Widok Inwentarze bibliotek zakonnych w białoruskich zbiorach archiwalnych i bibliotecznych w Mińsku

Maria Pid³ypczak-Majerowicz Kraków

Inwentarze bibliotek zakonnych w bia³oruskich zbiorach archiwalnych i bibliotecznych w Miñsku

Poszukiwania rozproszonych ksiêgozbiorów zakonnych z okresu I Rzeczy- pospolitej we wspó³czesnych polskich i obcych zbiorach archiwalnych, biblio- tecznych, muzealnych, tak¿e prywatnych ci¹gle napotykaj¹ na wiele trudnoœci, zw³aszcza w instytucjach rosyjskich, nieco w mniejszym stopniu na Bia³orusi i Ukrainie. Trudnoœci wynikaj¹ g³ównie z jednego powodu – dawne ksiêgozbio- ry zakonne i ich podstawowa dokumentacja czyli katalogi i inwentarze nadal nie s¹ opracowane i ujawnione potencjalnym i rzeczywistym u¿ytkownikom. Prace w tym zakresie s¹ jednak prowadzone i coraz czêœciej dociera informacja o kolej- nych opracowanych zbiorach, a zdaniem autorki osi¹gniêcia badaczy i bibliote- karzy bia³oruskich s¹ najlepiej widoczne. Niew¹tpliwa to zas³uga niewielkiego grona badaczy z krêgów polsko-bia³oruskich inspirowanych tak¿e organiza- cyjnymi dzia³aniami Departamentu Dziedzictwa Narodowego Ministerstwa Kultury i wspólnej komisji polskiej i bia³oruskiej czuwaj¹cych nad przebiegiem tych prac.

Do okresu ostatecznego upadku I Rzeczypospolitej (1795) na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej dzia³a³o oko³o 750 placówek ponad trzydziestu za- konów mêskich i kilku ¿eñskich

. W granicach wspó³czesnej Bia³orusi, a¿ do ca³kowitej ich likwidacji (XIX w.), dzia³a³o blisko 240 klasztorów ponad dwudzie- stu zakonów, co stanowi³o prawie 1/3 wszystkich domów zakonów mêskich i ¿eñskich dzia³aj¹cych na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej

. Przyj¹æ na- le¿y, ¿e zgodnie z konstytucjami zakonnymi w ka¿dym domu zakonnym znajdo- wa³ siê mniejszy, wiêkszy lub du¿y ksiêgozbiór s³u¿¹cy realizacji celów forma- cyjnych, duszpasterskich, edukacyjnych, równie¿ pisarskich i wydawniczych.

Wœród mêskich zakonów najwiêcej placówek posiadali bazylianie (55), do- minikanie (42), jezuici (30), bernardyni (25) i franciszkanie konwentualni (21).

Wiêkszoœæ zakonów mia³a swoje placówki w ówczesnych wiêkszych miastach:

Brzeœciu Litewskim (5), Grodnie (7), Miñsku (7), Mohylewie (4), Mœcis³awiu (3),

1

M. Pid³ypczak-Majerowicz, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczy- pospolitej w XVII-XVIII w., Wroc³aw 1996, s. 27-28.

2

M. Pid³ypczak-Majerowicz, Biblioteki zakonne ziemi grodzieñskiej, w: Materyjaly drugich kniga-

znauczych czytannjau. Kni¿naja kultura Reczy Paspalitaj, Minsk 2000, s. 146-148; M. Pid³ypczak-Maje-

rowicz, Badania proweniencyjne w Bibliotece Narodowej Bia³orusi w Miñsku (w druku).

Nieœwie¿u (4), Nowogródku (5), Orszy (7), Piñsku (7), Po³ocku (6), S³onimiu (4) i Witebsku (6)

. Przyjmuj¹c przybli¿on¹ œredni¹ iloœæ ksi¹¿ek – oko³o 300 to- mów – w zakonnych bibliotekach, mo¿na w wielkim zaledwie zarysie oceniæ, ¿e do 1772 r. na ziemiach bia³oruskich zakonnicy dysponowali niema³¹ liczb¹ ksi¹¿ek – ponad 70 tysiêcy tomów, przy czym najbogatsze zbiory zgromadzono w wymienionych wczeœniej oœrodkach miejskich. Liczba ta uleg³a zmniejszeniu po pierwszym rozbiorze kraju, gdy od Rzeczypospolitej odpad³y wschodnie zie- mie bia³oruskie z Miñskiem. Do lat dwudziestych XIX stulecia dotrwa³y pla- cówki zakonne wraz ze swoimi ksiêgozbiorami prawie w nienaruszonym stanie.

Represje carskie po powstaniach w 1831 i 1863 r. zniszczy³y organizacjê zakon- nych bibliotek prawie zupe³nie, spowodowa³y rozproszenie i przemieszczenie ksiêgozbiorów, które dopiero po 1918 r. i okrojeniu granic po czêœci znalaz³y siê w Polsce, aby po 1945 r. pozostaæ, choæ nie wszystkie, ju¿ na sta³e w bia³orus- kich zbiorach.

W XIX wieku przemieszczanie ksi¹¿ek spowodowa³o rozdzielenie dokumen- tów bibliotecznych; od ksiêgozbiorów oderwano ich ksiêgi inwentarzowe i to- mowe katalogi. W obecnych zbiorach na Bia³orusi ksi¹¿ki z dawnych bibliotek zakonnych znajduj¹ siê, wœród innych kolekcji m.in. w du¿ych zbiorach biblio- tecznych, archiwalnych i muzealnych w Miñsku, Grodnie, Po³ocku, Witebsku, rozdzielone po 1945 r. przez w³adze radzieckie doœæ przypadkowo. W Miñsku w czterech instytucjach znajduj¹ siê dawne ksi¹¿ki zakonne i dokumenty biblio- teczne, tj. inwentarze i katalogi biblioteczne. Wymieniæ tu trzeba Bibliotekê Na- rodow¹, Bibliotekê Akademii Nauk, Muzeum Narodowe i Pañstwowe Archi- wum Historyczne Bia³orusi. Pewn¹ iloœæ ksi¹¿ek, g³ównie z dawnej rodowej biblioteki Radziwi³³ów z Nieœwie¿a posiada Biblioteka Prezydenta Bia³orusi.

Inwentarze z dawnych bibliotek zakonnych ujawniaj¹ obecnie w Miñsku rê- kopiœmienne zbiory Biblioteki Akademii Nauk i Pañstwowego Archiwum His- torycznego

. W Oddziale Rzadkiej Ksi¹¿ki Biblioteki Akademii Nauk (BAN) ob- szerny fond w zbiorach rêkopisów mieœci kolekcjê materia³ów z historii, nauki i kultury za lata 1506-1983; zawiera ³¹cznie 1190 dokumentów

. Pod numerami 886-899 mieszcz¹ siê dokumenty odnosz¹ce siê do karmelitów bosych prowin- cji litewskiej zakonu; numery 900-936 obejmuj¹ materia³y dotycz¹ce klasztorów karmelitów i karmelitanek bosych prowincji litewskiej w Wilnie, G³êbokiem, Grodnie, Gudohajach, Poszemuniu i in. za lata 1789-1838; numery 937-945 mieszcz¹ dokumenty karmelitów trzewiczkowych za lata 1815-1834; numery 946-950 dokumenty franciszkanów konwentualnych w Udziale za lata 1721-1840;

a numery 951-955 dokumenty bazylianów z Ru¿an (1711-1715), kanoników re- gularnych z Wilna – Antokola (1797-1847) i S³onimia oraz trynitarzy za lata

3

M. Pid³ypczak-Majerowicz, Badania proweniencyjne…, miejsce cyt.; Straczanaja spadczina, praca zbior., Minsk 1998, s. 49-156: Zrujnawanyja swjatyni.

4

U. Paszkiewicz, Rêkopiœmienne inwentarze i katalogi z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1553-1939), Warszawa 1996.

5

Biblioteka Akademii Nauk (BAN), fond 23, op 1, nr 886-955.

1689-1782. Wœród wymienionych dokumentów zwracaj¹ uwagê te oznaczone numerami 890, 893, 914 i 952, zawieraj¹ce katalogi zwane te¿ „regestrami, opisami, zbiorem ksi¹g”, datowane w 1796 , 1812, 1834 i 1836 r. Katalog bibliote- ki kanoników regularnych w Wilnie – Antokolu omówiony zostanie, dla porów- nania, w dalszej czêœci artyku³u, razem z innym zbiorem katalogów z 1796 r.

przechowywanych w Pañstwowym Archiwum Historycznym.

W 1812 r. ks. Eugeniusz Juziñski, definitor prowincji litewskiej karmelitów bosych w liœcie do nieujawnionego adresata (urzêdnika diecezjalnego, carskiego?) pisa³ w imieniu nieobecnego prowincja³a litewskiej prowincji zakonu ks. Samu- ela Czewana wizytuj¹cego podleg³e mu klasztory w Berdyczowie i Kamieñcu Podolskim nastêpuj¹ce s³owa: „ …rok 1812 wa¿niejszym ksiêgozbiorom wileñ- skiemu i g³embockiemu – cesarz Francuzow 5 dni kwaterowa³ – wielk¹ plagê zada³, wszystko otworem sta³o, wszêdzie woysko zbiorowe zalega³o, znawcy i amatorowie, co by³o znakomitszego wynieœli, œlady tego w urywkach okazy- wa³y siê po wsiach a proste ¿o³dactwo woysk sprzymierzonych ognie ksiêgami roznieca³o, nawet liczba onych i znaczenie z katalogami zaginê³y, potem od no- wa spisane i pod³ug klasyfikacyi i numeracyi, da siê Panu wiadomoœæ, a tymcza- sem mam sobie za przyjemny obowi¹zek o tem zawiadomiæ… ”

. Nie odnalaz³y siê do tej pory dokumenty stwierdzaj¹ce wyniki wizytacji prowincja³a Samuela Czewana w karmelickich klasztorach na Ukrainie. Dokumenty póŸniejsze dato- wane w 1834 r. zawieraj¹ce wœród innych tak¿e spisy ksi¹g z biblioteki karme- litów bosych w G³embokiem i Wilnie w Ostrej Bramie podpisane przez ksiêdza Eugeniusza (bez nazwiska, byæ mo¿e, by³ to ks. Eugeniusz JuŸwiñski) infor- muj¹ o iloœci ksi¹g w odnowionych po 1812 r. bibliotekach obu wymienionych w liœcie klasztorach

.

Dokument nr 893 na k. 1-12 mieœci dwa egzemplarze katalogów z bibliotek karmelitów bosych w klasztorach wileñsko-ostrobramskim, g³embockim, berdyczowskim, kowieñskim, kamieniecko-podolskim; jeden z nich wykonany jest jedn¹ rêk¹ i starannym pismem. Katalog klasztoru grodzieñskiego kar- melitów bosych jest obszerniejszy w jednym egzemplarzu, w drugim znajduje siê zapis: „Zbiór ksi¹g bibliotecznych w klasztorze grodzieñskim XX. Kar- melitów Bosych”, mieœci tylko informacjê o 552 tomach spisanych w 16 dzia-

³ach i jest datowany 27 czerwca 1834 r. Podpisany jest s³owami: „W tey wizycie wyra¿ono przy koñcu tego spisu ogólnego, bo w szczególnoœci ka¿da ksi¹¿ka opisana i drugie tyle znayduje siê bez tytu³ów. Zgodno z wizyt¹ Junii 21 d. 1834 X. Eugeniusz”. W³aœciwy opis stanu tej biblioteki mieœci siê na kartach 2r-6r i w 17 dzia³ach wed³ug liczbowania i podanej iloœci 369 dzie³ w 501 woluminach zawiera koñcow¹ uwagê: „¯adnych wa¿nych rêkopism, dzie³ traktuj¹cych o rêkopismach w Bibliotece grodzieñskiej nie ma. Takow¹ wiadomoœæ podpisu- jê Julij 14 dnia 1834. X. Floryan Tereykowski XX. Karmelitów Grodzieñskich przeor”. S¹dziæ trzeba, ¿e spis sygnowany podpisem ks. F. Terejkowskiego w lip-

6

BAN, fond 23, op. 1, nr 890.

7

BAN, fond 23, op. 1, nr 914, k. 1-14.

cu 1834 r., jest w³aœciwym katalogiem biblioteki, cennym te¿ dlatego, ¿e podaje tytu³y dzie³, ich autorów oraz format ksi¹g ustawionych wed³ug tego w³aœnie porz¹dku na pó³kach bibliotecznych.

Pozosta³e spisy ksi¹¿ek prezentuj¹ siê nastêpuj¹co: k.1r zawiera: „Regestr ksi¹g we (!) klasztorze Wileñsko-Ostrobramskim” bez wyró¿nienia danych bib- liograficznych, mieœci w nie podliczonych 22 dzia³ach ³¹czn¹ iloœæ 2743 „egzem- plarzy” w 3651 „sztukach”, a na k. 10r jest prawdopodobnie pierwsza wersja spisu sporz¹dzona inn¹ rêk¹ i zawieraj¹ca to samo co odpis. Na kartach 1r i 9r mieszcz¹ siê dwa ró¿ni¹ce siê od siebie spisy ksi¹g w klasztorze w G³embo- kiem. Jeden z nich w 18 dzia³ach zawiera 2621 egzemplarzy ksi¹g w takiej samej iloœci „sztuk”. Nie jest datowany ani podpisany. Natomiast drugi egzemplarz spisu wymienia 17 dzia³ów, bez wyró¿nienia danych bibliograficznych, podaje tylko liczbê 2051 „sztuk” ksi¹¿ek i zawiera formu³kê koñcow¹: „ Summa oficialis 2051, zgodno z wizyt¹ Junii dn.1834 roku. X. Eugeniusz”. Inny, póŸniejszy doku- ment z 1836 r. zawieraj¹cy „Opisanie klasztoru karmelitów bosych w G³embo- kiem” mieœci na k. 5v zapis: „Ksiêgi” a w nim wymienione tytu³y 21 ksi¹¿ek, g³ównie farmaceutycznych, w tym „Zielnik Syreniusza” i chemicznych, tak¿e w jêzyku rosyjskim. Natomiast na k. 14r-14v znajduje siê nastêpuj¹ca uwaga:

„W bibliotece J. X. Gintowt niewiele zmian porobi³, bo prócz zakupionych szeœ- ciu egzemplarzy Teologii dogmatycznej Kluepfela i tyle¿ Hermeneutyki Janssena dla sekcyi studentów, nic wiêcej nie przyda³, dopiero¿ ile potrzeba czasu i ludzi sposobnych, ¿eby tylko dla jego wymys³u ca³¹ Bibliotekê na nowo spisywaæ.

W dowód tego szczerego zeznania w³asnorêcznie to podanie podpisujê. X. Bart³o- miej Brydycki przeor klasztoru G³embockiego karmelitów bosych”. Oœwiad- czenie o zdaniu klasztoru przez ks. Izydora Gintowta w zarz¹d nowego przeora ks. B. Brydyckiego poœwiadczy³ ks. Leopold Zauœciñski a kopia protoko³u dato- wana jest 2 maja 1836 r.

W 1796 r., wed³ug zapisu w Inventarium librorum Con- ventus G³embocensis Carmelitarum Discalceatorum , na k. 61r-73r pomieszczono spis ksi¹¿ek ³aciñsko-polskich w 15 dzia³ach

. W tym inwentarzu, wykonanym jedn¹ rêk¹, opisu ksi¹¿ek dokonano wed³ug uk³adu ksi¹g w bibliotece, tj. dzia-

³ów, tytu³ów, autorów, formatów. Dzia³y oznaczono literami alfabetu. Inwentarz nie jest podpisany ani podliczony, zawiera natomiast dodatkow¹ kartê zatytu-

³owan¹: „Inscriptus in aliam chartam propter errorem linearum”. Wstêpne po- równanie trzech powy¿szych dokumentów, przechowywanych obecnie w dwóch odrêbnych zbiorach archiwalnym i bibliotecznym w Miñsku, wskazuje na kilka- krotne spisywanie przez zakonników ksi¹¿ek klasztornych bez korzystania z wczeœniejszych spisów. Ksi¹¿ki z klasztoru berdyczowskiego mieszcz¹ siê na k. 1v i 7r spisu i s¹ identyczne, zawieraj¹ w 27 dzia³ach ogó³em „wszystkich ksi¹g 2106”. Orygina³ spisu podpisany jest przez przeora klasztoru ks. J. Kma- kiewicza 26 kwietnia 1834 r. Równie¿ na k. 1v znajduje siê jeden egzemplarz spisu ksi¹g z klasztoru w Kownie, mieszcz¹cy w 8 dzia³ach liczbê 578 egzem-

8

BAN, fond 23, op. 1, nr 952, k. 1-64.

9

BAN, fond 23, op. 1, nr 914, k. 14r-14v.

plarzy w 662 „sztukach”. W klasztorze podolsko-kamienieckim w obu egzem- plarzach spisu (k. 8r i 12r) podane s¹ te same liczby 12 dzia³ów, 353 egzem- plarzy ksi¹g w 453 „sztukach”. W wersji spisu na k. 8r ks. Stanis³aw Lipnicki pod dat¹ 19 kwietnia 1834 r. potwierdza w bibliotecznym ksiêgozbiorze brak rê- kopisów i wiadomoœci o nich.

We wspomnianym wczeœniej katalogu wileñskiej biblioteki kanoników regu- larnych lateraneñskich na Antokolu sporz¹dzonym w 1796 r., licz¹cym 63 karty, zapisanych zosta³o 2571 dzie³

. „Catalogus librorum Bibliothecae Antecollensis Canonicorum Regularium Lateranensium sub regimine Admodi Reverendi Do- mini Casimiri Remigii Sobieszczañski praepositi, plurimum auctae ac ordina- tae conscriptus Anno Domini MDCCXCVI” oprawiony jest w br¹zow¹ skórê, ze zniszczonym herbem zakonu (?) wyt³oczonym na przedniej ok³adzinie recto.

Spis ksi¹¿ek koñczy tekst: „Takowy rejestr Biblioteki Klasztoru Antokolskiego JJXX¿y (!) Kanoników Regularnych Lateraneñskich, przy obejrzeniu oney, jak po opró¿nionych pó³kach i szafach mo¿na wnioskowaæ, w znacznej liczbie ksi¹¿ek uszkodzony i dope³nienia potrzebuj¹cej, w³asnorêcznie podpisujê dnia 7 lutego 1847 r. wizytator, kanonik Katedry wileñskiej, X. Mamert Herburtt, X. Aleksander Wróblewski, Dziekan m. Wilna”. Pod tekstem umieszczono pie- czêæ z herbem M. Herburtta. Ksiêga inwentarzowa przepleciona jest w dolnym lewym rogu sznurkiem przytwierdzonym pieczêci¹ lakow¹ z odciœniêtym her- bem. Inwentarz mieœci 1870 starych zapisów wykonanych jedn¹, starann¹ rêk¹ i 701 nowych zapisów sporz¹dzonych innym ju¿ pismem, prawdopodobnie w 1847 r. Tym pismem naniesione s¹ te¿ w inwentarzu uwagi o przeniesieniu ksi¹¿ek do innych dzia³ów, o zaginionych tytu³ach, oraz skreœlenia niektórych zapisów wczeœniejszych. Z tego inwentarza wykreœlono 123 zaginione ksi¹¿ki, najwiêcej w dzia³ach Historici – 31, Mówcy – 26 i Poetae – 16, co sugeruje, ¿e zaginê³y ksi¹¿ki szkolne. S¹dziæ te¿ trzeba, ¿e w XIX w. nie zajmowano siê zbyt starannie bibliotek¹, a inwentarz sporz¹dzony w 1796 r., najprawdopodobniej na polecenie w³adz biskupich Wilna, nie by³ regularnie uzupe³niany wpisami no- wych ksi¹¿ek, tak¿e ksi¹¿ki na pó³kach nie by³y sprawdzane. Z zapisu na odwro- cie karty tytu³owej wynika, ¿e inwentarz rozpoczêto jeszcze w XVI w.; ksi¹¿ki wpisywano wtedy wed³ug dzia³ów – jest ich 22, autorów, tytu³ów, wype³niono te¿

rubryki: classis, numerus inventarius . Po 1801 r. wpisywano równie¿ w dziale:

Pisma periodyczne ówczesne czasopisma, m.in. „Kurier Litewski”, „Wiadomoœci Brukowe”, „Gazeta Literacka Wileñska” i „Dziennik Wileñski”.

Omówiony inwentarz biblioteki wileñskich kanoników regularnych sporz¹- dzony zosta³ w tym samym roku co inne inwentarze, przechowywane obecnie w Pañstwowym Archiwum Historycznym Bia³orusi. Obszerny fond 1781 op. 32 nr 186 mieœci „Regestra bibliotek po klasztorach w Guberni Miñskiej le¿¹cych, znayduj¹cych siê 1796 r.”

Na kolejnych kartach s¹ „katalogi, inwentarze, re- gestra, elenchusy i opisy ksiêgozbiorów” bibliotek: dominikanów w Miñsku

10

Pañstwowe Archiwum Historyczne Bia³orusi (PAHB), fond 1781, op. 32, nr 186, k. 61-73.

11

PAHB, fond 1781, op. 32, nr 186, k. 1-161.

(k. 2r-7r), Zas³awiu (k. 26r-28v), Duni³owiczach (k. 31r-39v), Chotajewiczach (k. 74r-74v), Drui (k. 80r-86v), Cho³opieniczach (k. 103r-106v), Nieœwie¿u (k. 113 r- -120v), Klecku (k. 122r-122v) i Piñsku (k. 133r-138v i k. 139 r), franciszkanów konwentualnych w Iwieñcu, Miñsku, Serafinie, Postawach, Udziale, Dziœnie i Prozorokach (k. 21r-25v), bernardynów w Miñsku (k. 8r-18v), Buds³awiu (k. 41r- -56r), Berezynie (k. 79v), Drui (k. 87r-102r), H³usku (k. 107r-112r), Nieœwie¿u (k. 121r-121v), S³ucku (k.123r-124v), Piñsku (k.141r-142v) i Mozyrzu (k. 160r- -160v), karmelitów bosych w Miadziole (k. 57r-60v), i G³embokiem (k. 61r-73r), trynitarzy w Mo³odecznie (k. 29v-30v), opactwa benedyktynów w Horodyszczu (k. 143r-151r) i kolegium pijarów w Lubieszowie (k. 152r-159r). Nie wszystkie inwentarze z wymienionych by³y datowane w 1796 r.: np. inwentarz benedykty- nów w Horodyszczu ma datê 1 stycznia 1797, lub bernardynów w S³ucku, który nosi datê 20 sierpnia 1793 r.; nie wszystkie s¹ podpisane, podpisano tylko kata- logi bibliotek: benedyktynów w Horodyszczu, który ujawnia nazwisko opata Floriana Alfonsa Woyny-Orañskiego i pijarów lubieszowskich pod którym pod- pisa³ siê rektor kolegium ks. Micha³ Charkiewicz. Jak wynika z podliczenia iloœ- ci ksi¹g pomieszczonych w katalogach bibliotecznych, ksiêgozbiory klasztorne w 1796 r. liczy³y od kilkudziesiêciu do kilkuset woluminów. Najwiêksze ksiêgo- zbiory zgromadzono u benedyktynów w Horodyszczu – 648 egzemplarzy w 1031 tomach, pijarów lubieszowskich – 619 egzemplarzy w 829 tomach i franciszka- nów konwentualnych w Piñsku, u których by³o wed³ug katalogu 814 ksi¹g w 817 tomach. Najmniejszymi bibliotekami dysponowali franciszkanie konwen- tualni w Miñsku, których ksiêgozbiór liczy³ 35 dzie³ w 47 tomach, w Dziœnie, gdzie w bibliotece klasztornej by³o 38 ksi¹g w 52 tomach, oraz w Prozorokach, gdzie franciszkañski ksiêgozbiór zawiera³ 38 dzie³ w 60 tomach. Biblioteki fran- ciszkanów konwentualnych w Iwieñcach, Serafinie, Postawach, Udziale te¿ nie mia³y wiêcej ni¿ kilkadziesi¹t ksi¹¿ek.

Zwracaj¹ natomiast uwagê katalogi i inwentarze bibliotek bernardyñskich.

W wiêkszoœci z nich opis dzie³a zawiera autora, tytu³, miejsce i rok wydania, for-

mat. Ksi¹¿ki spisane s¹ wed³ug dzia³ów, zwykle kilkunastu, u³o¿onych alfabe-

tycznie, ka¿dy z nich oznaczony jest literami alfabetu, np. AAA, BBB, itd. Nie

wszystkie inwentarze s¹ podliczone, kilka z nich odnotowuje ksi¹¿ki wydane

w XVII i XVIII w. w oficynach typograficznych w Polsce, g³ównie w Krakowie

i Wilnie, tak¿e w obcych typografiach – w Rzymie, Brukseli, Pary¿u. Katalog

biblioteki bernardynów w Miñsku zwiera³ 453 dzie³a, spisany zosta³ na grubym,

koloru zielonego papierze, wykonany by³ czytelnie, jedn¹ rêk¹. Pocz¹tkowe za-

pisy w kolejnych dzia³ach maj¹ skrócony opis bibliograficzny dzie³a, nastêpne

zapisy nie s¹ ju¿ kompletne, co nasuwa przypuszczenie, ¿e bibliotekarzowi za-

konnemu nie starczy³o zapa³u i sumiennoœci, bo katalog znacznie traci na wia-

rygodnoœci i nie oddaje rzeczywistej zawartoœci ksiêgozbioru. W 1800 r. zosta³

sporz¹dzony inwentarz ca³ego klasztoru bernardynów miñskich, w którym spis

biblioteczny pomieœci³ 1193 nie podliczone przez zakonników ksi¹¿ki. Pisany

by³ przez dwie osoby, datowany jest 21 wrzeœnia 1800 r., podpisa³ go gwardian

klasztoru ks. Serafin Po¿arzycki. Inwentarz spisano w jêzyku ³aciñskim i polskim.

Ze spisu ksi¹g wynika, ¿e przechowywano je w piêciu szafach. Opis dzie³ wy- mienia, choæ niekonsekwentnie, autora, tytu³, miejsce i rok wydania, format oraz informacjê o defekcie ksi¹¿ek. Wype³nione te¿ s¹ rubryki spisu: armarium, cel- lula, locus

.

Bernardyni w H³usku w 1796 r. posiadali 165 ksi¹¿ek w 446 tomach spisa- nych w 18 dzia³ach. Wizytacja w³adz koœcielnych w 1818 r. zasta³a w bibliotece tylko 46 ksi¹g w 118 woluminach, a spisany wówczas krótki inwentarz wykona- ny jedn¹ rêk¹ wymienia ksi¹¿ki w jêzyku polskim i ³aciñskim, g³ównie kazania, medytacje, dzie³a teologiczne, w tym Teologiê moraln¹ P. Segnieriego

. Kata- log biblioteki bernardynów w Buds³awiu zawiera ksi¹¿ki w 24 nie podliczonych dzia³ach, w obrêbie których dzie³a zapisane s¹ wed³ug liter alfabetu AA, BB, CC, itd. i zgodnie z u³o¿eniem ich na pó³kach. Spis posiada rubryki: columna , litera , numerus , kolumn jest 1-5, opis zawiera nastêpuj¹ce elementy: autor, tytu³, miejsce i rok wydania. Do katalogu do³¹czona jest: Tabella librorum generalis , z prezentacj¹ zapisu miejsca ksi¹¿ki, np. „Colum. I A cellula 29” lub „Colum. 5 I Y cell”. Wed³ug katalogu w bibliotece bernardyñskiej w Buds³awiu by³o 440 dzie³. W ksiêgozbiorze Muzeum Narodowego w Miñsku znajduje siê ponad 20 dzie³ wydanych w XVI-XVIII w. i opatrzonych rêkopiœmiennymi znakami w³a- snoœciowymi biblioteki klasztornej bernardynów w Buds³awiu. S¹ to m.in. dzie-

³a Cypriana Soareza: Rhetoricae , wydane w Nieœwie¿u w 1764 r., Konstantego Szyrwida: Dictionarium trium linguarum , wydane w Wilnie w 1713 r., Biblia Sac- ra Veterum Testamentum wydana w Genewie w 1567 r. i Antoniego Stefanowicza:

Dzie³o zbawienia ludzkiego , Kraków 1678

. Podobnie jak w Buds³awiu spisy- wane by³y ksi¹¿ki w innych bibliotekach bernardyñskich – w Drui, gdzie w ka- talogu bibliotecznym zapisano 319 dzie³ rozmieszczonych w 20 dzia³ach, w Be- rezynie, gdzie katalog biblioteki zawiera³ 92 dzie³a spisane w 12 dzia³ach. Spis zawartoœci biblioteki klasztornej bernardynów w Nieœwie¿u zawiera tylko 26 ksi¹g, spis dzia³ów i informacjê o wielkim po¿arze klasztoru, w którym zgorza³a piêkna biblioteka

.

Biblioteki dominikanów guberni miñskiej, podobnie jak biblioteki bernar- dynów i franciszkanów konwentualnych w katalogach z dziewiêciu klasztorów, ujawniaj¹ swoje ksiêgozbiory, których liczebnoœæ waha siê od 28 woluminów w klasztorze w Chotajewiczach do 520 ksi¹g w konwencie w Nieœwie¿u i 410 ksi¹g w 521 tomach w klasztorze w Piñsku. W bibliotece piñskich dominikanów spis ksi¹¿ek zawiera tak¿e: Bibliotheca novitiatus z 35 dzie³ami w 75 wolumi- nach oraz Index librorum qui praeter bibliothecam Conventus et Novitiatus re- periuntur in Camera prioris […] distribuendarum , mieszcz¹cy 117 ksi¹g w 177 woluminach. Katalog piñski podpisa³ zakonnik, brat Kazimierz Wilamowski.

12

PAHB, fond 1781, op. 27, nr 2666 k. 1-16: Elenchus librorum Bibliothecae Conventus Minscensis Patrum Franciscanorum Observantium, vulgo bernardinorum Anno 1800 dispositus.

13

PAHB, fond 1781, op. 32, nr 186 k. 107-112; op. 27, nr 339, k. 4r-4v.

14

Proweniencje autorka uzyska³a dziêki ¿yczliwoœci bibliotekarzy z Biblioteki Narodowej w Miñsku.

15

PAHB, fond 1781, op. 32, nr 186 k. 121r-121v: Biblioteka XX. Bernardynów Nieœwiskich (!), która

czasu po¿aru zgorza³a ze wszystkim. Ksiêgi pozosta³e w porz¹dku takim roku 1796.

Inne biblioteki dominikañskie wed³ug zapisów katalogowych liczy³y: 324 tomy w klasztorze miñskim, 261 tomów w Zas³awiu, w tym sporo ksi¹¿ek szkolnych, 168 tomów w Dani³owiczach, 251 ksi¹g w Drui, 173 dzie³a w 218 woluminach w klasztorze cho³opienickim, tylko 62 ksi¹¿ki w Klecku i niewiele wiêcej, bo 92 ksi¹¿ki w Berezynie. Dominikañskie katalogi biblioteczne nie s¹ podliczone ani podpisane przez w³adze klasztorne.

Przedstawione inwentarze i katalogi biblioteczne kilkudziesiêciu bibliotek zakonnych z guberni miñskiej i Wilna stanowi¹ zaledwie ma³¹ czêœæ wszystkich rejestruj¹cych w ubieg³ych wiekach zawartoœæ klasztornych ksiêgozbiorów.

Dokumenty te s¹ ró¿ne a forma opisów ksi¹¿ek nie czyni je w pe³ni wiarygod-

nymi. Ksi¹¿ki w niejednej bibliotece klasztornej spisywano parokrotnie, stoso-

wnie do poleceñ wizytatorów zakonnych lub z w³asnej gorliwoœci, nowe katalogi

i inwentarze rzadko porównywano ze sporz¹dzonymi wczeœniej. Trudno oprzeæ

siê refleksji, ¿e odnalezienie jak najwiêkszej nawet iloœci katalogów i inwentarzy

bibliotecznych rzeczywiœcie pomo¿e badaczom ustaliæ przybli¿on¹ iloœæ ksi¹g

w zakonnych bibliotekach. Poniewa¿ omówione katalogi biblioteczne pochodz¹

tylko z guberni miñskiej, nale¿y d¹¿yæ do odnalezienia i ujawnienia najwiêkszej

iloœci tych dokumentów, bo pozwoli to na ocenê skali gromadzenia i popowsta-

niowego w XIX w. rozpraszania ksiêgozbiorów zakonnych w mniejszych jednos-

tkach administracyjnych ówczesnego rosyjskiego imperium. Niewiele wiadomo

nadal o bibliotekach zakonnych guberni mohylewskiej i odnalezienie dokumen-

tów bibliotecznych z tego obszaru umo¿liwi³oby wstêpn¹ ocenê procesów gro-

madzenia, opracowania i u¿ytkowania ksi¹¿ek w spo³ecznoœciach zakonnych

funkcjonuj¹cych na ziemiach bia³oruskich od XV do XIX w.