Marek Dutkiewicz
"Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w
okresie od 12 X 1918 r. do 25 IV 1920
r.", Aleksander Smoliński, Toruń
2000 : [recenzja]
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne 4, 275-278
2002
R e c e n z j e , o m ó w i e n i a , p o 1 e m i k i
N ie m niejsze em ocje w zbudziła dyskusja panelow a, zam ykająca obrady konfe rencji pośw ięcona N ow ej humanistyce a podm iotow ości ucznia. U dział w dyskusji w zięli znani historycy, zajm ujący się dydaktyką, m.in. prof. C zesław M ajorek, prof. Janusz R ulka, d r H alina Tom alska. Ogólne wnioski z dyskusji skłaniają do stw ier dzenia, iż uczeń to podm iot, jednocześnie kreator nowej hum anistyki, której ideą je s t refleksja nad w spółczesnym człow iekiem i jeg o kulturą. W edług H. Tom alskiej
now oczesny nauczyciel tw orzy kulturę. Pow inien nabyw ać kom petencje kulturow e, poniew aż uosabia dorobek cyw ilizacyjny. G dy posiada w iedzę przedm iotow ą, pod staw y w iadom ości z zakresu psychologii i pedagogiki, w ów czas staje się m istrzem dla sw oich uczniów . Z daniem prof. M. K ujaw skiej podm iotow ości ucznia u progu X X I w ieku pow inno się nadać „(...) szczególnego znaczenia, a hum anistykę szkolną w je j now ym ujęciu rozum iem y ja k o przestrzeń, w której podm iotow ość ow a m oże stać się u to p ią urzeczyw istnioną. T a now a hum anistyka potrzebna je s t w e w spółcze snej m yśli dydaktycznej i w e w spółczesnej szKole” 14.
R easum ując należy stw ierdzić, iż refleksje nad ro lą ucznia w nowej zreform o wanej szkole nie zostały zakończone, a poznańska konferencja była ich interesują cym zapoczątkow aniem .
flla łg o rz a ta O lsz e w s k a
Aleksander Smoliński, Jazda Rzeczpospolitej Polskiej w okresie od 12 X
1918 do 2 5 I V 1920, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 1999, ss. 437.
W iele zagadnień zw iązanych z dziejam i polskiego oręża w latach 1918-1920, nie doczekało się dotychczas dogłębnych badań naukow ych. Stąd też każda praca po św ięcona tej tem atyce w zbudza zainteresow anie.W ydaw nictw o „A dam M arszałek” , specjalizujące się w publikow aniu prac n a ukow ych w ielokrotnie um ożliw iało przedstaw ianie dorobku m łodszym w iekiem i stopniam i pracow nikom naukow ym naszych uczelni. O ficyna ta w ydała książkę A leksandra Sm olińskiego przedstaw iającą form ow anie i rozwój organizacyjny ja z dy polskiej od października 1918 roku do kw ietnia 1920 roku, to znaczy od pow sta nia pierw szych pododdziałów jazd y W ojska Polskiego, do utw orzenia i podjęcia przez w pełni ukształtow ane brygady jazd y typow ych dla tej broni zadań. W e w stę pie autor inform uje, że książka je s t pierw szą częścią w iększej całości pośw ięconej dziejom ja z d y II R zeczypospolitej.
A utor jest adiunktem w Zakładzie Historii Wojskowej Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu i od dawna zajmuje się dziejami kawalerii polskiej w XX wieku. W jego dorobku naukowym znajduje się wiele artykułów poświęco nych tym zagadnieniom, a prezentowana książka podsumowuje wyniki badań.
D otychczas nikt nie podejm ow ał trudu kom pleksow ego opracow ania tej tem aty ki. P ozorna obfitość prac pośw ięconych tej tem atyce przy dokładniejszej analizie
prow adziła do w niosku, że w iedza nasza opierała się głów nie na kilku artykułach. Pozostałe opracow ania i w spom nienia są m ało precyzyjne i od n o szą się raczej do w ąskich zagadnień. Ż adna z tych prac nie w ykorzystyw ała szerokiego m ateriału ar chiw alnego, ani nie była skonfrontow ana z piśm iennictw em tem atu.
P raca A. Sm olińskiego je s t studium organizacyjnym . N ie zostało to je d n a k w y raźnie zaznaczone w tytule ani podtytule, który sugeruje znacznie szerszą tem atykę. K siążka liczy 437 stron i je s t opatrzona indeksam i osób i nazw geograficznych. Po za tekstem , ilustrow anym 30 fotografiam i, zaw iera 54 tabele i w ykresy, w których przedstaw iono lub zestaw iono w iele dodatkow ych inform acji. C ałość tekstu po dzielona została na pięć rozdziałów .
W pierw szym , autor om aw ia chronologicznie form ow anie kolejnych podod działów jazd y , początkow o plutonów , szw adronów czy dyw izjonów na w szystkich frontach w okresie pom iędzy 12 października 1918 roku a czerw cem (listopadem ) 1919 r. D atę p o czątko w ą w yznacza przejęcie w ładzy zw ierzchniej nad W ojskiem P olskim przez R adę Regencyjną, natom iast końcow a data to zakończenie procesu łączenia tych form acji w składzie W ojska Polskiego. K olejno przedstaw iono: plany utw orzenia jed n o stek ja z d y opracow ane przez R adę R egencyjną w październiku 1918 roku, om ów iono pow staw anie form acji konnych na terenie G alicji i L ubelsz czyzny, odtw arzanie pułków jazd y z byłych K orpusów Polskich, tw orzenie szw a dronów w ojew ódzkich po listopadzie 1918 r. pow staw anie jed n o stek ochotniczych i partyzanckich, które później w łączone zostały w skład W P. Przedstaw iono także or ganizację ja z d y w W ojskach W ielkopolskich i w łączenie je j w skład W ojska Pol skiego oraz utw orzenie i przybycie do kraju form acji jazd y z Francji i południow ej R osji. P oza tym om ów iono organizację tych pododdziałów kaw aleryjskich, które od początku tw orzono z m yślą o ich służbie na korzyść dyw izji piechoty.
D rugi rozdział, obejm ujący okres od listopada 1918 roku po połow ę 1919 r. przedstaw ia proces łączenia pododdziałów jazd y , najczęściej szw adronów z różnych pułków , w w iększe ugrupow ania, początkow o o sile zbliżonej do pułku a później naw et w iększej. Proces ten dyktow any był potrzebam i frontu oraz zadaniam i, które m ogły być w ykonyw ane jed y n ie przez w iększe siły, połączone pod jed n y m do w ództw em . A u to r przedstaw ił kolejno: I B rygadę K aw alerii utw orzoną w ram ach G rupy Bug, ja z d ę G rupy Zaniem eńskiej, grupę szw adronów działających w ramach Dyw izji Litew sko-B iałoruskiej, 1 B rygadę Jazdy ppłk. W ładysław a B eliny Praż- m ow skiego utw o rzo n ą w kw ietniu 1919 r., w trakcie operacji m ającej na celu w y zw olenie W ilna. N astępnie autor om ów ił opracow any w m aju 1919 r. plan utw orze nia pięciu trzypułkow ych brygad jazd y oraz trudności w je g o realizacji.
K olejny, trzeci rozdział, poświęcony został przemianom organizacyjnym jakie nastą piły od czerwca do grudnia 1919 roku. Omówiony został stan organizacyjny pułków i ich przynależności do brygad jazdy. W lipcu 1919 roku, spośród 17 pułków jazdy samodziel nej jedynie 9 było w pełni ukompletowanych. Nominalnie wchodziły w skład pięciu trzy pułkowych brygad, jednak faktycznie część pułków nadal była podporządkowana dywi zjom piechoty. Dalej autor przedstawił tworzenie jesienią 1919 roku czterech pułków strzelców konnych, mających ostatecznie odciążyć jazdę samodzielną od wykonywania
R e c e n z j e , o m ó w i e n i a , p o 1 e m i k i
działań na rzecz piechoty oraz przebudowę brygad jazdy w listopadzie 1919 roku. Z a kładano utw orzenie 7 takich zw iązków , grupujących 20 pułków.
W czw artym rozdziale autor przedstaw ił skład i organizacje jazd y sam odzielnej od stycznia do kw ietnia 1920 roku. K olejno opisane zostały plany reorganizacji o d działów i ich realizacja w pierw szych m iesiącach 1920 roku oraz stan gotow ości ja z d y sam odzielnej (w m arcu 1920 r. obsadzone było około 55 % etatów oficerów i
63 % szeregow ych) i dyw izyjnej.
W rozdziale piątym om ów iony został skład, organizacja i stany liczebne oddzia łów przeznaczonych do udziału w „w ypraw ie kijow skiej” w kw ietniu 1920 r.
Praca A. Sm olińskiego przedstaw ia pierw szy, stosunkow o krótki, bo półtora roczny okres w dziejach odrodzonej jazdy. C harakteryzuje go żyw iołow y i dyna m iczny rozwój form acji kaw aleryjskich. Przebiegał w kraju ciężko dośw iadczonym czteroletnią w o jn ą i okupacją, w w arunkach rozpalających się kolejnych konfliktów zbrojnych. W w yniszczonym kraju brakow ało w szystkiego, poza olbrzym im zapa łem do służby i pracy, co potrzebne było do tw orzenia form acji kaw aleryjskich. M im o różnorodnych trudności, w krótkim czasie udało się zorganizow ać i w yposa żyć znaczne siły ja z d y polskiej. A by zdać sobie spraw ę z rozm iaru pracy ja k ą doko nano w ystarczy porów nać stan organizacyjny na początku i końcu okresu om aw ia nego w książce. U sw ego zarania jazd ę tw orzył jed en szw adron liczący 116 oficerów i ułanów , a w kw ietniu 1920 roku było ju ż 21 pułków jazd y sam odzielnej i 5 pułków ja z d y dyw izyjnej. W szeregach służyło ponad 20 tysięcy żołnierzy.
N ależy podkreślić, że praca A. Smolińskiego oparta została o bardzo bogaty m ateriał źródłow y. A utor dokonał szerokiej i dogłębnej kw erendy w C entralnym A rchiw um W ojskow ym oraz skonfrontow ał pozyskane inform acje z piśm iennic tw em tem atu. Znalazło to sw oje odbicie w przypisach, ale nie zostało w całości uw zględnione w bibliografii. A utor zam ieścił jed y n ie selektyw ny w ykaz w ykorzy stanych źródeł, lecz w ydaje się celow ym zam ieszczenie pełnej bibliografii. Praca podejm uje na tyle u nikalną tem atykę, że je j bibliografia spełnia rów nież rolę prze w odnika dla innych, którzy prow adzą podobne b adania15. W ten sposób w ysiłek autora w łożony w w ykonanie szerokiej kw erendy zostanie odpow iednio spożytko wany. W łaśnie ta k ą rolę spełniają indeksy osób i nazw geograficznych zam ieszczo ne w pracy A. Sm olińskiego.
P oza w ielom a słow am i pochw ały należy jed n ak zw rócić uw agę i na kilka, w opinii recenzenta, usterek. W ydaje się, że zaliczyć tu należy niekonsekw entne uży w anie niektóiych term inów . T ak nn przykład autor używ a w ym iennie: oddział, for m acja, jednostka; co nie wydaje sit,; w pełni uprawnione. Być może autor, korzystając z dokumentów wytworzonych głównie w pierwszych latach niepodległości, gdy termino logia wojskowa nie była ostatecznie ukształtowaną poddał się presji języka źródła. Poza tym wielokrotnie w tekście napotykamy na skrót „O. de B.” lub rozwinięty termin „Or- dre de Bataille” . N ie znajdując jeg o objaśnienia w pracy, musimy sięgać do dawnych i
15 W 1998 roku została opublikowana bibliografia p t Militarne aspekty odrodzenia Rzeczypospo
litej 1914 - 1921, Bibliografia, Centralna Biblioteka Wojskowa, 1.1- 2, Warszawa 1998, s. 439 + 436.
nowszych encyklopedii wojskowych16. Autor używa go najczęściej w znaczeniu struk tury, organizacji, składu a nie jak to podkreślają definicje encyklopedyczne rysowanego schematu organizacyjnego. W niektórych sytuacjach powraca jednak do najczęściej używanego znaczenia tego terminu wykorzystując go przy tytułowaniu tabel (18, 30, 35, 38,48) lub tablic (2, 3,4).
R easum ując, pracę A leksandra Sm olińskiego należy zaliczyć do potrzebnych i w pełni udanych. Sądzę, że razem z d ru g ą częścią pracy zapow iadaną we w stępie, za p ełnią lukę w naszej w iedzy o organizacji jazd y w dram atycznych chw ilach odzy skania i obrony niepodległości.
filarek 'Dutkiewicz
Wanda Krystyna Roman, Za Polską do celi śmierci. Śledztwo i proces Niko
dema Sulika, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2001, ss. 300.
Z naczące m iejsce w polskim piśm iennictw ie historycznym zajm uje problem aty ka dotycząca losów Polaków na terenach byłego Związku Sow ieckiego w latach II w ojny św iatow ej. W śród publikacji są zarów no m ateriały w spom nieniow e, ja k też opracow ania naukow e oparte nie tylko na źródłach dostępnych w kraju, lecz przede wszystkim w ykorzystujące zasoby archiw alne udostępniane od początku lat dzie w ięćdziesiątych w archiw ach byłego ZSRR. W śród tych prac zn aczącą grupę sta n ow ią opracow ania dotyczące polskiej konspiracji niepodległościow ej na terenach ziem w schodnich II R zeczypospolitej. Prezentow ana książka pośw ięcona je s t histo rii W ileńskiego O kręgu Zw iązku W alki Z brojnej, a przede w szystkim jeg o kom en dantow i N ikodem ow i Sulikow i, śledztw u i procesow i, ja k ie spraw iły mu sow ieckie służby N K W D .
N ikodem Sulik w okresie m iędzyw ojennym służył głów nie w jedno stk ach K or pusu O chrony Pogranicza. W kam panii w rześniow ej dow odził pułkiem KOP „Sar ny”, z którym brał m .in. udział w jed n y ch z w iększych potyczek z w ojskam i Armii C zerw onej, po d Szackiem i W ytycznem , w dniach m iędzy 28 w rześnia a 2 paź dziernika 1939 roku. N astępnie ppłk Sulik przedostał się do W arszaw y i jak o jed en z pierw szych zw iązał się z konspiracyjną organ izacją Służba Zw ycięstw u Polski. W listopadzie 1939 roku, na rozkaz kom endanta SZP gen. M ichała K araszew
icza-16 Encyklopedia wojskowa, pod red. Ottona Laskowskiego, t. VI, Warszawa 1939, s. 145. Ordre de Bataille - w potocznej mowie nazywany O. de B. - stanowi nazwę schematu składu jednostki wojskowej. Schemat O. de B. rysowany jest zwykle za pomocą znaków konwen cjonalnych, ustalonych dla wszystkich jednostek i formacji wojskowych z jednoczesnym uwidocznieniem ich wzajemnej podległości.
Mała encyklopedia wojskowa, t. II, Warszawa 1970, s. 535. Ordre de Bataille - (franc. ordre - porządek, szyk; bataille - bitwa) pierwotnie rozkaz o uszykowaniu wojsk do bitwy,
później schemat organizacyjny wojsk, przedstawiony zwykle za pomocą znaków konwencjo nalnych z jednoczesnym uwidocznieniem podległości poszczególnych pododdziałów, od działów i związków, obecnie w Wojsku Polskim termin nie używany.