Od równowagi radiacyjnej Od równowagi radiacyjnej do zmian klimatu. do zmian klimatu.

(1)

Od równowagi radiacyjnej Od równowagi radiacyjnej

do zmian klimatu.

dr Krzysztof Markowicz dr Krzysztof Markowicz

Instytut Geofizyki Instytut Geofizyki Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Warszawski

kmark@igf.fuw.edu.pl kmark@igf.fuw.edu.pl

www.igf.fuw.edu.pl/meteo/stacja/

(2)

O czym będzie mowa?

• Temperaturze radiacyjnej i termodynamicznej Temperaturze radiacyjnej i termodynamicznej

• Fizycznych podstawach promieniowania Fizycznych podstawach promieniowania

• Bilansie promieniowania w atmosferze Bilansie promieniowania w atmosferze

• Wpływie promieniowania na strukturę termiczna Wpływie promieniowania na strukturę termiczna atmosfery

atmosfery

• Zmianach klimatu Zmianach klimatu

(3)

Co wskazuje ten termometr?

T=-5.0 ^oC

T=?????

1000 W/m²

Temperatura

powietrza T=-5.1^oC

(4)

Co wskazuje termometr wystawiony na Co wskazuje termometr wystawiony na działanie bezpośredniego promieniowania działanie bezpośredniego promieniowania

słonecznego?

• Czy jest to temperatura powietrza? Czy jest to temperatura powietrza?

• A może temperatura powierzchni ziemi? A może temperatura powierzchni ziemi?

• Temperatura powierzchni słońca? Temperatura powierzchni słońca?

• Temperatura, która zależy jedynie od promieniowania Temperatura, która zależy jedynie od promieniowania słonecznego

słonecznego

• Temperatura związana z promieniowaniem oraz Temperatura związana z promieniowaniem oraz temperaturą powietrza.

temperaturą powietrza.

(5)

Od czego zależy temperatura wskazywana Od czego zależy temperatura wskazywana

przez ten termometr?

• Natężenia promieniowania słonecznego Natężenia promieniowania słonecznego

• Temperatury powietrza Temperatury powietrza

• Albeda termometru i własności fizycznych Albeda termometru i własności fizycznych materiału z jakiego został zbudowany

materiału z jakiego został zbudowany

• Prędkości wiatru Prędkości wiatru

(6)

Co więc mierzy termometr Co więc mierzy termometr

• Zawsze temperaturę własną!! Zawsze temperaturę własną!!

• Od nas zależy co i z jaką dokładnością będzie mierzył Od nas zależy co i z jaką dokładnością będzie mierzył

• Umieszczenie go w klatce meteorologicznej chroni go Umieszczenie go w klatce meteorologicznej chroni go przed bezpośrednim promieniowaniem słonecznym.

przed bezpośrednim promieniowaniem słonecznym.

• Klatka musi być biała aby zminimalizować ogrzewanie Klatka musi być biała aby zminimalizować ogrzewanie przez padające promieniowanie słoneczne.

przez padające promieniowanie słoneczne.

• Klatka ma budowę umożliwiającą swobodny przepływ Klatka ma budowę umożliwiającą swobodny przepływ powietrza. W ten sposób powietrze wymienia energię ze powietrza. W ten sposób powietrze wymienia energię ze

zbiorniczkiem termometru.

(7)

Zmiany temperatury powietrza z Zmiany temperatury powietrza z

wysokością.

• W dolnej atmosferze W dolnej atmosferze (troposferze)

(troposferze)

temperatura obniża się temperatura obniża się

około 6.5

⁰⁰

na 1 km na 1 km

• W stratosferze W stratosferze

temperatura rośnie z temperatura rośnie z

wysokością do około 50 wysokością do około 50

km nad powierzchnią km nad powierzchnią

ziemi.

• W mezosferze ponownie W mezosferze ponownie maleje, zaś w

maleje, zaś w

termosferze rośnie termosferze rośnie

osiadając setki stopni.

(8)

Czy faktycznie będąc w termosferze Czy faktycznie będąc w termosferze

„odczuwalibyśmy” tak wysoką temperaturę?

• W górnych warstwach atmosfery gdzie panuje bardzo niskie W górnych warstwach atmosfery gdzie panuje bardzo niskie ciśnienie pojecie temperatury nabiera innego sensu.

ciśnienie pojecie temperatury nabiera innego sensu.

• W fizyce statystycznej temperaturę definiuje się przez W fizyce statystycznej temperaturę definiuje się przez

energię kinetyczną chaotycznego ruchu cząstek powietrza.

(9)

Rozkład prędkości cząstek gazu Rozkład prędkości cząstek gazu

Średnia prędkość cząstek gazu jest proporcjonalna do

pierwiastka z temperatury

bezwzględnej.

(10)

Jak to wpływa na temperaturę Jak to wpływa na temperaturę

„odczuwalna”?

• Wymiana energii kinetycznej odbywa się w czasie zderzeń Wymiana energii kinetycznej odbywa się w czasie zderzeń cząstek powietrza między sobą oraz z ciałami fizycznymi cząstek powietrza między sobą oraz z ciałami fizycznymi (np. termometrem).

(np. termometrem).

• W przypadku bardzo niskiego ciśnienia zderzenia te W przypadku bardzo niskiego ciśnienia zderzenia te odbywają się rzadko.

odbywają się rzadko.

• Związku z tym ustalanie się równowagi „termodynamicznej” Związku z tym ustalanie się równowagi „termodynamicznej”

trwa bardzo długo.

• Np. dla termometru rtęciowego i przy ciśnieniu jakie panuje Np. dla termometru rtęciowego i przy ciśnieniu jakie panuje przy powierzchni ziemi wynosi około kilku minut.

przy powierzchni ziemi wynosi około kilku minut.

• Przy bardzo niskim ciśnieniu jakie panuje w górnych Przy bardzo niskim ciśnieniu jakie panuje w górnych

warstwach atmosfery stan równowagi w zasadzie nie ustala warstwach atmosfery stan równowagi w zasadzie nie ustala się, gdyż promieniowanie słoneczne zmienia się znacząco w się, gdyż promieniowanie słoneczne zmienia się znacząco w czasie.

czasie.

(11)

Średnia droga swobodna gazu

Średnia droga swobodna gazu – średnia odległość jaką – średnia odległość jaką przebywa cząstka gazu między kolejnymi zderzeniami.

przebywa cząstka gazu między kolejnymi zderzeniami.

Ciśnienie [ Pa ] Średnia droga swobodna azotu [ m ]

10⁵ ~ 10^-7

1 ~ 10^-2

10^-2 ~ 1

10^-4 ~ 10²

10^-8 ~ 10⁶

2 pd

2

kT

 ^ 

Warunki Średnia droga swobodna [ m ]

Powietrze przy powierzchni

ziemi, p=1000 hPa, T=293 ~ 10^-7 Powietrze na wysokości 100km ~ 10^-1 Powietrze na wysokości 300 km ~ 10³

p – ciśnienie gazu, d – średnica cząstek, k stała Boltzmanna, T- temperatura bezwzględna

(12)

Promieniowanie Promieniowanie

• Słoneczne (krótkofalowe): < 4 Słoneczne (krótkofalowe): < 4 m  m Stała słoneczna:

Stała słoneczna: natężenie (moc) promieniowania słonecznego natężenie (moc) promieniowania słonecznego docierającego do górnych granic atmosfery, I=1368 Wm

docierającego do górnych granic atmosfery, I=1368 Wm

^-2^-2

. . Średnia wartość dla całego globu wynosi: 342 Wm

Średnia wartość dla całego globu wynosi: 342 Wm

^-2^-2

. .

• Ziemskie (długofalowe, termiczne): > 4 Ziemskie (długofalowe, termiczne): > 4 m  m

T 4

F  

Prawo Stefana Boltzmanna:

 =5.67x10

^-8

[W/K

⁴

m

²

]

Dla T=255 K, F=240 Wm-2 Dla T=273 K, F=315 Wm^-2 Dla T=300 K, F=469 Wm-2

(13)

Widmo promieniowania słonecznego i Widmo promieniowania słonecznego i

ziemskiego

(14)

Absorpcja promieniowania w atmosferze

(15)

Absorpcja promieniowania przez poszczególne gazy Absorpcja promieniowania przez poszczególne gazy

zawarte w atmosferze.

(16)

(17)

Pochłanianie promieniowania słonecznego w Pochłanianie promieniowania słonecznego w

atmosferze atmosferze

• Atmosfera ziemska jest w pierwszym przybliżeniu Atmosfera ziemska jest w pierwszym przybliżeniu

przeźroczysta dla promieniowania słonecznego. Oznacza to, przeźroczysta dla promieniowania słonecznego. Oznacza to, iż znaczna część promieniowania dociera do powierzchni iż znaczna część promieniowania dociera do powierzchni ziemi.

ziemi.

• Największe odstępstwa od tego prostego modelu występują Największe odstępstwa od tego prostego modelu występują w obszarze ultrafioletu. Promieniowanie UV jest silnie

w obszarze ultrafioletu. Promieniowanie UV jest silnie

pochłaniane przez tlen w wysokich warstwach atmosfery i pochłaniane przez tlen w wysokich warstwach atmosfery i przez ozon w warstwie pomiędzy 20-50 km.

przez ozon w warstwie pomiędzy 20-50 km.

• W wyniku pochłaniana powietrze nagrzewa się w czasie dnia. W wyniku pochłaniana powietrze nagrzewa się w czasie dnia.

• Przy powierzchni ziemi jedynie para wodna pochłania słabo Przy powierzchni ziemi jedynie para wodna pochłania słabo promieniowanie słoneczne.

promieniowanie słoneczne.

(18)

Bilans energii w atmosferze

(19)

Dlaczego bilans energii w atmosferze jest Dlaczego bilans energii w atmosferze jest

szalenie istotny?

• Niezerowy bilans energii mówi nam o tym, że dana Niezerowy bilans energii mówi nam o tym, że dana

warstwa powietrza będzie ocieplać się (bilans dodatni) warstwa powietrza będzie ocieplać się (bilans dodatni)

lub ochładzać się (bilans ujemny).

• Im większa różnica pomiędzy energia dostarczona przez Im większa różnica pomiędzy energia dostarczona przez warstwę powietrza a energią oddaną tym tempo zmian warstwę powietrza a energią oddaną tym tempo zmian

temperatury powietrza większe.

(20)

Temperatura radiacyjna Temperatura radiacyjna

• Wracamy do termometru wystawionego na działanie Wracamy do termometru wystawionego na działanie promieniowania słonecznego

promieniowania słonecznego

• Załóżmy, że mamy wymiany ciepła na drodze konwekcji, Załóżmy, że mamy wymiany ciepła na drodze konwekcji, dyfuzji oraz przewodnictwa cieplnego pomiędzy

dyfuzji oraz przewodnictwa cieplnego pomiędzy termometrem a powietrzem

termometrem a powietrzem

• Temperatura jaka ustala się w wyniku równowagi Temperatura jaka ustala się w wyniku równowagi

pomiędzy promieniowaniem padającym na termometr a pomiędzy promieniowaniem padającym na termometr a

promieniowaniem emitowanym przez termometr jest promieniowaniem emitowanym przez termometr jest

temperaturą radiacyjną.

• Czy w atmosferze możemy mówić o temperaturze Czy w atmosferze możemy mówić o temperaturze radiacyjnej?

radiacyjnej?

(21)

Wracając do temperatury w egzosferze Wracając do temperatury w egzosferze

• Ze względu na niskie ciśnienie wymiana energii Ze względu na niskie ciśnienie wymiana energii

pomiędzy termometrem a powietrzem może być w pomiędzy termometrem a powietrzem może być w

pierwszym przybliżeniu zaniedbywana.

• Tak, wiec termometr wskazywał będzie Tak, wiec termometr wskazywał będzie temperaturę temperaturę radiacyjna.

radiacyjna.

• W czasie dnia, przy dopływie promieniowania W czasie dnia, przy dopływie promieniowania słonec

słonec zn zn ego będzie nagrzewał się osiągając ego będzie nagrzewał się osiągając temperaturę, która zal

temperaturę, która zal e e ży od promieniowania, ży od promieniowania,

temperatury powietrza oraz własności optycznych temperatury powietrza oraz własności optycznych

termometru.

• W nocy wskazywał będzie znacznie niższe wartości ze W nocy wskazywał będzie znacznie niższe wartości ze względu na emisje promieniowania i niewielkie źródła względu na emisje promieniowania i niewielkie źródła

promieniowania pochodzące głównie od powierzchni promieniowania pochodzące głównie od powierzchni

ziemi i atmosfery (chmury).

(22)

Bilans promieniowania - dzień Bilans promieniowania - dzień

AI F

F F

I 

_a

   [( 1 - A)I F ] 2

F  1 

_a

] T A)I

- 1 2 [(

T

⁴

1 

_a⁴

  

4 4

T

a

2 A)I 1

- 1 2 (

T 1 

 

I 

F AI

F

T

4

F   F   T

_a⁴

Przykład: A=0.0, I=1000W/m²=0.5, T_a=255K T=317K

A- albedo

(23)

Bilans promieniowania - noc Bilans promieniowania - noc

2F F

F

F _a   

Promieniowanie zaniedbywanie małe

F F

a 4

4 4

a

T 2

2 T

T  1   

T

_a

=255K T=222K

F

_a

(24)

Przyczyny zmian temperatury powietrza z Przyczyny zmian temperatury powietrza z

wysokością.

• Wzrost temperatury w Wzrost temperatury w termosferze wynika z termosferze wynika z

pochłaniania promieniowana pochłaniania promieniowana

przez tlen.

• W mezosferze temperatura W mezosferze temperatura obniża się z wysokością, gdyż obniża się z wysokością, gdyż

promieniowanie w obszarze promieniowanie w obszarze

dalekiego UV zostało całkowicie dalekiego UV zostało całkowicie

pochłonięte w termosferze.

• Po niżej w stratosferze ze Po niżej w stratosferze ze

względu na wysoką koncentracje względu na wysoką koncentracje

ozonu pochłaniany jest inny

zakres promieniowania UV i

(25)

Przyczyny zmian temperatury powietrza z Przyczyny zmian temperatury powietrza z

wysokością - troposfera.

Mechanizm ogrzewania powietrza w dolnej Mechanizm ogrzewania powietrza w dolnej

atmosferze atmosferze

• Promieniowanie słoneczne Promieniowanie słoneczne

docierając do powierzchni ziemi docierając do powierzchni ziemi

zostaje w znacznej części zostaje w znacznej części

pochłonięte przez nią. Wyjątkiem pochłonięte przez nią. Wyjątkiem

jest tu powierzchnia śniegu lub jest tu powierzchnia śniegu lub

lodu.

• W wyniku zamiany energii W wyniku zamiany energii promieniowania na energie promieniowania na energie

wewnętrzną ziemia ogrzewa się.

• Wraz z nią powietrze Wraz z nią powietrze

przylegające. Im dalej od ziemi przylegające. Im dalej od ziemi

tym wpływ podłoża mniejszy i tym wpływ podłoża mniejszy i

niższa temperatura.

(26)

Transport ciepła od powierzchni ziemi Transport ciepła od powierzchni ziemi

• Dyfuzja molekularna – poprzez chaotyczny ruch cząstek Dyfuzja molekularna – poprzez chaotyczny ruch cząstek oraz ich zderzenia

oraz ich zderzenia

• Konwekcja- uporządkowany ruch powietrza wywołany Konwekcja- uporządkowany ruch powietrza wywołany różnicą ich gęstości (powietrze cieple wznosi się do różnicą ich gęstości (powietrze cieple wznosi się do

góry)

(27)

Równowaga radiacyjno-konwekcyjna Równowaga radiacyjno-konwekcyjna

• W czasie konwekcji następuje transport pary wodnej, W czasie konwekcji następuje transport pary wodnej, która w pewnych warunkach może kondensować. W która w pewnych warunkach może kondensować. W

czasie tego zjawiska wydzielane jest ciepło przemiany czasie tego zjawiska wydzielane jest ciepło przemiany fazowej, które jest istotnym źródłem energii w dolnej fazowej, które jest istotnym źródłem energii w dolnej

atmosferze.

• Tak więc transport ciepła od powierzchni do atmosfery Tak więc transport ciepła od powierzchni do atmosfery zmniejsza spadek temperatury z wysokością.

zmniejsza spadek temperatury z wysokością.

• Ustala się stan równowagi zwanej Ustala się stan równowagi zwanej równowagą równowagą radiacyjno-konwekcyjną.

radiacyjno-konwekcyjną. Średni spadek temperatury w Średni spadek temperatury w wysokością wynosi w tym przypadku 0.65

wysokością wynosi w tym przypadku 0.65

^o^o

C na każde C na każde 100 metrów.

100 metrów.

(28)

Jak silnie musi się nagrzać powietrze przy Jak silnie musi się nagrzać powietrze przy

powierzchni ziemi aby „ruszyła konwekcja”?

t₁ t₂

T₁ T₂

100m

Gdy T

₂

>t

₂

mamy równowagę niestabilną, która prowadzi do konwekcji

Gdy T

₂

<t

₂

mamy równowagę stabilną i brak konwekcji.

Okazuje się, że równowaga

niestabilna wymaga aby spadek temperatury na różnicy wysokości

100 metrów wynosił ponad 1

^o

C. Czyli

w naszym przypadku:

(29)

• Powyższy warunek tyczy się powietrza suchego. Gdy Powyższy warunek tyczy się powietrza suchego. Gdy mamy do czynienia z powietrzem „wilgotnym” warunek mamy do czynienia z powietrzem „wilgotnym” warunek

na pojawienie się konwekcji jest słabszy i wymaga na pojawienie się konwekcji jest słabszy i wymaga

spadku temperatury około 0.4-0.6 C na 100 metrów w spadku temperatury około 0.4-0.6 C na 100 metrów w

zależności od temperatury powietrza.

(30)

• Przy braku konwekcji Przy braku konwekcji

mielibyśmy do czynienia z mielibyśmy do czynienia z

równowagą radiacyjną, równowagą radiacyjną,

która ustaliła by pionowy która ustaliła by pionowy

spadek temperatur z spadek temperatur z wysokością znacznie wysokością znacznie

większy niż 10

^o^o

na 1km. na 1km.

(31)

Grzanie i chłodzenie atmosfery

(32)

Zmiany temperatury z wysokością uwagi Zmiany temperatury z wysokością uwagi

końcowe.

• Za spadek temperatury z wysokością odpowiadają Za spadek temperatury z wysokością odpowiadają własności optyczne atmosfery.

własności optyczne atmosfery.

• Gdyby w dolnej troposferze występował gaz Gdyby w dolnej troposferze występował gaz

znacząco absorbujący promieniowanie słoneczne znacząco absorbujący promieniowanie słoneczne spadek temperatury z wysokością byłby znacznie spadek temperatury z wysokością byłby znacznie

mniejszy a w konsekwencji występowałyby mniejszy a w konsekwencji występowałyby

słabsze ruchy konwekcyjne, mniejsze opady itd.

• Silna absorpcja promieniowania przez ten gaz Silna absorpcja promieniowania przez ten gaz minimalizowałaby ubytek ciepła wynikający z minimalizowałaby ubytek ciepła wynikający z

emisji promieniowania w kosmos. Tak, więc emisji promieniowania w kosmos. Tak, więc

niepotrzebny byłby tak duży transport ciepła od niepotrzebny byłby tak duży transport ciepła od

powierzchni ziemi za pośrednictwem konwekcji.

(33)

Równowaga radiacyjna a zmiany Równowaga radiacyjna a zmiany

koncentracji gazów koncentracji gazów

Jaki wpływ na równowagę radiacyjną ma Jaki wpływ na równowagę radiacyjną ma

obserwowany wzrostu koncentracji:

• dwutlenku węgla dwutlenku węgla

• pary wodnej pary wodnej

• zanieczyszczeń powietrza zwanych zanieczyszczeń powietrza zwanych aerozolami

aerozolami

(34)

Wyznaczanie równowagi radiacyjnej - Wyznaczanie równowagi radiacyjnej -

temperatury powietrza temperatury powietrza

• Wykorzystanie modelu transferu promieniowania w Wykorzystanie modelu transferu promieniowania w atmosferze. Model taki na podstawie informacji o atmosferze. Model taki na podstawie informacji o

własnościach fizycznych atmosfery oblicza promieniowanie własnościach fizycznych atmosfery oblicza promieniowanie

dochodzące od Słońca oraz emitowane przez Ziemie na dochodzące od Słońca oraz emitowane przez Ziemie na

różnych wysokościach.

• Następnie dla każdej z wysokości obliczany jest bilans Następnie dla każdej z wysokości obliczany jest bilans promieniowania. Inaczej mówiąc jaka część

promieniowania. Inaczej mówiąc jaka część

promieniowania dociera do danej warstwy powietrza a jaka promieniowania dociera do danej warstwy powietrza a jaka

jest emitowana przez nią.

• Pozwala to wyznaczyć tempo z jakim dana warstwa będzie Pozwala to wyznaczyć tempo z jakim dana warstwa będzie ogrzewać lub ochładzać się. Typową jednostką jest tu

ogrzewać lub ochładzać się. Typową jednostką jest tu [K/dzień].

[K/dzień].

(35)

• Przyjmując krok czasowy około 1-2 dni możemy policzyć Przyjmując krok czasowy około 1-2 dni możemy policzyć zmianę temperatury powietrza po upływie tego czasu.

zmianę temperatury powietrza po upływie tego czasu.

• W rezultacie dostajemy nowy profil pionowy W rezultacie dostajemy nowy profil pionowy

temperatury, który stosujemy do naszego modelu.

• Liczymy po raz kolejny rozkład promieniowania w Liczymy po raz kolejny rozkład promieniowania w atmosferze.

atmosferze.

• Kontynuując do momentu aż bilans promieniowania na Kontynuując do momentu aż bilans promieniowania na każdej wysokości będzie bliski zero (brak zmian

każdej wysokości będzie bliski zero (brak zmian temperatury) dochodzimy do stanu równowagi temperatury) dochodzimy do stanu równowagi

radiacyjnej.

• Metoda ta nie pozwala na wyznaczenie stanu równowagi Metoda ta nie pozwala na wyznaczenie stanu równowagi radiacyjno-konwekcyjnej, który odpowiada za

radiacyjno-konwekcyjnej, który odpowiada za

temperaturę w dolnej atmosferze. Wymaga to użycia temperaturę w dolnej atmosferze. Wymaga to użycia

modelu obejmującego dynamikę atmosfery opisującego modelu obejmującego dynamikę atmosfery opisującego znacznie więcej procesów zachodzących w atmosferze a znacznie więcej procesów zachodzących w atmosferze a

nie tylko radiację.

(36)

Promieniowanie słoneczne i ziemskie w Promieniowanie słoneczne i ziemskie w

bezchmurny dzień

(37)

Eksperyment I – podwojenie zawartości CO

₂₂

(38)

Eksperyment II – atmosfera Eksperyment II – atmosfera

pozbawiona CO

₂₂

(39)

Eksperyment III – redukcja ozonu o 25%

(40)

Eksperyment IV – wzrost zawartości Eksperyment IV – wzrost zawartości

zanieczyszczeń

(41)

Podsumowanie Podsumowanie

• Nie ma sensu mierzenie temperatury powietrza Nie ma sensu mierzenie temperatury powietrza

termometrem wystawionym na działanie promieniowania termometrem wystawionym na działanie promieniowania

słonecznego. Wówczas to mierzymy zarówno słonecznego. Wówczas to mierzymy zarówno

promieniowanie słoneczne jak i temperaturę powietrza.

• Równowaga radiacyjna odgrywa istotna role w atmosferze Równowaga radiacyjna odgrywa istotna role w atmosferze po wyżej najniższej troposfery.

po wyżej najniższej troposfery.

• W troposferze konwekcja odgrywa istotna role i W troposferze konwekcja odgrywa istotna role i modyfikuje równowagę oparta jedynie o bilans modyfikuje równowagę oparta jedynie o bilans

promieniowania. Mówimy tam o równowadze radiacyjno- promieniowania. Mówimy tam o równowadze radiacyjno-

konwekcyjnej.

• Zmiany równowagi radiacyjnej jak i radiacyjno Zmiany równowagi radiacyjnej jak i radiacyjno

konwekcyjnej prowadzą do zmian temperatury powietrza.

• Zmiany składu atmosfery prowadza do zaburzania Zmiany składu atmosfery prowadza do zaburzania równowagi energetycznej.

równowagi energetycznej.

(42)

• Najczęściej jednak charakter tych zmian jest Najczęściej jednak charakter tych zmian jest

zróżnicowany w zależności od wysokości w atmosferze.

• Np. wzrost koncentracji CO Np. wzrost koncentracji CO

₂₂

prowadzi do ogrzewania w prowadzi do ogrzewania w najniższych warstwach atmosfery oraz ochładzania w najniższych warstwach atmosfery oraz ochładzania w

wyższych warstwach.

(43)