trakcie istnienia kultury kreteńskiej miały miejsce kilkakrotne trzęsienie ziemi i wojny, po których pałace były

odbudowywane.

Kreteńczycy posługiwali się własnym pismem piktograficznym i linearnym A.

powstało wiele mitów przejętych następnie przez plemiona greckie, podbijające Kretę - król Minos i pół człowiek, pół byk Minotaur, nić Ariadny, Dedal i Ikar i inne.

Od początku II tys. p.n.e. z nad środkowego Dunaju na

tereny

greckie i wyspy Morza Egejskiego przybywały plemiona greckie. Rozpoczęła się tzw. pierwsza kolonizacja. Proces ten zakończył się ok. 1200 r. p.n.e. Pierwsi Grecy, napływając i kolonizując te tereny, szybko pokonali Kreteńczyków, przejmując od nich wiele osiągnięć i zdobyczy cywilizacyjnych. Na terenie Grecji Środkowej i Południowej plemiona greckie stworzyły nowe organizmy państwowe, najważniejszym z nich były Mykeny - cywilizacja mykeńska.

Ustrój Okres trwania Kultura- społeczeństwo –

gospodarka

Religia

W państwie-mieście Mykenach

była silna władza monarsza.

Niektórzy historycy

przypuszczają, że władcy Myken narzucili hegemonię innym miastom, tworząc jedno duże państwo

W XVI w.

p.n.e.

rozpoczęło się budowanie potęgi Myken.

W XI w. p.n.e.

nastąpił upadek spowodowany ostatnią falą pierwszej kolonizacji - najazdem

Możni mykeńscy naśladowali styl życia Kreteńczyków. Po ostatecznym upadku cywilizacji kreteńskiej Mykeńczycy samodzielnie tworzyli kulturę i

cywilizację swojego państwa. O wielkości i wspaniałości kultury mykeńskiej świadczą liczne znaleziska wyrobów z brązu, drewna, kości

System religijny przejęty od Kreteńczyków, z czasem udoskonalił się i ukształtował panteon bogów z Zeusem na czele.

Oddawano cześć bogom pod

postaciami zwierząt -Hera-krowa, Atena-sowa

(9)

plemienia Dorów i tzw.

"ludów morskich"

słoniowej. Ludność trudniła się tkactwem, systematycznie

doskonalono produkcję ceramiki, był to okres bujnego rozwoju, malarstwa, rzeźby i złotnictwa. Monumentalne budownictwo - zamki obronne np. w Mykenach, budowa systemu dróg i mostów świadczy o możliwościach Mykeńczyków, ich wielkości i sile. Pismo zostało przejęte od Kreteńczyków,

dostosowane do własnych potrzeb, pisane na papirusie. Zostało odczytane. W ciągu dziesięcioleci istnienia Myken systematycznie rozwijała się żegluga, rzemiosło, rolnictwo oparte na uprawie roli i hodowli.

Około 1200 r. p.n.e. nastąpił ostatni etap migracji (przemieszczania się) plemion greckich - najazd plemienia Dorów spowodował upadek kultury mykeńskiej. Najeźdźcy na szczęście nie zniszczyli całego dorobku wieków wcześniejszych - przejęli m.in. język grecki. Zaczęły powstawać nowe formy państwowe - samodzielne państwa-miasta (poleis). Wśród Greków - mimo występowania wielu różnic (dialekty, różnice religijne) od początku istniało przekonanie o wspólnym pochodzeniu etnicznym, poczucie jedności kultury. Wszyscy Grecy, bez względu na miejsce zamieszkania - nazywali się Hellenami, a swoją ziemię nazywali Helladą.

Ciekawostki

W trakcie fal najazdów plemion greckich na ziemie Hellady wytworzył się oryginalny typ organizacji państwowej starożytnej Grecji - polis. Polis, czyli państwo-miasto, były niewielkie (wyjątek stanowiły Ateny i Sparta). Obejmowało ograniczony obszar - często otoczony górami - rozwijało się więc samodzielnie. Polis zamieszkiwało kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Dzięki istnieniu takiego modelu państwa greckiego, wszyscy obywatele (dorośli mężczyźni) polis mogli uczestniczyć w życiu publicznym, wspólnie uczestniczyli w obrzędach religijnych, współrządzili nim. Czuli się za swoją ojczyznę odpowiedzialni i bardzo mocno identyfikowali się z nią. Można powiedzieć, że naturalną koleją losu w państwach greckich zrodziła się demokracja, czyli władza wszystkich obywateli państwa. Zanim w poleis greckich ugruntowała się demokracja, często władzę przejmowała wąska grupa obywateli nazywających się najlepszymi aristoi (arystokracja) - panowała oligarchia. Kiedy w

(10)

gronie oligarchii wybijała się jednostka, która, czasami korzystając z pomocy demosu (ludu) przejmowała w polis władzę, rozpoczynały się rządy tzw. tyranów i forma władzy zwana tyranią. Trwało to z reguły jedno, dwa pokolenia po czym tyrani byli obalani i powracała władza ludu - demokracja. Dla wielu miast okres tyrani był czasem świetności i rozkwitu (Korynt). To właśnie tyranii, by dać zajęcie ludności bezrobotnej, organizowali wielkie prace, np. budowę wodociągów czy wspaniałych świątyń i pałaców. Przy okazji sprowadzano doskonałych architektów, rzeźbiarzy i artystów z całej Hellady. Mimo to tyrani nie byli lubiani. Tyrania występowała zwłaszcza w południowej Italii i na Sycylii (kolonie greckie).

Ustrój polis greckich nie był idealny. Przywiązanie mieszkańców do własnej polis hamowało proces jednoczenia się Hellady, chęć narzucenia dominacji jednego państwa nad innym prowadziła do walk o hegemonię, czyli przywództwo, przywiązanie do własnych praw i przywilejów wywoływało niechęć obywateli polis do poszerzania grona mieszkańców. Życie publiczne toczyło się w greckich polis na oczach wszystkich mieszkańców, a miejscem obrad zgromadzenia ludowego, miejscem centralnym był rynek - agora.

Po opanowaniu przez Greków terenów Grecji właściwej i wysp Morza Egejskiego (do X w. p.n.e.), po ukształtowaniu się najważniejszych państw-miast, Grecy rozpoczęli poszukiwanie nowych terenów.

Rozpoczęła się nowa fala kolonizacji greckiej.

(11)

Ciekawostki

- Ustrój Sparty i Aten Sparta Powstanie Sparty nie jest w pełni udokumentowane źródłowo.

Podbijając Grecję Dorowie ujarzmili autochtoniczny lud zakładając w dolinie rzeki Eurotas miasto-pań stwo Spartę (monarchia z dwoma królami - podwójna liczba władców nie jest do dziś jednoznacznie wyjaśniona). Ustrój społeczny Sparty wykształcił się po dokonaniu podboju ziem Lakonii i Mesenii.

Najeźdźcy, spartiaci (warstwa panująca), przejęli całą ziemię, którą podzielili między siebie na równe działy (klaros). Zasada ta przetrwała kilka wieków jako fundament ustroju społecznego państwa.

Wszyscy spartiaci formalnie byli równi wobec prawa. Stanowili warstwę rządzącą. Ludność podbita to heloci - pracujący na działkach Spartan i płacący im daniny. Periojkowie mieszkali wokół Sparty, posiadali wolność osobistą, ale bez praw politycznych; pracowali przy wydobywaniu rud i wyrabiali sprzęt wojenny. Cechą charakterystyczną Sparty był podział społeczeństwa na zamknięte klasy.

Ustrój polityczny Sparty kształtował się pod wpływem wojen: na czele państwa stało dwóch królów (wodzowie), stopniowo ich władza została ograniczona przez radę starszych

(12)

- geruzję (28 członków) i 5 eforów (arystokratycznych nadzorców). Stopniowo eforowie przejęli pełną kontrolę nad polityką, administracją, prowadzeniem wojen i helotami, rola zgromadzenia ludowego - apella - była niewielka (brak inicjatywy ustawodawczej, zatwierdzało jedynie wnioski eforów). W VIII-VII wieku p.n.e. spartiaci podbili Mesenię — tzw. wojny meseńskie (730-720 p.n.e. i 684-650 p.n.e.). Powstało jedno z największych i najpotężniejszych państw greckich. Utrzymanie dominacji politycznej Sparty na południu Peloponezu było możliwe dzięki podporządkowaniu ustroju, sposobu życia Spartan jednemu celowi - militaryzacji państwa - utrzymaniu ludności podbitej w posłuszeństwie.

Służyć temu miało słynne wychowanie spartańskie.

Ateny Polis ateńska powstała w Attyce. Warunki do życia nie były tu sprzyjające - słabe gleby, niewielkie zalesione tereny. Z czasem odkryto spore pokłady złóż marmuru, rudy ołowiu i srebra w Górach Laurion, co znacznie polepszyło warunki życia obywateli Aten. Dobrze rozwinięta linia brzegowa przesądziła o przywiązaniu Ateńczyków do morza. Wobec braków żywności występowała konieczność jej importowania z kolonii - rozwinął się handel i rzemiosło.

Podobnie jak w Sparcie początki Aten nie są zbyt dobrze potwierdzone w źródłach. Po najeździe Dorów Atenami rządził król. Jego władzę szybko ograniczyła arystokracja, a następnie usunęła, przejmując pełnię władzy – rządy oligarchii. Atenami rządziły możne rody posiadające duże majątki ziemskie. Chłopi i rzemieślnicy początkowo byli wolni. Na skutek kolonizacji największe zyski przypadły arystokracji, która podporządkowała sobie chłopów, udzielając im wysokich pożyczek.

Chłopi, nie mogąc spłacić długów, popadali w niewolę za długi. Ziemia przechodziła w ręce arystokracji, a chłopi tracili prawa polityczne związane z posiadaniem majątków ziemskich. Proces ten przebiegał w VII w. p.n.e. Polityka arystokracji doprowadziła do wewnętrznych zamieszek wywołanych przez niezadowolonych chłopów i rzemieślników. W końcu VII w. p.n.e. w Atenach pojawili się tyrani, którzy bez powodzenia próbowali ograniczyć wszechwładzę arystokracji. Sytuacja nadal była napięta, a lud domagał się spisania praw. W 621 r. p.n.e. archontem został Drakon, który spisał bardzo surowe, „pisane krwią” prawa (określenie dzisiaj używane - prawa drakońskie). Sytuacja nie została jednak uspokojona, bo lud domagał się udziału w rządach i praw politycznych. Przemiany ustrojowe Aten charakteryzuje poniższa tabelka.

Autor- czas reformy- postanowienia konsekwencje

Solon, archont, 594 r. p.n.e.

społeczne - "strząśnienie długów" - umorzył długi zaciągnięte pod zastaw osoby, za pieniądze państwowe wykupił sprzedanych za granicę, zakazał udzielana pożyczek pod zastaw osoby;

polityczne - podzielił obywateli Aten na 4

punkt wyjścia dla dalszych przemian, zwiększył liczbę obywateli Aten o prostych chłopów;

złamał zasadę, że pochodzenie

decyduje o prawach

(13)

klasy majątkowe. Ich członkowie mieli różne obowiązki i prawa wobec państwa - bogatsi większe uprawnienia. Powołał stałą radę (bule - 401 członków) i ogólne zgromadzenie obywateli (ekklesia), powstały także sądy- sądy przysięgłych.

politycznych.

Klejstenes, archont, 508/7 r.

p.n.e społeczne - wprowadził nowy podział terytorialny na 10 fyli. W ramach fyli podstawową jednostką terytorialną była gmina - dema, wprowadził nazwiska, pochodzące od nazwy gminy - obywatele nie byli identyfikowani wg imion rodowych;

polityczne - utworzył nową Radę Pięciuset (po 50 z każdej fyli) i urzędy strategów (10);

wprowadził ostracyzm - sąd skorupkowy - zgoda obywateli na nadzwyczajne zgromadzenie i głosowanie nad usunięciem urzędników zagrażających władzy ludu (nie zostało wyjaśnione, czy on wprowadził tę instytucję).

zatarły się różnice społeczne,

na wojnie obecność strategów krępowała samodzielność arystokratycznego wodza armii - polemarcha,

arystokracja utraciła wpływy

Perykles, 444- 429 r. p.n.e.,

pierwszy strateg polityczne - upadło znaczenie areopagu - instytucje stworzone przez Solona i Klejstenesa znalazły pierwszorzędne miejsce w państwie, bezpośredni udział obywateli w rządzeniu, dopuszczenie do urzędów niezamożnych pobierających diety (wynagrodzenie) za pełnione obowiązki;

dopuścił trzecią klasę solońską do archontatu;

150 tys. ludzi otrzymało prawo udziału w rządach (obywatele Aten) w swoim państwie,

rozwój i ugruntowanie się w pełni demokracji - demokracja ateńska.

(14)

wprowadził instytucję obywatelstwa ateńskiego - ojciec i matka obywatelami Aten.

W ciągu prawie 200 lat przemian ukształtował się w Atenach ustrój - demokracja ateńska - który był fenomenem w ówczesnym świecie. Lud sprawował władzę w swoim państwie za pośrednictwem wybieranych ze swego grona urzędników i sędziów. Sprawowanie władzy wymagało daru umiejętności przekonywania. Posiadali ją demagodzy(„prowadzący lud”), którzy często kierowali ludem. Z czasem termin ten nabrał cech negatywnych.

Ciekawostki

- Państwo perskie

Po upadku państwa asyryjskiego na przełomie VIII i VII w. p.n.e. tereny Wyżyny Irańskiej dostały się pod panowanie nowych mieszkańców, Medów. Jednym z zależnych od nich plemion byli Persowie.

Szybki rozwój potęgi perskiej nastąpił za panowania króla Cyrusa II z perskiej dynastii Achemenidów.

W 550 r. p.n.e. pokonał on Medów i zajął ich stolicę Ekbatanę. W dalszej kolejności podbił Azję Mniejszą i Babilonię. Syn Cyrusa, Kambyzes zajął Egipt (525 r. p.n.e.). Dariusz I opanował północne Indie. W ten sposób powstało olbrzymie państwo od Indusu do Morza Egejskiego i od Morza Czarnego do Nubii. Powstało imperium perskie, pierwsze tak rozległe w dziejach ludzkości. Rządy Persów były na ogół łagodne. Podbite ludy mogły zachować swoje zwyczaje i religię. Lokalni władcy musieli jedynie uznawać władzę perską i płacić daniny. Podstawą panowania była sprawna administracja, którą w prowincjach kierowali satrapowie. Siłę zbrojną państwa stanowiła armia. Wprowadzono jednolite prawo państwowe (królewskie), ujednolicono też miary i wagi. Widocznym znakiem potęgi było wybudowanie tzw. drogi królewskiej, łączącej Suzę z Sardes w Lidii, która miała 2400 km długości.

Król wybijał złote monety, będące powszechnie stosowanym środkiem płatniczym. Królowie perscy toczyli wojny z Grekami.

- Powstanie jońskie. Bitwy pod Maratonem, Salaminą i Platejami

Początek wojen grecko-perskich wiążę się z rokiem 499 p.n.e., kiedy to wybuchło powstanie w Milecie.

Było ono odpowiedzią na podatki narzucone przez Persów. Po początkowych sukcesach Grecy zostali pokonani. W 492 r. p.n.e. Persowie podporządkowali sobie Macedonię, a następnie uderzyli na Grecję.

W bitwie pod Maratonem (490 r. p.n.e.) zostali pokonani przez Greków. W roku 486 p.n.e. Persowie ude rzyli ponownie. W bitwie pod Termopilami zwyciężyli oddziały greckie dowodzone przez króla Sparty - Leonidasa. Dzięki temu Kserkses (nowy władca Persji) miał otwartą drogę do Aten. W bitwie u wybrzeży Salaminy wygrali Grecy. Kolejną klęskę Persowie ponieśli pod Platejami (479 r. p.n.e.).

- Zakończenie wojen grecko-perskich

(15)

Ateńczyczy przygotowywali się do dalszych walk z Persami i dlatego w 478-477 r. p.n.e. powołali Ateński Związek Morski. Miał on początkowo doprowadzić do ostatecznego zwycięstwa. Na czele związku stanęły Ateny. Przewodnictwo w związku umocniło pozycję Aten wśród polis greckich.

Ostatecznie wojny z Persją zakończono w 449 r. p.n.e. pokojem Kaliasa.

- Wojna peloponeska

Wzrost znaczenia Aten wzbudził niezadowolenie w Sparcie. Napięcia pomiędzy Atenami i Spartą przerodziły się w wojnę zwaną peloponeską (431-404 r. p.n.e.). Pierwszy etap wojny zakończył się zawarciem pokoju na 30 lat. Wrócił stan sprzed roku 431 p.n.e. Po obu stronach znalazły się osoby niezadowolone z takiego stanu rzeczy. W Atenach niezadowolonym przewodził Alkibiades, który pośrednio doprowadził do wojny między Argos a Spartą. Ostatecznie w 405 r. p.n.e. Ateny zostały pokonane pod Ajgospotamoj. Koniec wojny nie był jednoznaczny z długim pokojem. Wkrótce rozpoczęła się wojna spartańsko-perska. Ostatecznie w 386 r. p.n.e. zawarto pokój zwany królewskim, który był korzystny dla Persji.

- Sztuk grecka ukształtowała się na terenach Hellady i ziem zamieszkiwanych przez Greków. Dzieli się na trzy okresy: archaiczny, klasyczny (helleński) i hellenistyczny.

W Grecji zmiany w stylach najlepiej można dostrzec w architekturze, której etapy rozwoju wyznaczają trzy porządki architektury greckiej: dorycki, joński, koryncki, które powstawały chronologicznie w Grecji właściwej (dorycki - prosty, surowy, bez ozdób, trochę „ciężki”), w koloniach greckich Azji Mniejszej (joński - kolumny bardziej wysmukłe, subtelne, „lżejsze”, kapitel w kształcie ślimacznic), w czasach hellenistycznych (koryncki - pod wpływem kontaktów ze Wschodem bardziej ozdobny, „lekki”, kapitel w kształcie pociętego liścia akantu, bardzo dekoracyjny). Style architektoniczne znalazły zastosowanie w budownictwie sakralnym w Grecji, w świątyniach. Rzeźba grecka ukształtowała się pod wpływem zapotrzebowania religijnego - posągi kultowe, płaskorzeźby na ścianach świątyń i nagrobkach. Dopiero w IV w. p.n.e. rzeźba grecka stała się odrębną dziedziną sztuki. Sport wpłynął w decydujący sposób na przedstawianie nagich postaci na posągach. Obok brązu i kamienia podstawowym materiałem rzeźbiarskim był marmur. Rzeźba grecka przeszła ewolucję. Od posągów okresów wcześniejszych (postaci sztywnych, nieruchomych, statycznych, zakrytych) do wspaniałych rzeźb schyłkowego okresu helleńskiego, a zwłaszcza hellenistycznego. Warto znać imiona i wspaniałe posągi takich rzeźbiarzy jak: Poliklet,

Myron i Fidiasz żyjący w Atenach w II poł. V w. p.n.e. Poszczególne dzieła charakteryzują się idealizmem,naturalizmem i realizmem. W rzeźbach widać ruch, dynamizm. Oto nazwy niektórych rzeźb i ich twórców:

Poliklet - Doryforos (ok. 450 r. p.n.e.), Myron - Dyskobol (ok. 450 r. p.n.e.), Fidiasz - Atena Partenos (ok. 448 r. p.n.e.), Zeus Olimpijski (ok. 440 r. p.n.e.).

(16)

W okresie hellenistycznym mnożyły się rzeźby. Do najsłynniejszych należy zaliczyć Wenus z Milo (ok. 150 r. p.n.e., obecnie można ją podziwiać w paryskim Luwrze), Nike z Samotraki (ok. 200 r.

p.n.e., Luwr, Paryż). Budownictwo w Atenach było odzwierciedleniem wielkich możliwości finansowych i organizacyjnych państwa. Dawało zatrudnienie bardzo dużej liczbie obywateli. Ateny po wojnach perskich zamieniły się w wielki plac budowy. Wzmocniono system obronny Aten i Pireusu (wzniesiono tzw. „Długie mury” łączące miasto z portem), zbudowano hangary dla statków, których liczba znacznie wzrosła. Ateny po wojnach perskich przeżywały pod rządami Peryklesa okres świetności gospodarczej, kulturalnej i politycznej.

Ciekawostki

- Filozofia Filozofia - termin ten został wprowadzony do języka przez Greków. Znaczy dosłownie

„umiłowanie mądrości”, a filozofowie próbowali odpowiedzieć na pytania dotyczące powstania świata i jego rozwoju. Nie odwoływali się do religijnych pojęć czy opowieści. Otaczający świat próbowali interpretować za pomocą rozumu i logicznego myślenia. Demokratyczna struktura i stosunki panujące w Grecji - otwartość na świat i rozwój myśli - doprowadziły do tego, że to właśnie w Helladzie działali filozofowie i rozwinęła się filozofia.

- Literatura i teatr

Literatura grecka rozwijała się początkowo w postaci mówionej, uprawiana przez wędrownych poetów (aojdów). Prawdopodobnie Homer był autorem dwóch pierwszych greckich arcydzieł Iliady i Odysei.

Utwory Homera zostały spisane ok. VIII w. p.n.e. i cieszyły się wielką popularnością wśród Greków.

Popularnym wśród Greków poetą był także Hezjod. Jego najważniejsze dzieło to Teogonia. Wśród poetek prym wiodła Safona, która tworzyła głównie pieśni miłosne. Historiografia, dyscyplina wiedzy

(17)

zajmująca się historią, czyli dziejami, narodziła się w antycznej Grecji. Za ojca historiografii uznawany jest Herodot (autor Dziejów), żyjący w V w. p.n.e. w Atenach. Pisał o wojnach grecko-perskich i jako pierwszy odszedł od mitycznego i bajkowego przedstawiania dziejów. Od pisarza zajmującego się badaniem przeszłości oczekiwał obiektywizmu i prawdy. Tukidydes z Aten, młodszy od Herodota, poddał krytyce relacje żyjących jeszcze świadków wojen perskich. Oddzielił prawdę od mitów, próbując przekazać potomnym prawdę o historii. Żyjąc w czasach wojny peloponeskiej napisał dzieło poświęcone tym wydarzeniom (Wojna peloponeska).

W V w. p.n.e. w Atenach ukształtowały się dwa podstawowe gatunki dramatu - tragedia i komedia.

Sztuki grano w amfiteatrach, a aktorami byli wyłącznie mężczyźni. Przedstawienia odbywały się kilka razy w roku na cześć Dionizosa. Miały charakter zawodów, w których zespoły aktorów to zawodnicy, a ludność polis to sędziowie. Widowiska miały charakter dydaktyczny (wychowawczy). Dramat uczył widzów postawy obywatelskiej, poruszał skomplikowane i ponadczasowe problemy ludzkie. Także w naszych czasach niektóre ze sztuk antycznych cieszą się niesłabnącą popularnością, a ich problematyka jest dalej aktualna. Najwybitniejszymi twórcami tragedii byli genialni dramaturdzy: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Powszechnie znana jest historia Antygony, zbuntowanej przeciwko zwyczajom i normom panującym w państwie. Bohaterka tragedii poświęca własne życie w obronie wartości, w które wierzy. Komedie były przedstawieniami wesołymi.

Wszystko w komedii mogło być wyśmiane - bogowie, politycy, stosunki między ludźmi, itd.

Najsłynniejszym z komediopisarzy greckich był Arystofanes.

- Religia

W antycznej Grecji system religijny charakteryzował się wielobóstwem (politeizm). Hellenowie wierzyli w lepszy świat, w którym żyła cała plejada bogów, bogiń i herosów (bohaterów). Każde z bóstw opiekowało się inną dziedziną życia człowieka, miastem czy wsią. Tylko kilku bogów cieszyło się szacunkiem i odbierało część w całej Helladzie. Życie bogów było nierozerwalnie związane ze światem realnym i tak naprawdę nikt nie wiedział, gdzie kończyła się ziemia a zaczynał Olimp, miejsce przebywania bogów. Nie dziwi więc fakt, że religia grecka była antropomorficzna(bogów wyobrażano sobie na podobieństwo ludzi). Najważniejszymi bogami byli: Zeus - władca bogów (atrybut - berło królewskie), nieba - ciskający błyskawice, Hades - pan świata zmarłych, mieszkał pod ziemią, jego żoną była Persefona. Bogini Demeter żyła na otwartej przestrzeni, żyznych polach.

Opiekowała się przyrodą, czcili ją rolnicy. Posejdon - bóstwo wód, Hermes przedstawiany ze skrzydełkami u stóp, dzięki którym mógł szybko się przemieszczać, był opiekunem pasterzy, kupców i podróżników, Afrodyta była boginią miłości. Poeci i artyści wzdychali do swego boga - Apollina.

Grecy wyobrażali sobie życie bogów tak jak życie ludzi - bogowie kochali się, walczyli ze sobą i mieli dzieci. Niektórzy bogowie, zakosztowawszy ziemskiej miło ści, mieli potomstwo z Ziemiankami.

(18)

Synowie narodzeni z takich związków to herosi, bohaterowie niezliczonej ilości opowieści, baśni, mitów.

Opowieści o bogach i herosach były nierozerwalnie związane z codziennym życiem Greków i dzięki poetom przetrwały w literaturze do naszych czasów. Bogowie odbierali cześć od każdego człowieka indywidualnie. W Grecji nie wykształciła się grupa kapłanów. Bogowie informowali o przyszłości śmiertelników za pośrednictwem wyroczni. Najsłynniejsze znajdowały się w Delfach (wyrocznia Apollina), gdzie siedząca na trójnogu kapłanka pytia (nazwa od imienia pierwszej kapłanki Pytii) w ekstazie, wywołanej przez tajemnicze opary wieszczyła. Przepowiednie interpretowali odpowiednio przygotowani ludzie i przekazywali je śmiertelnikom.

Bardzo żywa była wiara Greków w życie pozagrobowe. W chwili śmierci od ciała odłączała się niematerialna psyche (dusza), która prowadzona przez boskiego przewoźnika Charona przekraczała rzekę Styks i przechodziła do krainy umarłych. Zmarły na drogę był zaopatrywany w pieniążek (kładziono go na powiekach), którym płacił Charonowi za przeprawę przez rzekę zapomnienia.

- Sport i igrzyska Sport w życiu Greków był także związany z religią. Co 4 lata odbywały się igrzyska na cześć Zeusa w Olimpii. Pierwsze prawdopodobnie odbyły się w 776 r. p.n.e. Na czas zmagań sportowych ustawały wśród Greków wojny i zaczynał się czas świętego pokoju. To właśnie ze starożytnej Grecji wywodzi się wiele dzisiaj uprawianych dyscyplin sportowych, m.in. rzut oszczepem, dyskiem, biegi czy zapasy.

Wszystkie konkurencje odbywały się na stadionie, który miał kształt elipsy. Zawierał także tor przeznaczony do wyścigów konnych. Igrzyska organizowano także w innych miastach: w Delfach rozrywały się igrzyska pytyjskie na cześć Apollina - zwycięzca otrzymywał laur wawrzynu; w Nemei odbywały się zawody poświęcone Zeusowi Nemejskiemu - zwycięzców dekorowano bluszczem.

Odbywały się również igrzyska, w których uczestniczyły kobiety. W zasadzie każde polis organizowało zawody sportowe. Służyły do tego specjalne place, na których ćwiczono. Od IV w. p.n.e. w każdym mieście znajdował się kompleks budynków zwany gimnazjonem.

- Macedonia pod panowaniem Filipa II Macedończycy zamieszkiwali północne ziemie dzisiejszej Grecji. Pod względem etnicznym byli blisko spokrewnieni z Grekami, mówili podobnym językiem, wierzyli w tych samych bogów. W Macedonii nie było instytucji demokratycznych, a władza spoczywała w rękach królów. Szczególnie szybki rozwój gospodarczy, polityczny i terytorialny państwa nastąpił za panowania króla Filipa II Macedońskiego, który stworzył silną i doskonałą armię. Podjął próbę podporządkowania sobie skłóconych i osłabionych państw greckich. W bitwie pod Cheroneą w 338 r. p.n.e. pokonał Greków, narzucając Helladzie hegemonię i federację (Związek Koryncki), na czele której stanął. Dwa lata później Związek Koryncki podjął decyzję o rozpoczęciu wojny z Persami.

W czasie przygotowań Filip został zamordowany, a następcą został jego syn - Aleksander Wielki.

(19)

- Aleksander Wielki Aleksander III Macedoński w 336 r. p.n.e. stanął na czele federacji greckiej. Próby buntu Teb stłumił w 335 r. p.n.e. - zdobył miasto, a mieszkańców sprzedał w niewolę.

Przystąpił do realizacji dzieła podboju imperium perskiego.

Persja w tym czasie przeżywała poważny kryzys polityczny, społeczny, ekonomiczny. Władcy dysponowali nadal wielkim i zasobnym skarbem, potężną armią. Jednak siła królów perskich była mniejsza (w porównaniu z czasami panowania Dariusza i wojen grecko-perskich). Urzędnicy lokalni - satrapowie - prowadzili własną, niezależną politykę. Wielkie kwoty pochłaniał nadmiernie rozbudowany dwór królewski. Armia, choć liczna, była słaba. „Królem królów” był Dariusz III (336-330 p.n.e.).

W 334 r. p.n.e. na czele 35-tysięcznej armii grecko-macedońskiej Aleksander Wielki wkroczył w granice perskie w Azji Mniejszej. Jego marsz znaczony był wielkimi zwycięstwami:

nad Granikiem (334 r. p.n.e.), pod Issos 333 r. p.n.e., zdobycie miast fenickich - Tyr, Sydon, opanowanie Egiptu, w 331 r. p.n.e. wkroczenie do Mezopotamii. W bitwach między Arbelą i Gaugamelą (331 r. p.n.e.) rozbił ostatecznie Persów - zajął Babilon, Suzę i stolicę perską Persepolis. W 330 r. p.n.e., po śmierci Dariusza III, Aleksander ogłosił się królem perskim.

Przejął ceremoniał, zwyczaje i tradycje wschodnią. W 329 r. p.n.e. wyruszył na podbój wschodnich prowincji, dochodząc w 327 r. p.n.e. do granic Indii. Aleksander Wielki w czasie przygotowań do kolejnej wyprawy w 323 r. p.n.e. zmarł. Zbudował wielkie imperium sięgającego od Indii do Grecji i Egiptu, był doskonałym administratorem i politykiem.

Zapamiętaj!

Cechami charakterystycznymi rządów Aleksandra było:

Aleksander prowadził politykę zmierzającą do połączenia świata grecko-macedońskiego z perskim, wschodnim - organizował imperium opierając się na arystokracji i urzędnikach ludów podbitych.

Wcielał żołnierzy perskich do swojej armii. Jak pisze historyk grecki Plutarch (I-II w. n.e.) Aleksander sam pojął za żonę córkę króla perskiego Dariusza, Statejrę. Wzorem władców wschodnich nakazał oddawać sobie cześć boską, państwo uległo orientalizacji. Próby buntu, zarówno ludności podbitej jak i własnych żołnierzy, oraz zawiązywane spiski likwidował w zarodku, skazując na śmierć nawet swoich towarzyszy broni.

W polityce gospodarczej Aleksander popierał rozwój handlu, rzemiosła, dbał o podniesienie poziomu rolnictwa, zbudował sieć dróg i wiele mostów. Z ogromnej ilości kruszców, przejętych po Persach, bił monety, co spowodowało ożywienie wymia ny handlowej. Celem miało być stworzenie z imperium organizmu dobrze prosperującego pod względem gospodarczym.

Wielkie imperium Aleksandra po jego śmierci rozpadło się na kilka oddzielnych królestw. Walki w latach 323-280 p.n.e. między spadkobiercami i wodzami Aleksandra Wielkiego

(20)

tzw. diadochami doprowadziły do powstania na gruzach monarchii Aleksandra kilku królestw

hellenistycznych. Najpotężniejsze z nowych państw to królestwo

Ptolemeuszy (Egipt), Seleucydów (część Azji), Królestwo Pergamonu (Azja Mniejsza), Macedonia z Grecją z dynastią Antygonidów. Powstały nowe centra gospodarcze, polityczne, kulturalne - Aleksandria ze słynną wielką biblioteką i Muzeum, Pergamon, Rodos, Antiochia.

Kultura hellenistyczna

Epoka hellenistyczna to czas od śmierci Aleksandra Wielkiego do 30 r. p.n.e. W tym czasie kultura grecka rozpowszechniła się na Wschód. Doszło do przemieszania się obu kultur. Do największych osiągnięć tego okresu należą:

- latarnia morska na wyspie Faros koło Aleksandrii, zaliczana do siedmiu cudów świata, - biblioteka w Aleksandrii - największa w starożytności,

- Musejon - założony w Aleksandrii instytut badawczy.

Do ważnych ośrodków kultury należały: Milet, Efez, Bizancjum, Pergamon. Szybko rozwijały się różne dziedziny sztuki. Do najważniejszych rzeźb kultury hellenistycznych należy Nike z Samotraki, Wenus z Milo.

Rzym

Półwysep Apeniński pierwotnie był zasiedlony przez ludy pochodzenia przedindoeuropejskiego.

Prawdopodobnie w 2. poł. II tys. p.n.e. pojawili się na tym terenie Indoeuropejczycy -

(21)

tzw. Italikowie, którzy wymieszali się z miejscową ludnością. Największe plemiona italskie to:

Ligurowie, Umbrowie, Marsowie, Samnici, Latynowie, Wolskowie, Sabinowie i inni. Głównym ich zajęciem było pasterstwo i rolnictwo, poziom życia był niski. W I tys. p.n.e. plemiona italskie zetknęły się na północy z Etruskami, na południu z Grekami. Pochodzenie etniczne Etrusków do dziś nie zostało ostatecznie wyjaśnione. Niezrozumiały jest ich język i pismo. Etruskowie opanowali do poł. VI w. p.n.e. północną i środkową część Półwyspu, podbili także Rzym. W dalszej ekspansji na południe natrafili na opór Greków. W wyniku walk etrusko-greckich usamodzielniły się plemiona italskie, zwłaszcza Latynowie mieszkający u ujścia Tybru, gdzie do znaczenia doszedł, początkowo niewielkich rozmiarów, Rzym.

Początki państwa-miasta Rzymu są związane z legendą o braciach - Romulusie i Remusie, z których to Romulus według tradycji miał ok. 753 r. p.n.e. założyć miasto Roma. Rzymianie liczyli swoje dzieje od założenia miasta (ab Urbe condita), czyli od 753 r. p.n.e.

Podboje rzymskie i wojny punickie

Podboje Półwyspu Apenińskiego przez Rzym rozpoczęły się w V w p.n.e. Rzymianie opanowali Italię, następnie wybrzeże Morza Śródziemnego. Rzym prowadził walki ze Związkiem Latyńskim, Samnitami i Galami. Po rozwiązaniu Związku Latyńskiego Rzym skierował swe podboje m.in. na Tarent, kolonię grecką sprzymierzoną z Epirem. Dowódcą Epiru był król Pyrrus, osiągnął on wiele zwycięstw, ale ogromnymi kosztami.

W 814 r. p.n.e. na wybrzeżu Afryki Północnej Fenicjanie założyli Kartaginę. Wkrótce stałą się ona jednym z największych portów Morza Śródziemnego. Konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą o panowanie w basenie Morza Śródziemnego rozpoczął się w 264 r. p.n.e. i nosił nazwę wojen punickich. Przyczyną pierwszej wojny punickiej (264-241 r. p.n.e.) był spór o Sycylię. Wygrał ją Rzym.

Zajęcie przez wodza kartagińskiego Hannibala miasta Sagunt w Hiszpanii stało się przyczyną rozpoczęcia drugiej wojny punickiej (218-201 r. p.n.e.), znowu przegranej przez Kartaginę. Trzecia wojna (149-146 r. p.n.e.) zakończyła się zdobyciem i zniszczeniem Kartaginy przez wojska rzymskie dowodzone przez Publiusza Korneliusza Scypiona Młodszego.

- Republika rzymska

Według tradycji miasto-państwo Rzym początkowo było monarchią rządzoną przez siedmiu królów. Król (rex) miał pełnię władzy cywilnej, sądowej, wojskowej i kapłańskiej, był wybierany przez zgromadzenie mieszkańców. Po śmierci króla władza przechodziła w ręce rady - senatu, który powoływał co 5 dni kolejnego interrexa (międzykróla), zastępującego władcę. Króla wybierało zgromadzenie mieszkańców, a był zatwierdzany przez senat. Senat był instytucją starą jak państwo.

Należeli do niego przedstawiciele możnych rodów, tzw. „ojcowie” (patres). Początkowo było ich 100, a później 300. Senat w Rzymie w czasach królewskich miał głos doradczy. Zgromadzenie Ludowe

(22)

było podzielone na kurie grupujące obywateli Rzymu. Dokonywało wyboru króla, miało ograniczone kompetencje. Należeli do niego tak patrycjusze jak i plebejusze, czyli lud. W okresie monarchii w Rzymie doszło do zróżnicowania społecznego. Wykształciła się typowo rzymska instytucja klientów i patronów. Klienci byli ludźmi zależnymi od poszczególnych rodów i osobistych opiekunów - patronów.

W społeczeństwie rzymskim w okresie monarchii wyodrębniły się grupy patrycjuszy i plebejuszy. Ci ostatni byli osobiście wolni, posiadali działki ziemi, zajmowali się także rzemiosłem. Z czasem zostali przez patrycjuszy odsunięci od możliwości sprawowania władzy, utracili działki i związane z tym prawa polityczne.

Prawdopodobnie na przełomie lat 509 i 508 p.n.e. został obalony ostatni król etruski i wprowadzono w Rzymie republikę (res publica - rzecz pospolita, ustrój oparty na wyborze władz, ich odpowiedzialności przed wyborcami, kadencyjności). Jednocześnie, wobec odsunięcia plebejuszy od możliwości sprawowania władzy, pierwsze dziesięciolecia charakteryzują się walką plebejuszy z arystokratycznymi patrycjuszami o należne im prawa. Celem walki plebejuszy było przede wszystkim zdo bycie ziemi - dopuszczenie do współrządów w państwie. Patrycjusze, wobec prowadzonych przez Rzym walk z sąsiadami i koniecznością pozyskania do armii plebejuszy, musieli pójść na ustępstwa.

Kilkakrotne szantaże plebejuszy - ogłaszanie tzw. secesji (odłączenia się od państwa rzymskiego), doprowadziły do ustępstw patrycjuszy: około 494 r. p.n.e. powstał urząd trybunów plebejskich (ludowych, 5 z czasem 10). Byli oni wyrazicielami woli ludu rzymskiego, posiadali liczne uprawnienia, m.in. prawo nietykalności, prawo weta wobec uchwał senatu. W latach 451-449 r.

p.n.e. zostało spisane prawo, tzw. Prawo XII tablic - nie zlikwidowało to różnic społecznych i prawnych, ale wyeliminowało dowolność interpretacji przez patrycjuszy przepisów prawnych.

Ustrój polityczny republikańskiego Rzymu zmieniał się i ewoluował, by ostatecznie w II w. p.n.e.

przybrać postać w pełni dojrzałą i rozwiniętą. Rzym był republiką, ale w przeciwieństwie np. do ustroju ateńskiego, nigdy nie zapanowała pełna demokracja.

Zapamiętaj!

(23)

Ateny to republika demokratyczna, Rzym - oligarchiczna, rządzona w rzeczywistości przez wąskie grono arystokracji rodowej i urzędniczej.

Formalnie lud rzymski (populus romanus) posiadał pełnię suwerennej władzy. Wykonywał ją, wypowiadając się na zgromadzeniach. Obywatele mieli bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale głosy oddawano na mniejszych zgromadzeniach kurialnych, centurialnych i tribusowych:

Władza wykonawcza w Rzymie należała do urzędników i senatu. Urzędy w Rzymie były kolegialne i jednoroczne (kadencyjne). Najważniejsze z nich to:

Zapamiętaj!

Szczególne kompetencje i możliwości posiadał dyktator powoływany na 6, maksymalnie na 12 miesięcy. Był to urząd jednoosobowy, powoływany w sytuacjach krytycznych dla państwa - bezpośredniego zagrożenia miasta. Wybierał go senat, a mianował konsul, miał najwyższą, niczym nie ograniczoną władzę (summum imperium). Od jego decyzji nie było odwołania, władza trybuna ludowego przy dyktatorze traciła swą moc.

- Prowincje rzymskie

Imperium Rzymskie zwiększało swój teren poprzez liczne podboje. Wśród podbitych ludów zakładano osady zwane koloniami lub municypiami. Były one bazami wojskowymi. Od III w. p.n.e. tereny podbite przez Rzymian nazywano prowincjami.Stanowiły one źródło dochodów. Prowincje posiadały swoich namiestników oraz kwestora, którzy ściągali podatki. Ponieważ mieszkańcy podległych Rzymowi terenów nie zawsze zgadzali się na nie często na prowincjach dochodziło do powstań skierowanych przeciwko Rzymowi. Były one tłumione.

- Powstanie cesarstwa

W latach 60. I w. p.n.e. dzięki walkom z korsarzami i wojnom na Wschodzie z Partami wzrosło znaczenie Gnejusza Pompejusza - otrzymał on szczególne pełnomocnictwa do prowadzenia wojen z korsarzami i w Azji. Odnosząc wielkie zwycięstwa przyłączył do państwa rzymskiego Syrię, Palestynę, Bitynię i Pont. Jego pozycja była wyjątkowa, a mimo to senat nie zaakceptował jego zmian politycznych na Wschodzie.

W tym czasie powrócił z Hiszpanii do Rzymu (był tam namiestnikiem) Gajusz Juliusz Cezar. Doprowadził on do porozumienia między Pompejuszem i Markiem Krassusem (pogromcą powstania Spartakusa), do którego sam dołączył. Powstał w ten sposób w 60 r. p.n.e. tzw. I triumwirat (porozumienie trzech mężczyzn). W konsekwencji konsulem w 59 r. p.n.e. został Cezar.

W kolejnych latach triumwirowie podzielili się strefami wpływów w Imperium Rzymskim jako namiestnicy prowincji. Niebawem Krassus, walcząc z Partami na Wschodzie, poniósł śmierć, a stosunki między Cezarem a Pompejuszem uległy pogorszeniu. Rosnące wpływy Pompejusza w Rzymie i

(24)

podkopywanie pozycji Cezara, przebywającego w tym czasie w Galii, doprowadziły do wybuchu w 49 r. p.n.e. pierwszej wojny domowej. W wyniku długotrwałych walk między zwolennikami Cezara i Pompejusza władzę w Imperium Rzymskim zdobył Juliusz Cezar. Przebywając we wschodnich prowincjach państwa, podporządkował Egipt i odniósł wspaniałe zwycięstwa. Władzę opierał na wojsku, posiadanych godnościach i urzędach (cenzor, konsul, trybun ludowy, dyktator). Nie bez znaczenia był przychylny stosunek ludności Italii i proletariatu rzymskiego. Uwieńczeniem procesu stałego umacniania władzy Cezara było powierzenie mu funkcji dożywotniego dyktatora. Spisek zawiązany wśród zwolenników przywrócenia tradycyjnych form rządów zakończył się zabójstwem Cezara - 15 marca 44 r. p.n.e.

Zamordowanie Cezara nie przywróciło swobodnego funkcjonowania ustroju republikańskiego.

Wybuchły dalsze, długotrwałe wojny między spadkobiercami i najbliższymi współpracownikami Cezara: Markiem Antoniuszem, Gajuszem Juliuszem Cezarem Oktawianem (adoptowanym przez Cezara) i Markiem Lepidusem. W 43 r. p.n.e. został między nimi zawiązany II triumwirat, na mocy którego podzielili się władzą w Imperium Rzymskim. Po odsunięciu przez Oktawiana Lepidusa od władzy w Afryce, rozpoczęła się II wojna domowa między Markiem Antoniuszem a Oktawianem. W decydującej bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e. Marek Antoniusz poniósł porażkę. Uszedł do Egiptu, gdzie popełnił z królową Kleopatrą samobójstwo.

Zapamiętaj!

Oktawian Cezar August, mimo zachowania urzędów republikańskich i pozorów republiki, skupił w swoich rękach pełnię władzy. Imperium Rzymskie stało się monarchią - cesarstwem.

- Pryncypat i dominat

Oktawian sprawował swoją władze przez 44 lata. Dokonał on przebudowy Imperium w taki sposób, że stwarzała ona pozory republiki. Po objęciu władzy przyjął on przydomek Cezar. Przyjął także tytuł August czyli „wywyższony przez bóstwo”. Wprowadził system rządów zwany pryncypatem. Usunął zgromadzenie obywateli Rzymu, pozostawił zaś senat i niektóre urzędy. Oktawian uznał siebie za najwyższego kapłana i odbierał cześć boską. Za jego rządów dokonano reformy wojska - służba trwała od 16 do 24 lat. Armia liczyła blisko 300 tys. żołnierzy.

Pierwszy poważny kryzys systemu władzy wprowadzonego przez Oktawiana miał miejsce w drugiej połowie II w. n.e. Nastąpił upadek gospodarki, powoływanie cesarzy przez armię, liczne wojny.

Następcą Oktawiana był Tyberiusz, a później Kaligula, który został zamordowany. Władzę objął Klaudiusz, a po nim Neron. Podczas jego panowania doszło do wielkiego pożaru Rzymu (64 r. n.e.). Po jego śmierci w Rzymie miały miejsce liczne wojny domowe. W 284 r. n.e. władzę objął Dioklecjan.

Stworzył on monarchię absolutną opartą na armii i scentralizowanej biurokracji (dominat). Kolejnym

(25)

władcą był Konstantyn Wielki. Przeniósł stolicę do Bizancjum i nazwał ją Konstantynopolem. Zniósł on senat, a także wprowadził rozdział władzy cywilnej od wojskowej.

- Literatura

Kultura Rzymu przeszła długą ewolucję od rodzimych tradycji rzymskich czasów miasta-państwa do przejęcia i zaadaptowania tradycji grecko-hellenistycznych w cza sach Imperium Rzymskiego.

Rzymianie nie byli wyłącznie ślepymi naśladowcami. Stworzyli także własne wielkie dzieła. Piśmiennictwo rzymskie było zawsze pod wpływem twórców greckich. Początkowo tłumaczono dzieła greckie na język łaciński. W czasach rozkwitu piśmiennictwa łacińskiego dzieła greckie były jednak zawsze niedościgłymi wzorami.

Rozkwit poezji rzymskiej przypadł na czasy pryncypatu Oktawiana Augusta. To wtedy tworzyli: Wergiliusz, Horacyczy Owidiusz. Tematyką ich utworów było życie rolnika, patriotyczne epopeje sławiące czyny legendarnego Eneasza (Wergiliusz), liczne utwory liryczne o różnorodnej tematyce, pochwała radości życia, tematy aktualnych wydarzeń politycznych (Horacy), poezja miłosna i inne tematy, często polityczne (Owidiusz). Historiografia była szczególnie chętnie uprawiana przez przedstawicieli arystokracji. Do kanonu dzieł historycznych przeszły prace Juliusza Cezara „O wojnie galijskiej” i „O wojnie domowej”. Są źródłem poznania stosunków panujących w Galii i wydarzeń związanych z wojną domową. Forma ich jest prosta i zwięzła. Za czasów Oktawiana Augusta Tytus Liwiusz pisał pracę na temat historii Rzymu od założenia miasta. Stała się ona wzorem całej europejskiej historiografii. Żyjący na przełomie I i II w n.e. Tacyt opisywał dzieje panowania dwóch pierwszych dynastii cesarskich w Rzymie. Przedstawił atmosferę dworu cesarskiego i genialnie scharakteryzował sylwetki władców.

Umiejętność pięknego wysławiania się i wymowy była sztuką, której uczono się od młodości. Był to warunek konieczny do zrobienia kariery politycznej. Oratorzy (mówcy) potrafili przez długie godziny wspaniale i zajmująco przemawiać, nie zanudzając jednocześnie słuchaczy. Niedościgłym wzorem był Cyceron żyjący w czasach Cezara.

Obowiązujące dzisiaj zasady prawa zawdzięczamy starożytnym Rzymianom. Prawo rzymskie jasno sformułowane, zrozumiałe dla wszystkich było szczytowym osiągnięciem kultury Rzymu. Prawo XII tablic to pierwsza spisana kodyfikacja prawa rzymskiego. Pochodzi ono z V. w. p.n.e. Zawierało ono normy zarówno dotyczące prawa cywilnego, jak i państwowego, karnego czy sakralnego.

Rzymianie w budownictwie obok kamienia posługiwali się cegłą i zaprawą o właściwościach podobnych do betonu. Pozwoliło to Rzymianom budować sklepienia nie tylko proste, ale także półokrągłe i kopulaste. Mogli także wznosić budowle ogromnych rozmiarów (Panteon - świątynia poświęcona wszystkim bogom, słynne amfiteatry - najsłynniejszy z nich to Koloseum, termy). Sieć rzymskich dróg budzi do dzisiaj zachwyt i podziw. Do naszych czasów przetrwały także akwedukty,

(26)

czyli specjalne mosty i rynny sprowadzające wodę do miast ze znacznie oddalonych terenów górskich. Rzeźba zwłaszcza portretowa osiągnęła w Rzymie mistrzostwo, a jej cechą charakterystyczną był realizm.

- Kalendarz

Rzymianie swój kalendarz przejęli od Etrusków. Ich rok rozpoczynał się 1 marca. Od 153 r. p.n.e.

pierwszym dniem roku był 1 stycznia - dzień, w którym konsulowie obejmowali swój urząd. Za panowania Juliusza Cezara zreformowano kalendarz astronomiczny. Wówczas wprowadzono dodatkowy dzień w lutym, w latach przestępnych.

- Romanizacja Europy

Romanizacja to proces, który polegał na przejmowaniu kultury rzymskiej przez ludność podbitych przez Rzymian obszarów. Rzymianie prowadzili tolerancyjną politykę wobec mieszkańców prowincji, akceptowali odmienność kultury i obyczajów, sami z nich czerpali. W 212 r. n.e. cesarz Karakalla wydał edykt, na mocy którego nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom Imperium Rzymskiego. Na prowincjach wschodnich proces romanizacji był utrudniony ze względu na dominacje kultury hellenistycznej oraz języka greckiego. Mimo, że w urzędach dominowała łacina, greka pozostała językiem kultury.

- Różnorodność wyznań

Początkowo mieszkańcy Imperium Rzymskiego wierzyli w siły przyrody. Czcili bóstwa opiekuńcze.

Wierzyli w życie pozagrobowe i czcili przodków. Do najstarszych bogów należał Janus - opiekun bram, oraz początku i końca wszystkiego. Duży wpływ na Rzymian w tej dziedzinie życia mieli Grecy. I tak Jowisz przejął funkcje Zeusa (ojciec bogów), Mars - Aresa (bóg młodości), Neptun - Posejdona (opiekun mórz i oceanów).

- Judaizm i jego znaczenie Chrześcijaństwo, religia, która niebawem zapanowała w granicach państwa rzymskiego, miała swoje korzenie na wschodzie. Jej początki sięgają początków naszej ery, rządów cesarza Oktawiana Augusta. Jej twórcą był Jezus z Nazaretu, nazwany przez uczniów i wyznawców Mesjaszem, czyli Pomazańcem Bożym (po grecku Christos stąd wyznawcy Jezusa Chrystusa to chrześcijanie).

Za swoje rewolucyjne, jak na ówczesne czasy, nauki, został wydany przez Żydów w ręce namiestnika Poncjusza Pilatusa. Oskarżony o podżeganie do buntu skazany został na śmierć na krzyżu.

Nauka Jezusa, który głosił miłość Boga do człowieka i wyzwolenie człowieka od zła, znalazła wielu wyznawców, początkowo w Palestynie. Dzięki działalności apostoła Pawła z Tarsu, obywatela rzymskiego, nauki głoszone przez Jezusa znalazły uznanie wśród ludności nieżydowskiej.

Cytaty

Powiązane dokumenty

„widzenie ” barwne człowieka. Bo też kolor nie tylko pomaga w percepcji rzeczywistości wizualnej, ale dla wielu ludzi stanowi „środek-język ” symbolicz ­

Gdyby bowiem ktoś usiłował ich okrążyć, mógłby uczynić to <tylko> od uzbrojonej, nie zaś od odsłoniętej strony.212 Jeśliby zaś kiedyś z jakiegoś

Przypuszcza się, że głównym bądź jedy- nym przodkiem psa domowego (Canis fa- miliaris) jest wilk szary (Canis lupus).. Dra- pieżniczy tryb życia i idąca za nim mięso-

Mieszkańcy posługiwali się pismem składającym się z bardzo dużej ilości znaków, posiadali także umiejętność wyrobu papieru, wynaleźli druk..

Ustrój polityczny Sparty kształtował się pod wpływem wojen: na czele państwa stało dwóch królów (wodzowie), stopniowo ich władza została

Komunikowanie się za pomocą Internetu, który jest medium interaktywnym, pozwala internautom bezpośrednio współtworzyć sieć – przez umieszczanie własnego serwisu

Tymczasem Trybunał w punkcie 83 wyroku w sprawie Eweida i inni zakomuni- kował przyjęcie nowej linii orzeczniczej, polegającej na odejściu od przyjmowanej dotychczas