Wielki przełom. Studium z estetyki Stanisława Witkiewicza

Wprowadzenie . . . 11

1. Estetyka filozofów i estetyka artystów . . . 11

2. Interpretacja historyczna . . . 13

3. Dyskursywne ciągi . . . 16

4. Typy zdań a logika dyskursów perswazyjnych . . . 18

5. Norma neutralizmu aksjologicznego . . . 23

6. Spektrum aksjologiczne dzieła sztuki . . . 25

7. Dyskurs modernizacyjny . . . 28

8. Paradygmat . . . 32

9. Uściślenia semantyczne: realizm, naturalizm, weryzm, aleteizm, pulchryzm . . 33

10. Krytyka czy estetyka? . . . 39

11. Stan badań. . . 42

12. Cele książki . . . 44

13. Uwagi o źródłach i modernizacji języka. . . 44

Rozdział I. Dyskurs modernizacyjny . . . 47

1.Dyskurs modernizacyjny w estetyce zachodnioeuropejskiej . . . 49

1.1. Kluczowe terminy i pojęcia . . . 49

1.2. Dyskurs modernizacyjny i modernizacja. . . 51

1.3. Początki dyskursu modernizacyjnego . . . 54

1.4. Pierwszy przypadek petryfikacji znaczenia słowa moderna . . . . 55

1.5. Narodziny dyskursu modernizacyjnego w estetyce renesansowej . . . . 56

1.6. Francis Bacon: pierwsza idea modernizacji renesansowego dyskursu modernizacyjnego . . . 58

1.7. Querelle des Anciens et des Modernes: konkurencyjne warianty kolejnego dyskursu modernizacyjnego . . . 59

1.8. Denis Diderot: kolejna modernizacja dyskursu modernizacyjnego . . . . 63

1.9. Hegel – prekursor idei rodzenia się radykalnie nowej epoki i nowej sztuki . . . 65

1.10. Stendhal: kolejna modernizacja dyskursu modernizacyjnego . . . 67

1.11. Gautier i Baudelaire: następne modernizacje dyskursu modernizacyjnego . 68

1.12. Ruskin: modernizacja prospektywno‑progresywna . . . 70

1.13. Realisme Courbeta: kolejny projekt modernizacyjny w estetyce  francuskiej . . . 71

1.14. Thoré‑Bürger: silne wsparcie dążeń modernizacyjnych . . . 73

1.15. Taine: modernizacja estetyki przez jej (intencjonalną) scjentyzację . . . 74

1.16. Zola: dwa warianty modernizacji . . . 76

1.17. Véron: próba rewolucji paradygmatycznej . . . 81

1.18. Durand, Schinkel, Loudon, Semper, Viollet‑le‑Duc: ciąg modernizacji

historystycznych . . . 85

1.19. Loudon: pluralistyczna modernizacja progresywna. . . 86

1.20. Pickett: pierwszy projekt modernizacji prospektywnej w architekturze . . 87

1.21. Neowernakularyzm jako efekt modernizacji retrospektywnej . . . 88

1.22. Wolf, Bahr, Dilthey: początek dyskursu die Moderne w estetyce niemieckiej. . . 88

1.23. Otto Wagner: modernizacja prospektywna . . . 90

1.24. Herman Muthesius: rozwinięcie estetyki Wagnera . . . 90

1.25. Adolf Loos: dalsza modernizacja idei moderne Architektur . . . 97

1.26. Marinetti i jego kontynuatorzy: kolejne modernizacje progresywne dyskursu modernizacyjnego . . . 99

1.27. Le Corbusier, Walter Gropius i Mies van der Rohe: dalsza modernizacja modernej estetyki architektury . . . . 102

1.28. Le Corbusier, Hitchcock i Johnson: ostateczna petryfikacja pojęcia l’architecture moderne, modern architecture . . . . 105

1.29. Wieloznaczność i wielotorowość modernizacji postmodernistycznej. . . 106

1.30. Appendix: jeszcze kilka słów o kluczowych terminach . . . . 108

2. Dyskurs modernizacyjny w estetyce polskiej. . . . 109

2.1. Początki dyskursu modernizacyjnego w estetyce polskiej . . . . 109

2.2. Bolesław Podczaszyński: druga idea modernizacyjna . . . . 110

2.3. Spór polskich „nowożytników” ze „starożytnikami” . . . . 111

2.4. Postulowanie modernizacji narodowo‑wernakularnej: Pol, Goszczyński, Mickiewicz, Kraszewski, Norwid . . . . 114

2.5. Eliza Orzeszkowa: modernizacja literatury przez realizm „tendencyjny” . . . . 116

2.6. Znaczenie Taine’a dla estetyki polskiej . . . . 117

2.7. Piotr Chmielowski: prawda zamiast tendencji . . . . 121

2.8. Stanisław Witkiewicz: zalążek nowej estetyki . . . . 122

2.9. Cyprian Godebski: modernizacja naturalistyczna estetyki sztuk plastycznych . . . . 126

2.10. Karol Matuszewski: pochwała eklektyzmu jako modernizacji tradycji . . 127

2.11. Antoni Sygietyński: modernizacja naturalistyczna . . . . 129

2.12. Stanisław Witkiewicz: przełomowa modernizacja polskiej estetyki malarstwa i architektury . . . . 139

2.13. Album Maksa i Aleksandra Gierymskich: kompleksowy projekt modernizacji malarstwa . . . . 141

2.14. Eliza Orzeszkowa: wprowadzenie terminu „modernizm” do dyskursu metaliterackiego . . . . 147

2.15. Stanisław Szczepanowski i Marian Zdziechowski: krytyka nowej sztuki. . 148

2.16. Artur Górski: koncept „Młodej Polski” jako efekt polemiki z krytykami nowej sztuki . . . . 149

2.17. Stanisław Przybyszewski: program nowej sztuki jako definicja implicite

terminu „modernizm” . . . . 150

2.18. Malwina Posner‑Garfeinowa: fundamentalna krytyka modernizmu (młodopolskiego) . . . . 151

2.19. Lewandowski: implementacja słowa „modernizm” . . . . 151

2.20. Lachner: klaryfikacja znaczeń . . . . 154

2.21 Ignacy Matuszewski: dwie estetyki nowoczesne i ostateczne ustalenie języka dyskursu nowoczesności/modernizmu. . . . 154

2.22. Henryk Struve: atak na modernizm . . . . 157

2.23. Cezary Jellenta: marność modernizmu . . . . 158

2.24. Zenon Przesmycki: obrona modernizmu . . . . 159

2.25. Jan Bełcikowski: koniec modernizmu . . . . 159

2.26. Miesięcznik Architekt: pluralizacja dyskursu modernizacyjnego . . . . 160

2.27. Edgar Kovàts: urzędowa modernizacja polskiej architektury . . . . . 166

2.28. TPPS: konkurencyjny wobec koncepcji stylu zakopiańskiego projekt modernizacji neowernakularnej . . . . 169

2.29. Basler: pierwsza próba nowego dyskursu modernizacyjnego . . . . . 174

2.30. Pronaszko – Formiści – Blok – Dźwignia – Praesens: krystalizacja nowego dyskursu nowoczesności. . . . 176

2.31. Chwistek: wizja nowoczesności po modernizmie; Strzemiński: kodyfikacja nowoczesności . . . . 178

2.32. Witkacy: totalne niezaiteresowanie architekturą . . . . 179

2.33. Reaktywacja Architekta: dwa dyskursy modernizacyjne: elementarystyczny i dekoracjonistyczny . . . . 180

2.34. Jerzy Warchałowski: kolejna modernizacja architektury i sztuki użytkowej . . . . 181

2.35. BLOK, Praesens, Dźwignia: radykalizacja dyskursu modernizacyjnego . . . . 182

2.36. Szyszko‑Bohusz: generalna modernizacja polskiej estetyki architektury . . 185

2.37. Stefania Zahorska: ostateczne ustalenie języka dyskursu modernizacyjnego . . . . 186

2.38. Michał Sobeski: przeniesienie dyskursu nowoczesności do estetyki  uniwersyteckiej . . . . 189

2.39. Niemojewski: petryfikacja dyskursu modernizacyjnego . . . . 190

2.40. Przełom postmodernistyczny w estetyce polskiej . . . . 194

Rozdział II. Estetyka malarstwa . . . . 195

1.Witkiewiczowska estetyka malarstwa przed pierwszym wydaniem Sztuki i krytyki u nas . . . . 197

1.1. Problem cezury w Witkiewiczowskiej estetyce malarstwa . . . . 197

1.2. Wędrowiec: zamierzona pierwsza rewolucja w polskiej estetyce . . . . . 198

1.3. „Malarstwo i krytyka u nas”: kulminacyjne wejście w walce o nową  estetykę . . . . 203

1.4. Bitwa o Bitwę pod Grunwaldem . . . . 211

1.5. Witkiewiczowski dyskurs estetyczny po „Malarstwie i krytyce u nas” . . . 219

1.6. Bilans sporu Witkiewicza ze Struvem . . . . 235

2. Witkiewiczowska estetyka malarstwa po opublikowaniu Sztuki i krytyki u nas . . . . 237

2.1. Polscy „monachijczycy” w obronie treści w malarstwie . . . . 237

2.2. Jellenta: argument krytyczny Witkiewicza użyty przeciwko jego estetyce . 240

2.3. Gerson i Jankowski: spór o impresjonizm . . . . 242

2.4. Stanisław Tarnowski: krytyka ambiwalentna . . . . 245

2.5. Ks. Marian Morawski: tropienie sprzeczności i niekonsekwencji w myśli Witkiewicza . . . . 250

2.6. Replika Witkiewicza na recenzje Tarnowskiego i Morawskiego . . . . . 254

2.7. Sygietyński przeciwko Witkiewiczowi w obronie ich (wedle Sygietyńskiego) wspólnych niegdyś poglądów . . . . 259

2.8. Przesmycki: erystyczna samoidentyfikacja estetyczna . . . . 262

2.9. Wawrzeniecki: frontalny atak na Witkiewicza . . . . 263

2.10. Benedyktowicz: obrona Matejki i krytyka Witkiewicza . . . . 265

2.11. Ostatnie akordy sporu Struvego i Witkiewicza . . . . 267

2.12. Ewolucja estetyki Witkiewicza? . . . . 270

2.13. Potępienie malarstwa współczesnego? . . . . 273

2.14. Niekoherencja estetyki Witkiewicza? . . . . 275

2.15. Witkacy o estetyce ojca . . . . 277

Rozdział III. Estetyka architektury . . . . 279

1. Narodowy historyzm vs. narodowy neowernakularyzm w estetyce architektury . . . . 281

1.1. Początki dyskursu narodowo‑patriotycznego w myśli europejskiej . . . . 281

1.2. Początki dyskursu narodowo‑patriotycznego w myśli polskiej . . . . . 283

1.3. Zróżnicowany sens narodowej formy w architekturze . . . . 283

1.4. Neowernakularyzm jako opozycja wobec historyzmu . . . . 286

1.5. Pluralistyczny historyzm w polskiej myśli metaarchitektonicznej . . . . 288

1.6. Początki dyskursu narodowego: Lucjan Siemieński i Karol Kremer. . . . 289

1.7. Wzniosłe marzenie Norwida . . . . 290

1.8. Bolesław Podczaszyński: rozszerzenie dyskursu metaarchitektonicznego . 290

1.9. Józef Kremer: wtórna krytyka historyzmu . . . . 293

1.10. Kolejne etapy „odkrywania” architektury ludowej: Zejszner, Łapczyński, Kraszewski i Kolberg . . . . 293

1.11. Martynowski i dwie drogi nowej architektury: neoklasycyzm i neowernakularyzm . . . . 295

1.12. Styl szwajcarski, scil. tyrolski, scil. alpejski w Europie Środkowej . . . . 296

1.13. Matuszewski: pierwsza wizja narodowego neogotyku . . . . 297

1.14. Jan Karłowicz: studium lingwistyczno‑etnograficzne budownictwa 

ludowego . . . . 298

1.15. Witkiewicza „wejście” w dyskurs metaarchitektoniczny . . . . 299

2. Historia pola dyskursu koncepcji stylu zakopiańskiego . . . . 301

2.1. Inicjalna rola Charlesa Bulsa . . . . 301

2.2. Hipotezy genealogiczne Witkiewicza . . . . 303

2.3. Dwie konkurencyjne koncepcje neowernakularne . . . . 304

2.4. Panegiryk Mèyeta . . . . 305

2.5. Krystalizacja estetyki Witkiewicza . . . . 307

2.6. Dzieła Matlakowskiego: etnograficzne wsparcie estetyki Witkiewicza . . . 309

2.7. Zasadniczy problem Witkiewicza estetyki architektury: „translacja w mur” . . . . 310

2.8. Konkurencyjna koncepcja estetyczna: styl krajowy  w ujęciu Czartoryskiego . . . . 311

2.9. Edgar Kováts: konkurencyjna koncepcja podhalańskiego neowernakularyzmu . . . . 314

2.10. Hipoteza genealogiczna i topos odrodzenia zagubionej tradycji . . . . 316

2.11. Atak na Kovátsa i wykład swojej estetyki . . . . 317

2.12. Paryskie fiasko i umiarkowany sukces stylu zakopiańskiego . . . . . 318

2.13. Architekt i Ekielskiego wejście w dyskurs metaarchitektoniczny . . . . 320

2.14. Zalążek zmiany paradygmatycznej w teorii architektury . . . . 322

2.15. Apologia Witkiewicza przez Eliasza . . . . 323

2.16. Kováts jako prawodawca nowego paradygmatu w architekturze . . . . 324

2.17. Ruskin jako substytut nowego prawodawcy w estetyce architektury  Architekta . . . . 324

2.18. Lwowski spór o zakopiańszczyznę . . . . 325

2.19. Estetyka Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana . . . . 326

2.20. Implikacje estetyczne nowych prac etnograficznych . . . . 328

2.21. Ostateczna dogmatyzacja koncepcji stylu zakopiańskiego . . . . 331

2.22. Zmieniający się kontekst estetyczno‑artystyczny: działalność  Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana . . . . 338

2.23. Czesław Jankowski: pierwsza krytyka totalna koncepcji stylu zakopiańskiego . . . . 339

2.24. Dalsza dogmatyzacja koncepcji stylu zakopiańskiego . . . . 340

2.25. Gloger: niekorzystne dla koncepcji stylu zakopiańskiego implikacje badań etnograficznych . . . . 341

2.26. Stanisław Lack: druga totalna krytyka koncepcji stylu zakopiańskiego . . . . 342

2.27. Niekorzystne dla witkiewiczowskiej estetyki konsekwencje dalszej działalności TPSS: początek „stylu dworkowego” i zmodernizowanego neowernakularyzmu . . . . 343

2.28. Hermann Muthesius: przełom paradygmatyczny

w estetyce architektury . . . . 343

2.29. Wybrzmiewanie narodowego historyzmu . . . . 345

2.30. Minkiewicz: próba typologii architektury współczesnej . . . . 347

2.31. Ostatni autorski wykład estetyki Witkiewicza. . . . 348

2.32. Gmach Muzeum Tatrzańskiego: niewykorzystana ostatnia sposobność do skonceptualizowania estetyki stylu zakopiańskiego w murze . . . . 353

2.33. Zmiana paradygmatu architektonicznego w praktyce: wystawa Architektura i wnętrza w otoczeniu ogrodowym, Kraków 1912 . . . . 359

2.34. Warsztaty Krakowskie: emanacja TPSS . . . . 361

3. Dyskurs stylu zakopiańskiego po Witkiewiczu . . . . 363

3.1. Tatarkiewicz o stylu zakopiańskim . . . . 363

3.2. Odbudowa Polski po polsku . . . . 363

3.3. Chwistek: refutacja stylu zakopiańskiego i poszukiwań stylu narodowego . 368

3.4. L’Exposition des Arts Décoratifs et Industriels Modernes, Paris 1925: największy tryumf polskiej sztuki na arenie międzynarodowej . . . . . 369

3.5. Tatarkiewicz: pierwsza próba naukowego badania swoistości polskiej architektury . . . . 371

3.6. Apologia Witkiewicza przez Kosińskiego . . . . 373

3.7. Ostatnia dyskusja na temat witkiewiczowskiej estetyki architektury . . . 374

3.8. Dopowiedzenie Mączyńskiego . . . . 379

3.9. Koszczyc: apologia stylu zakopiańskiego na Podhalu. . . . 381

3.10. Pawlikowski: umiarkowana obrona estetyki Witkiewicza. . . . 382

3.11. Implikacje teoretyczne ankiety Wierchów . . . . 382

3.12. Pawlikowskiego rekonceptualizacja problemu . . . . 383

3.13. Wesołowski: ostatnia książka wyznawcy estetyki Witkiewicza . . . . . 386

3.14. Brzega: pierwsza próba bilansu. . . . 391

3.15. Podhalański neowernakularyzm po wojnie . . . . 392

3.16. Wtórna wernakularyzacja neowernakularyzmu zakopiańskiego i postmodernistyczny neowernakularyzm zakopiański. . . . . 393

3.17. Architektoniczne dziedzictwo Witkiewicza . . . . 394

3.18. Pozycja witkiewiczowskiej estetyki w historii dyskursów estetycznych: konkluzje . . . . 395

3.19. Appendix: propozycja konceptualizacji . . . . 396

Uwagi końcowe . . . . 399

Bibliografia . . . . 403

Indeks osób . . . . 430