Władysław Siedlecki
Stosunek postępowania karnego do
postępowania cywilnego w świetle
przepisów nowego kodeksu
postępowania cywilnego
Palestra 10/9(105), 20-32
1966
20 W ł a d y s ł a w S i e d l e c k i Nr 9 (105)
niam i. B rak do tego podstaw ustawowych. Ew entualnie ta k i re fe ra t uzupeł niam y w naszym przem ówieniu. S tąd też wniosek, że re fe ra t nie je st fo r m alnością, słuchać go należy uważnie, gdyż jego treść może mieć w pływ na układ przemówienia.
WŁADYSŁAW SIEDLECKI
Stosunek postępowania karnego do postępowania
cywilnego w świetle przepisów nowego kodeksu
postępowania cywilnego
Przedm iotem rozw ażań będą przepisy nowego kodeksu postępow ania cywilnego, k tóre regulują stosunek postępow ania karnego do postępow ania cywilnego u n o r mowanego przepisam i tego kodeksu. W szczególności chodzić tu będzie o stw ier dzenie, czy i jakie zmiany w prow adza w tym zakresie nowy kodeks postępowania cywilnego do tego stan u praw nego, jak i obowiązywał n a podstaw ie przepisów dawnego kodeksu postępow ania cywilnego z 1932 r. przy jednoczesnym uwzględ nieniu zmian dokonanych w okresie dwudziestolecia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Kodeks postępowania cywilnego uregulow ał przede w szystkim te sam e zagad nienia, jakie poprzednio norm ow ał dawny kodeks, a mianowicie: 1) problem do chodzenia roszczeń cywilnych w ynikających z przestępstw a, 2) problem znaczenia prawomocnego w yroku karnego w postępow aniu cywilnym, 3) problem w pływu toczącego się postępow ania karnego na postępowanie cywilne, 4) problem w pływ u postępowania karnego na prawomocne orzeczenie w ydane w postępowaniu cyw il nym. N atom iast nowym zagadnieniem, jakim zajął się nowy kodeks postępowania cywilnego, jest problem znaczenia prawomocnego orzeczenia, wydanego w postę pow aniu cywilnym, dla postępow ania karnego.
1. DOCHODZENIE ROSZCZEŃ WYNIKAJĄCYCH Z PRZESTĘPSTWA Pierw szy pro jek t kodeksu postępowania cywilnego opracowany przez Zespół praw a procesowego Komisji K odyfikacyjnej nie norm ował zagadnienia dochodze nia roszczeń w ynikających z przestępstw a. W szczególności wśród nielicznych sto sunkowo „przepisów podstawowych” nie zaw ierał przepisu będącego odpowied nikiem art. 6 dawnego k.p.c.1 Było to wynikiem poglądu, że przepis tak i jest zbędny, skoro w gruncie rzeczy o dochodzeniu roszczeń cywilnych w ynikających z przestępstw a w drodze postępow ania karnego decydują przepisy kodeksu postę powania karnego. Pazia tym pozostawało to także w związku z charakterem p rze
pisów w ysuniętych na czoło kodeksu i określonych m ianem „podstawowych”.
W drugim jednak projekcie kodeksu postępow ania cywilnego ty tu ł w stępny o trzy m ał inne określenie, a mianowicie: „Przepisy ogólne”, przy czym liczba tych przepisów uległa rozszerzeniu2. Między innym i zamieszczony tu został przepis art. 12, odpowiadający swą treścią przepisowi art. 6 dawnego k.p.c. Przepis ten znalazł się następnie w tej samej już postaci w nowym kodeksie postępow ania cywilnego jako art. 12.
Przepis art. 12 k.p.c. nie różni się swą treścią od odpowiedniego przepisu art. 8 dawnego k o d e k su 3. Różnice zachodzą tylko w redakcji tego przepisu. N ajw aż- miejsza z nich polega na tym, że kodeks mów: obecnie tylko o roszczeniach m a ją t kowych, gdy tymczasem daw ny kodeks mówił ogólnie o roszczeniu w ynikającym
z przestępstw a. Dodanie jednak w kodeksie słowa „m ajątkow e” nie oznacza zm iany
dotychczasowego stanu prawnego, skoro obowiązujące przepisy w postępow aniu karnym dopuszczają tylko dochodzenie w tym postępowaniu roszczeń m ajątkow ych w ynikających z przestępstw a. Może to mieć znaczenie tylko na przyszłość w tym •ensie, że ustawodawca, chcąc przekazać do postępow ania karnego dochodzenie także niektórych roszczeń niem ajątkow ych, m usiałby się liczyć z tym przepisem kodeksu, ustanaw iającym (arg. a contrario) postępow anie cywilne jako wyłącznie właściwe do dochodzenia roszczeń niem ajątkow ych. Poza tym jednak ograniczenie dochodzenia w postępow aniu karnym roszczeń tylko do roszczeń m ajątkow ych o ty le nie m a istotnego znaczenia, że podstaw ow ą kategorią roszczeń w ynikających z przestępstw a są w łaśnie roszczenia m ajątkow e, roszczenia zaś niem ajątkow e należą w prak ty ce sądowej raczej do rzadkości *. Niemniej jednak mogą się one zdarzać, jak np. żądanie zaniechania bezprawnego działania bądź usunięcia sk u t ków naruszenia przez złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej form ie (art. 24 k.c.) — w w ypadku naruszenia dobra osobistego (ozci).
W zakresie dochodzenia roszczeń m ajątkow ych kodeks staw ia na rów ni postę powanie cywilne i postępowanie karne, z zastrzeżeniem jednak, że dochodzenie tych roszczeń w tym ostatnim postępow aniu może mieć m iejsce tylko w w ypad kach w ustaw ie przewidzianych. N atom iast dawny kodeks odsyłał w yraźnie do przepisów kodeksu postępowania karnego. W edług więc nowego kodeksu, ustaw ą przew idującą rozpoznawanie roszczeń m ajątkow ych w postępow aniu karnym może być nie tylko kodeks postępowania karnego, ale także inny aikt ustawodawczy. Sform ułow anie kodeksu jest zatem szersze, aczkolwiek nie powinno to mieć praktycznego znaczenia; skoro unorm owanie kw estii dochodzenia w postępow aniu karnym roszczeń m ajątkow ych w ynikających z przestępstw a jest m aterią przy należną do kodeksu postępowania karnego.
N atom iast nie należy już przywiązywać żadnego znaczenia do zastąpienia w om awianym przepisie (jak również w art. 11 k.p.c.) w yrażeń: „sąd k a rn y ” i „sąd cywilny” bardziej popraw nym i określeniam i: „postępowanie cyw ilne” i ^po stępow anie k arn e”.
2 przepisu art. 12 wynika, że dochodzenie roszczeń m ajątkow ych w ynikających z przestępstw a zawsze może mieć m iejsce w postępowaniu cywilnym. W żadnym zaś razie postępowanie k arn e nie m a tu charakteru obligatoryjnego, jeśli chodzi • wytoczenie w nim powództwa cywilnego w ram ach tzw. postępow ania adhezyj- ■ego (art. 66—67 k.p.k.). Postępow anie k arn e nie m usi zatem poprtzedzać
postępo-» P r o j e k t k . p . c . P R L , W a r s z a w a 1964.
3 W u z a s a d n i e n i u p r o j e k t u k . p . c . z 1964 r . w y r a ź n i e z a z n a c z o n o , ż e s t o s u n e k w z a j e m n y p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o i k a r n e g o n i e u l e g ł z m i a n i e (s . 215 p r o j e k t u 1964).
22 W ł a d y s ł a w S i e d l e c k i Nr 9 (105)
Wania cywilnego. W pewnych jednak w ypadkach sąd w postępow aniu karnym orzeka z urzędu o roszczeniu m ajątkow ym (o odszkodowaniu pieniężnym na rzecz jednostki gospodarki uspołecznionej — art. 331 k.p.k.). Poza .ty m jednak wybór ■dochodzenia roszczenia m ajątkow ego czy to w postępow aniu cywilnym, czy to w postępow aniu karnym zależy od osoby upraw nionej. Dokonanie zaś przee nią tego w yboru nie stoi na przeszkodzie skorzystaniu z drugiego postępowania, jeśli spraw a nie znajduje się w toku jednego postępow ania lub nie została w całości w jednym postępow aniu rozstrzygnięta. Nie jest więc dopuszczalne jednoczesne dochodzenie tego samego roszczenia w obu postępowaniach, jak również dochodze n ie roszczenia, co do którego zapadło już rozstrzygnięcie w jednym postępowaniu '(pozytywne lub negatywne). Stan spraw y w toku w. postępow aniu kannym na równi ze stanem spraw y w toku w postępow aniu cywilnym stanow i bezwzględną przesizkodę procesową (bezwzględną negatyw ną przesłankę procesową) do rozpo znania roszczenia m ajątkow ego w drugim postępowaniu. Praw om ocny zaś w yrok zapadły w postępowaniu karnym co do powództwa cywilnego korzysta na rów ni z wyrokiem cywilnym z powagi rzeczy osądzonej i wyłącza ponowne rozpoznanie spraw y w postępow aniu cywilnym w zakresie przedm iotu jego rozstrzygnięcia. Natom iast sam fa k t zgłoszenia powództwa cywilnego w postępow aniu karnym nie pozbawia możności dochodzenia roszczenia na drodze postępow ania cywilnego, jeżeli sąd w postępow aniu karnym pozostawił powództwo cywilne bez rozpoznania
Nie wszystkie jednak roszczenia m ajątkow e w ynikające z przestępstw a mogą być dochodzone w postępow aniu karnym , gdyż kodeks postępow ania karnego określa bliżej w arunki, pod jakim i roszczenia te mogą być w tym postępowaniu dochodzone. Chodzi tu przede w szystkim o trzy zasadnicze w arunki, w ynikające niejako z samej istoty rzeczy: 1) roszczenia te m uszą bezpośrednio pozostawać w związku z faktem popełnienia przestępstw a, 2) roszczenia te muszą przysługiwać bezpośrednio pokrzywdzonem u (inna rzecz, 'że mogą one być dochodzone także przez jego określonych następców prawnych), 3) roszczenia te muszą być skiero w ane bezpośrednio przeciwko oskarżonemu jako spraw cy przestępstw a. Wobec tego w szystkie inne roszczenia pozostające tylko pośrednio w związku z faktem przestępstw a, roszczenia m ajątkow e innych osób niż pokrzywdzony oraz roszcze nia m ajątkow e skierow ane przeciwko innym osobom niż oskarżony (sprawca przestępstwa) mogą być dochodzone tylko w drodze postępow ania cywilnego, aczkolwiek wynik postępow ania karnego może oddziaływać na w ynik postępo w ania cywilnego (o czym niżej).
_ Jeśli chodzi o inne szczegółowe kwestie związane z dochodzeniem roszczeń m ajątkow ych w postępow aniu karnym , to właściwe są przepisy kodeksu postę powania karnego (art. 66—70 k.p.k.). Na podstawie jednak tego kodeksu przepisy kodeksu postępowania cywilnego m ają w pewnym zakresie posiłkowe zastoso wanie, w szczególności gdy chodzi o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu dla po woda cywilnego (art. 81 k.p.k.) oraz o oznaczenie sposobów zabezpieczenia p o w ództw a cywilnego (art. 69 § 1 k.p.k.).
2. ZNACZENIE WYROKU KARNEGO W POSTĘPOWANIU CYWILNYM Zagadnienie znaczenia w yroku karnego w postępow aniu cywilnym było p rzed miotem ożywionej dyskusji w Zespole praw a procesowego Komisji K odyfikacyjnej. Przedstaw iono tu n ajpierw dwie koncepcje.
W edług jednej z nich kodeks m iałby w yrażać zasadę, że prawomocne orze czenia sądu karnego nie w iążą sądu cywilnego, i dopuszczać od tej zasady w yjątek
na rzecz ustaleń w yroku skazującego co do popełnienia przestępstw a, które by „obowiązywały sąd cywilny ,w sprawie przeciwko spraw cy”. U stalenia te mogłyby jednak być obalane w postępowaniu cywilnym ,,przez spratwcę, przeciwko którem u oskarżenie nie było skierowane lub który nie bronił się w postępow aniu karnym ” . N atom iast druga koncepcja opierała się na dotychczasowym brzm ieniu prze pisu art. 7 k.p.c., tylko dokładniej określała zakres związania sądu procesowego prawomocnym wyrokiem karnym skazującym , mianowicie co do „ustalenia fa k tu popełnienia przestępstw a” 5. W toku zaś dyskusji wyrażono także pogląd, że nie powinno się w ogóle zamieszczać przepisu określającego znaczenie w yroku k a r nego dla procesu cywilnego i że należy pozostawić w ten sposób ocenę w poszcze gólnych w ypadkach swobodnemu uznaniu sędziego.
Ostatecznie przyjęto drugą z wyżej wymienionych koncepcji, jako bardziej uza sadnioną zarówno z punktu widzenia ekonomii procesowej, jak i ze względu na dobro w ym iaru sprawiedliwości, gdyż w ten sposób unika się sprzeczności między w yrokam i cywilnymi a w yrokam i karnym i i nie podryw a w zasadzie znaczenia wyroków karnych przez kw estionowanie ich ustaleń w postępow aniu cywilnym. Wobec tego przyjęto przepis podobnej zupełnie treści i takiej sam ej redakcji jak art. 7 dawnego k.p.c.
W toku dyskusji przeprowadzonej nad projektem k.p.c. wysunięto m. i. także postulat rozszerzenia związania sądu w postępow aniu cywilnym przez przyznanie mocy wiążącej także innym orzeczeniom karnym , a nie tylko w yrokom skazu ją c y m 6. Niemniej jednak w toku dalszych prac kodyfikacyjnych odpowiedni przepis projektu nie uległ zmianie i dopiero w kom isji sejmowej nadano tem u przepisowi odmienną redakcję, a w szczególności połączono w jedną całość dwa paragrafy odpowiedniego artykułu i ujęto treść dawnego drugiego paragrafu — zupełnie w innych słowach — jako zdanie drugie tegoż artykułu.
W rezultacie zagadnienie znaczenia w postępow aniu cywilnym w yroku wydanego w postęp, karnym zostało w ten sam sposób unorm owane jak w dawnym kodeksie, gdy chodzi o samą zasadę. Za takim bowiem rozwiązaniem przem aw iają zarówno względy ekonomii procesowej, jak i dobro w ym iaru sprawiedliwości. Jest to wprawdzie pewne ograniczenie samodzielności sądu w zakresie dokonywania u sta leń w postępow aniu cywilnym, mogące kolidować z zasadą swobodnej oceny dowodów, a także z zasadą bezpośredniości tego postępowania, jednakże z punktu widzenia dom inującej zasady obiektywnej nie w ydaje się to niebezpieczne, gdyż postępowanie karne daje dostateczne gw arancje dla ustalenia— zgodnie z p ra w dą — ia k tu popełnienia przestępstw a. Postępow anie zaś cywilne zazwyczaj jest późniejsze od postępowania karnego i w postępowaniu tym — wobec upływu dłuższego czasu i b raku niekiedy odpowiednich środków dowodowych — trudniej na ogół dokonywać samodzielnie ustaleń w tym przedmiocie zgodnie z praw dą obiektywną. Niemniej jednak w yjątkow y charakter przepisu art. 11 k.p.c. w ska zuje właściwy kierunek jego w ykładni. W szczególności w ykładnia ta powinna być zawsze ścisła, nigdy więc nie pow inna być rozszerzająca, a zwłaszcza nie powinien być rozszerzany zakres okoliczności nie podlegających spraw dzeniu przez sąd w postępowaniu cywilnym.
Związanie, w ynikające z pierwszego zdania art. 11 k.p.c., ograniczone jest do wypadków, w których w postępow aniu karnym zapadł w yrok k arny skazujący.
5 o r ó ż n i c a c h m i ę d z y t y m i k o n c e p c j a m i — p a t r z W. S i e d l e c k i : z p r a c K o m i s j i K o d y f i k a c y j n e j n a d n o w y m k o d e k s e m p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o P R L , S t u d i a C y w i l i s t y c z n e , T . I, 1961, s . 291—292.
« A . K a f a r s k i : Z a g a d n i e n i e m o c y w i ą ż ą c e j p r a w o m o c n y c h w y r o k ó w k a r n y c h w p r o c e s i e c y w i l n y m , , » P a ń s t w o i P r a w o ” n r 7/1961. ^
24 W ł a d y s ł a w S i e d l e c k i N 9 (105)
Kodeks nie określa bliżej, o jakie postępow anie k arn e chodzi. Zgodnie jednak z dotychczasowym stanow iskiem nauki i p rak ty k i w tej kwestii, w łaśnie ze względu na w yjątkow y charakter przepisu należy przyjąć, że chodzi tu o postę powanie karne toczące się tylko przed sądem powszechnym lub szczególnym (są dem wojskowym), natom iast nie wchodzi w rachubę postępow anie toczące się przed innym i organami, a więc postępow anie karno-adm inistracyjne, karne sk a r bowe, dyscyplinarne itp.
Tylko ustalenia prawomocnego w yroku skazującego co do popełnienia p rze stępstw a m ają moc w iążącą w postępow aniu cywilnym. Nie m ają zatem takiej mocy zarówno wszelkie ustalenia innej treści w yroku lub orzeczenia wydanego w postępowaniu karnym , jak i wszelkie inne ustalenia w yroku skazującego poza ustaleniam i co do popełnienia przestępstw a.
W yrok karny uniew inniający nie wiąże sądu w postępow aniu cywilnym, gdyż wyrok ta k i nie m usi wyłączać prawdziwości faktów , które dały powód do oskar żenia, a z których przede w szystkim w ynika dochodzone w postępow aniu cyw il nym roszczenie. B rak bowiem w iny potrzebnej do skazania w postępow aniu k a r nym nie w yłącza naruszenia p raw a cywilnego, będącego podstaw ą roszczenia w postępowaniu cywilnym. W yrok uniew inniający może, jako dokum ent urzędowy, »tanowić w postępowaniu cywilnym dowód, którego znaazenie, jak każdego innego dowodu, sąd oceni według swego uiznania. To samo dotyczy orzeczenia w ydanego w postępowaniu karnym , którym to orzeczeniem postępow anie zostało umorzone
z. jakichkolw iek przyczyn. Sąd w postępow aniu cywilnym związany jest tylko
ustaleniam i w yroku skazującego co do popełnienia przestępstw a. Jeżeli w postę powaniu karnym z jakichkolw iek przyczyn nie doszło do w ydania wyroteu sk a zującego, sąd w postępow aniu cywilnym obowiązany jest samodzielnie ustalić okoliczności, od których zaileżne jest rozstrzygnięcie s p ra w y 7.
Sąd związany jest tylko ustaleniam i co do popełnienia przestępstw a, zaw artym i w prawom ocnym w yroku karnym skazującym , tzn. ustaleniam i, że określone przestępstw o zostało przez skazanego tym w yrokiem popełnione. N atom iast nie wiążą sądu w postępow aniu cywilnym ustalenia wszelkich innych okoliczności, ja k np. przyczyn popełnienia przestępstw a, w zajem nych krzywd wyrządzonych przez poszkodowanego i innych okoliczności towarzyszących popełnieniu prze stępstw a 8, a także ustalenia dotyczące następstw popełnienia p rzestęp stw a9. W szczególności sąd w postępow aniu cywilnym nie je st zwiąizany ustaleniem co do tego, czy przestępstw o wywołało szkodę i w jakiej wysokości, chyba że w w y roku karnym ustalano zabór lub przywłaszczenie określonej kw oty p ien iężn ej10.
W takim bowiem w ypadku wysokość szkody staje się jednym z elem entów przed miotowych istoty przestępstw a, ustalonych przez sąd w sentencji wyroku. W y padki takie są nadal dość częste zwłaszcza n a tle stosow ania ustaw y o wzmożeniu ochrony m ienia społecznego przed szkodami w ynikającym i z przestępstw a (Dz. U. z 1958 r. N r 4, poz. 11), według której sąd w postępow aniu karnym w zależności od wysokości szkody określa zakres wiiny i wysokość kary u .
Zw iązanie ustaleniam i w yroku karnego co do popełnienia przestępstw a wyłącza (tak jak w dawnym kodeksie) w ykazywanie w postępow aniu cywilnym przez
7 o r z e c z e n i e S N z 1 0 .IX .1 9 5 8 r . 3 C O 16/58, O S P i K A z e s z . S/1959, p o z . 129. « O r z e c z e n ie S N z 15.V .1951 r . C 109/51, O S N n r 1/1952, p o z . 23. » o r z e c z e n i e S N z 12.1.1955 r . 1 C 1123/53, O S N n r 2/1957, p o z . 67 o r a z z 19.X I.1951 r . B P E ■ r 1/1958. 1« O r z e c z e n i e S N z 1 3 .IX .1 9 5 7 r . 2 C R 711/57, O S P i K A n r 9/1958, p o z . 230. u P o r . J . S o b k o w s k i : W y r o k k a r n y w p o l s k i m p r o c e s i e c y w i l n y m , „ N o w e P r a w o " a r 12/1958, s . 40.
skazanego prawom ocnym wyrokiem karnym b rak u swej winy, a zatem wyłącza np. możliwość dowodzenia przez niego, że nie ponosi on odpowiedzialności za szkodę, gdyż ze względu na jego stan psychiczny nie można przypisać m u w in y 12 (art. 425 k.c.). W razie jednak zastosowania przez sąd w postępow aniu karnym przepisu a rt. 18 k.k., sąd w postępow aniu cywilnym m a możność przyjęcia, że szkoda pow stała częściowo bez w iny poziwanego i w konsekw encji przypisać po zwanemu odpowiedzialność jedynie za część szkody. Konieczne jednak byłoby w takim w ypadku wykazanie, że pomiędzy stw ierdzonym stanem psychicznym pozwanego (otępieniem) a szkodą istnieje związek przyczynow y.13 Tego rodzaju stanow isko w ydaje się słuszne, gdyż pozwala na uwzględnienie w postępow aniu cywilnym specyficznych w arunków odpowiedzialności za szkodę osób o ograniczo nej [poczytalności, nie podważając bynajm niej w agi w yroku karnego. Skazanie zaś- za przestępstw o nie wyłącza także możliwości przeprow adzenia w postępow aniu cywilnym dowodu, że druga stro n a przyczyniła się do wyrządzenia szkody.14
U stalenia wiążące sąd w postępow aniu cyw ilnym (zamieszczone są w zasadzie w sentencji w yroku karnego skazującego. Nie w iążą zatem ustalenia zaw arte w uzasadnieniu takiego w yroku,15 chyba że chodzi o ustalenia stanow iące ko nieczną przesłankę do stw ierdzenia przestępstw a określonego w sentencji wyrokur (np. w procesie o ustalenie, że m ałżeństw o nie izostało zaw arte, sąd związany jest wyrokiem k arn y m skazującym >za zawarcie m ałżeństw a bigamioznego, w tym bo wiem w ypadku sąd je st pozbawiony możności ustalenia, że pierwsze małżeństwo- wie zostało zaw arte, skoro koniectaną przesłanką bigam ii było ustalenie, że pierw sze m ałżeństw o zostało skuteaznie z a w a rte 18).
Związanie w ynikające z pierwszego zdania a rt. 11 polega n a tym , że sąd w po— łtępow aniu cywilnym przyjm uje ustalenia prawomocnego w yroku karnego skazu jącego jako jeden z elementów -podstawy faktycznej swego rozstrzygnięcia. N ie wchodizi tu więc w rachubę swobodna ocena tych ustaleń w rozum ieniu art. 233 § 1 k .p.c.17 Swobodnej bowiem ocenie sądu podlegają dowody, n a podstawie któ rych sąd dokonuje ustaleń faktycznych. N atom iast ustalenia prawomocnego w y roku karnego skazującego nie są dowodami, lecz w łaśnie ustaleniam i wiążącymi, sąd w postępow aniu cywilnym.
Związanie przew idziane w (pierwszym zdaniu art. 11 kjp.c. nie ustaje an i w n a stępstw ie ogłoszenia ustaw y am nestyjnej, k tó ra unicestw ia jedynie sk u tk i k a rn e w y ro k u 18, an i n a skutek zatarcia skazania, które rów nież ogranicza się do uchy lenia następstw karn y ch sk a z a n ia .19 W (przeciwnym bowiem razie trzeba by z ko nieczności badać w postępow aniu cywilnym ponownie kwestię, iczy pozwany po pełnił przestępstw o, i to zazwyczaj w w arunkach o w iele gorszych, niż to m iało m iejsce poprzednio w postępow aniu karnym . N atom iast związanie to odpadnie wówczas, gdy prawom ocny w yrok k a m y w postępow aniu karnym zostanie w n a stępstw ie skargi o wznowienie postępow ania lub rew izji nadzw yczajnej uchylony. Jeżeli zaś uprawom ocni się tym czasem w yrok w postępowaniu cywilnym oparty'
12 O r z e c z e n i e S N z 8.X .1956 r . 4 C R 520/56, O S N n r 4/1957, p o z . 107. 13 O r z e c z e n i e S N z 30.111.1961 r . 4 C R 950/60, O S P i K A n r 3/1962, p o z . 81. 14 O r z e c z e n i e S N z 1 9 .V III.1 9 6 0 r . 3 C R 998/59, O S P i K A n r 5/1961, p o z . 131. 15 O r z e c z e n i e S N z 13.I X . 1949 r . K R C 344/49, P i P n r 5—6/1950 z a p r o b u j ą c ą g l o s ą M . W a - l i g ó r s k i e g o . 16 O r z e c z e n i e S N z 28.1V .1961 r . 1 C R 285/60, O S P i K A n r 3/1962, p o z . 76. 17 O r z e c z e n i e S N z 16.X II.1961 r . 2 C R 1229/60, O S N n r 3/62, p o z . 118. 18 O r z e c z e n i e S N z 13.1.1958 r . 3 C R 511/57, O S P I K A n r 10/58, p o z . 265. 19 O r z e c z e n i e S N z 18.111.1961 r . 1 C R 244/60, O S P i K A n r 7— 8/1962, p o z . 196 z a p r o b u j ą c ą , g l o s ą B . D o b r z a ń s k i e g o .
26 W ł a d y s ł a w S i e d l e c k i Nr 9 (105) n a tym związaniu, to zajdzie wówczas podstaw a do wznowienia z tej przyczyny
postępowania cywilnego (art. 403 § 1 i 404 k.pjc.; o tyim niżej).
Moc „wiążącą ma jednak tylko prawom ocny wyroik skazujący, tj. w yrok kam y, k tóre nie może ulec zaskarżeniu w to k u instancji. Dopóki więc w yrok karny może ulec (zaskarżeniu, n ie m a on jeszcze mocy w iążącej w postępow aniu cywilnym. Sąd m a wówczas swobodę w sam odzielnym ustalaniu okoliczności dotyczących popełnienia przestępstw a. Tym bardziej izaś m a tę swobodę, gdy spraw a karna nie została jeszcze wszczęta. W tych jednak w ypadkach zachodzi możliwość za wieszenia postępow ania cywilnego z przyczyny prejudycjalności przyszłego w yro ku karnego, w łaśnie w celu zaczekania ina rozstrzygnięcie spraw y karnej (art. 177 § 1 p k t 4 i § 2 ik.p.:c., o czym niżej).
Zdanie drugie art. ill ikjp.c. dopuszcza jeden w y jątek od związania przew idzia nego w pierwszym zdaniu tego artykułu, tym czasem według dawnego kodeksu '§ 2 art. 7) istniały dwa w yjątki. Kodeks nie bierze obecnie pod uwagę w ypadku <w praiktyce (zresztą m ało aktualnego), ikiedy oskarżony w postępow aniu karnym nie bronił się. Według w ięc (kodeksu obojętne jest z p u n k tu widzenia związania sądu w postępow aniu cywilnym, czy w yrok w ydany w postępow aniu karnym za p a d ł z udziałem w tym postępow aniu oskarżanego, czy też został on skazany w y rokiem zaocznym.
Jeśli zaś chodzi o drugi w yjątek, znany daw nem u kodeksowi, to obecnie jest on ujęty w zupełnie innej redakcji. Podczas bowiem gdy według dawnego kodeksu ustalenia prawomocnego w yroku (karnego mogły być w postępowaniu cywilnym obalane przez osobę, przeciwko której oskarżenie n ie było skierowane, to obecnie kodeks stanowi, że osoba, k tóra nie b y ła oskarżona, może się powoływać w postę powaniu cywilnym n a w szelkie okoliczności w yłączające lub ograniczające jej od powiedzialność cyw ilną. Przy redakcji dawnego kodeksu należało przyjąć, że cho dzi w tym w ypadku o obalenie dom niem ania ustawowego, którym sąd jest zw ią zany w postępow aniu cywilnym, a więc że przeniesiony tu został ciężar dowodu na tę osobę, w k tó rej interesie leży obalenie tego domniemania. Natom iast ze sform ułow ania nowego kodeksu można by wnioskować, że w spraw ie cywilnej dotyczącej osoby, k tó ra nie była oskarżona, ustalenia prawomocnego w yroku karnego co do popełnienia przestępstw a nie w iążą sądu w postępow aniu cyw il nym, skoro osoba ta może się powoływać na wszelkie okoliczności w yłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną, a więc przede w szystkim na to, że przestępstw o nie zostało popełnione. Wobec powyższego osoba ta nie ma potrzeby obalać dom niem ania ustawowego, gdyż ono nie istnieje, a tym samym nie zacho dzi w postępow aniu cywilnym żadna zmiana w zakresie rozkładu ciężaru dowodu. Strona powodowa pow inna w ięc zgadnie z ogólną zasadą o rozkładzie ciężaru dowodu (art. 6 k.c.) udowodnić fakty, n a których opiera sw e powództwo, a ’.vięc między innym i fa k t popełnienia przestępstw a, jeżeli opiera n a nim swe roszcze nie; W yrok zaś ikarny skazujący stanow iłby w takim w ypadku niew ątpliw y do wód, ale tylko co do tego, że w postępow aniu k arn y m dana osoba została uznana za spraw cę przestępstw a. N atom iast sam fak t popełnienia przestępstw a mógłby być przedm iotem samodzielnego ustalenia przez sąd w postępow aniu cywilnym. W szczególności sąd w tym postępowaniu, po zbadaniu ak t karnych, na które po woła się niew ątpliw ie powód, mógłby zająć odm ienne stanowisko co do faktów niż te, jakie zajął sąd w postępow aniu karnym . W rezultacie związanie sądu w po stępow aniu cywilnym ograniczałoby się do wypadków, w których roszczenie do chodzone jest przeciwko osobie spraw cy skazanej tym w y ro k iem 20. Trudności
przy tak iej w ykładni przepisu a rt. ill k .p x . w yniknęłyby w tych spraw ach, w k tó ry c h roszczenie w postępow aniu cywilnym byłoby skierow ane jednocześnie
prze-ciwko osobie skazanej wyrokiem karnym oraz przeprze-ciwko innej osobie n a podsta wie tego samego fak tu popełnienia przestępstw a. Mogłoby tu bowiem dojść do sprzeczności nie tylko między wyrokiem k a rn y m a w yrokiem cywilnym, ale — co gorsza — do sprzeczności w ew nętrznej w sam ym w yroku cywilnym w kw estii oceny tego sam ego faktu, skoro związanie sądu w yrokiem karnym w stosunku do osoby skazanej jest bezwzględne, n ie dopuszczające zwolnienia sądu od niego w postępow aniu cywilnym. *
Z drugiej strony nie w ydaje się możliwa także tego rodizaju w ykładnia przepisu art. 11 k.p.c., że związanie w ynikające z .tego przepisu obowiązuje sąd także w spraw ie cywilnej przeciwko osobie, k tó ra n ie była oskarżona w postępow aniu karnym , przy czym osoba ta może jedynie, nie kw estionując samego faktu popeł nienia przestępstw a, powoływać isię n a takie okoliczności, które wyłączają ją od odpowiedzialności (np. dlatego, że nie odpow iada ona za czyn spraw cy) lub tę o d powiedzialność ograniczają (np. dlatego, że w inę ponosi częściowo sam poszk 'ido- wany). Przy takiej bowiem w ykładni przepis drugiego zdania art. 11 k.p.c. byłby zupełnie zbędny, skoro — jak już poprzednio przyjęliśm y (zgodnie zresztą z do tychczasowym zgodnym poglądem n au k i i orzecznictwa) — zw iązanie sądu w po stępowaniu cywilnym wyrokiem karnym ogranicza się jedynie do ustalenia samego faktu popełnienia przestępstw a, nie dotyczy zaś wszystkich innych okoliczności, które są przedm iotem samodzielnego badania sądu w postępowaniu cywilnym także w stosunku do osoby skazanej wyrokiem karnym . Poza tym przeciwko takiej wykładni przem aw iałby użyty w drugim zdaniu a rt. 11 k.pjc. w yraz „wszelkie” — co do okoliczności, na jakie może powoływać się osoba, która nie była oskarżona w postępow aniu karnym .
Pozostaje więc do przyjęcia ta k a w ykładnia art. 11 k.p.c., która mimo różnicy w sform ułow aniu drugiego zdania tego artykułu . zbieżna je st z w ykładnią odpo wiedniego przepisu dawnego k o d ek su 21, a mianowicie, że w, dalszym ciągu sąd w postępow aniu cywilnym związany jest ustaleniem prawomocnego w yroku karnego skazującego co do popełnienia przestępstw a, osoba zaś, k tóra nie była w postępowaniu karnym oskarżona, może tylko — celem wykazania, że roszczenie w stosunku do niej nie jest uzasadnione — prowadzić dowód także co do tego, że ustalenie sądu w postępowaniu karnym nie jest zgodne z praw dą. Za ta k ą w ykład nią przem aw iałyby trudności związane z w ykładnią starającą się — przede w szyst kim z różnicy w sform ułow aniu przepisu kodeksu — wyprowadzić m erytoryczne wnioski. Poza tym jednak za tą w ykładnią, a więc za utrzym aniem dotychczaso wego stanu prawnego, zdaje się przem aw iać naw et inowe sform ułowanie kodeksu o tyle, że skoro kodeks dopuszcza powoływanie się osoby, przeciwko której o sk ar żenie nie byłe skierowane, na wszelkie okoliczności w yłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną, to w łaśnie osoba ta powinna te okoliczności udo wodnić, gdyż wyprow adza z nich korzystne dla siebie sk u tk i praw ne.
20 O z n a c z a ł o b y t o p r z y j ę c i e d r u g i e j k o n c e p c j i r o z w i ą z a n i a z a g a d n i e n i a z n a c z e n i a w y r o k u k a r n e g o w p o s t ę p o w a n i u c y w i l n y m , k t ó r a b y ł a r o z w a ż a n a i z o s t a ła o s t a t e c z n i e o d r z u c o n a p r z e z Z e s p ó ł K o m i s j i K o d y f i k a c y j n e j (o c z y m b y ł a j u ż p o p r z e d n io m o w a ) . P r z y t e j j e d n a k k o n c e p c j i r a c z e j p i e r w s z e z d a n i e a r t . 11 b y ł o b y i n a c z e j z r e d a g o w a n e o r a z z b ę d n e b y ł o b y w ó w c z a s z d a n i e d r u g i e . 21 z m i a n a r e d a k c j i z d a n ia d r u g i e g o a r t . 11 k . p . c . m i a ł a z a p e w n e n a c e l u u s u n ą ć m y l n e w r a ż e n i e , ż e p r z e z o b a l e n i e u s t a l e n i a w y d a n e g o w p o s t ę p o w a n i u k a r n y m w y r o k u w d r o d z e p r z e c i w d o w o d u w p o s t ę p o w a n i u c y w i l n y m o b n i ż a s i ę n i e j a k o w a r t o ś ć t e g o w y r o k u , k t ó r y p r z e c i e ż w d a l s z y m c i ą g u z a c h o w u j e s w o j ą m o c i w ł a ś c i w e s o b i e s k u t k i p r a w n e . R ó w n i e ż M . L i s i e w s k i ( N o w y k o d e k s p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o , w k ł a d k a d o „ P a l e s t r y ” n r 3/1965) o r a z A . Z i e l i ń s k i ( Z e s t a w i e n i e w a ż n i e j s z y c h z m i a n w p r o w a d z o n y c h p r z e z n o w y k . p . c . , , , B i u l e t y n M in . S p r a w . , n r 1, 1965) n i e d o p a t r z y l i s i ę t u t a j z m i a n y d o t y c h c z a s o w e g o s t a n u p r a w n e g o w t y m z a k r e s i e .
28 W l a d y s l a i o S i e d l e c k i Nr 9 (105>
W świetle przepisów kodeksu n a d a l ak tu aln a jest także kw estia, czy następców praw nych skazanego w yrokiem karnym , a w szczególności jego spadkobierców,, można uważać za osoby, k tó re n ie były oskarżone w postępow aniu karnym , a więc czy w postępow aniu cywilnym dotyczącym tych osób mogą orne wykazywać, że- przestępstw o nie zostało przez ich poprzednika popełnione. K w estię tę rozstrzygnął Sąd Najwyższy n a tle dawnego 'kodeksu przyjm ując, że praw om ocny w yrok k arny skazujący wiąże w postępow aniu cywilnym także następców praw nych skazane go 22. Stanowisko rto w ydaje się n a d al uzasadnione tym , że następcy p raw n i sk a zanego objęci są skutkam i stan u spraw y w toku, a w razie zakończenia procesu przeciwko skazanem u — tzw. rozszerzoną prawom ocnością orzeczenia sądowego, wobec czego nie mogą ani także obalać związania dotyczącego ich poprzednika. W ynika to w łaśnie z ich charakteru jako następców praw nych, którzy z tego- względu pow inni znajdować się z ra c ji tego następstw a w identycznej sytuacji co ich poprzednik. Różnica przy tym obecnego sform ułow ania przepisu art. 11 k.p.c- w stosunku do te k stu daw nego kodeksu n ie -o-dgrywa roli, skoro mimo tej różnicy wykładnia tych przepisów pow inna być ta sam a.
3. WPŁYW TOCZĄCEGO SIĘ POSTĘPOWANIA KARNEGO NA POSTĘPOWANIE-CYWILNE
Zagadnienie w pływ u toczącego się postępow ania karnego na postępowanie cywil ne zostało unorm ow ane bez żadnych zm ian w nowym kodeksie postępowania cy wilnego. Problem ten sprow adza się bowiem w dalszym ciągu do możności zaw ie szenia postępow ania cywilnego w łaśnie ze względu n a związek, jaki zachodzi między spraw ą k a rn ą a w ynikiem postępow ania cywilnego. Jest t-o więc jeden z wypadków zawieszenia postępow ania cywilnego z przyczyn prejudycjalnośeL Sform ułow anie odpowiedniego przepisu nowego kodeksu, tj. pkt 4 § 1 i art. 177. jest identyczne jak -przepisu daw nego kodeksu (pkt 4 art. 191). Nie zmieniono tu ani jednego słowa.
Pozostaje także w pełni ak tu aln a dotychczasowa w ykładnia odnosząca się w ogóle do użytego iw tym arty k u le n a w stępie słow a „może”, jeśli chodzi o powzięcie d e cyzji przez sąd co do zawieszenia -postępowania -z przyczyn prejudycjalnośeL W szczególności n adal należy -przyjmować, że nie oznacza -to bynajm niej pozosta w ienia kw estii zawieszenia postępow ania do dowolnego uznania sądu, lecz wkłada-, na sąd obowiązek rozważenia okoliczności i w ydania decyzji w danej sy tu acji celow ej.23
Dochodzi tu jeszcze w tym szczególnym w ypadku zawieszenia -postępowania ta. okoliczność, że sąd w razie w ydania <w postępow aniu karnym -wyroku skazującego- będzie tym w yrokiem związany. Wobec tego tym bardziej starannie sąd musi się- zastanowić nad tym , czy nie je st ruzasadnione .zawieszenie postępow ania cywilnego, aby zaczekać n a w ydanie w yroku w postępow aniu karnym . Z drugiej jednak stro ny, jak to trafn ie iprzyjął S ąd Najwyższy w jednym ze sw ych orzeczeń24, n ad a l również aktualnym , zawieszenie postępow ania z tej przyczyny o ty le tylko w y d aje się uzasadnione, o ile w yczerpująco zebrany w spraw ie cywilnej m ateriał: dowodowy n ie daje dostatecznych -podstaw do (uwzględnienia powództwa. W takimi bowiem w ypadku bez zaczekania n a zakończenie postępow ania karnego wynik; spraw y cywilnej mógłby -być odmienny od treści w yroku karnego, którym sącfc
22 O r z e c z e n i e S N z 2 7 .X I.1961 r . 2 C R 1043/60, O S P i K A n r 11/1963, p o z . 292. 23 O r z e c z e n i e S N z lg .III.1 9 5 0 r . W a C 349/49, O S N n r 3/1951, p o z . 66. 24 O r z e c z e n i e S N z 31.X . 1957 r. 3 C Z 303/57, „ N o w e P r a w o ” n r 7— 8/1958.
cywilny byłby następnie związany. Sąd pow inien się kierować postulatem zapew nienia sw em u orzeczeniu trw ałej w artości n a przyszłość 25, a nie stw arzać niepew nych sytuacji mogących prowadzić do obalenia tego orzeczenia — czy to już w toku instancji, czy to naw et po jego upraw om ocnieniu — w drodze w znowienia postępowania lub rew izji nadzw yczajnej.
Inaczej przedstaw ia się spraw a wówczas, gdy nie m a widoków uzyskania odpo wiedniego orzeczenia w postępowaniu karnym : w tedy zawieszenie postępowania cywilnego byłoby nieuzasadnione.26 W w ypadku takim sąd w postępow aniu cy wilnym dokona ustaleń samodzielnie i stosownie do ich w yników w yda swoje orzeczenie, choćby orzeczenie to miało charakter negatyw ny, tzn. choćby orze
czeniem tym sąd oddalił powództwo o roszczenie w ynikające z faktu, który m ógł by być zakw alifikow any jako przestępstwo.
To sam o tym bardziej dotyczy tego rodzaju sytuacji, w której postępow anie karne nie zostało jeszcze wszczęte, ale zachodzą podstaw y do jego wszczęcia. No wy kodeks bowiem zaw iera — rów nież bez żadnej zmiany w stosunku do dawnego kodeksu — pirzepis tej treści, że jeżeli postępowanie k arn e nie jest jeszcze wszczę te, a jego rozpoczęcie zależy od w niosku strony, sąd wyznaczy term in do wszczęcia postępowania; w innych w ypadkach może zwrócić się do właściwego organu (art. 177 § 2 k.pjc.).
Należy zaznaczyć, że obecnie kodeks n ie wyłącza, ta k jak to czynił daw ny ko deks (art. 390 § 2), możliwości zawieszenia postępow ania rewizyjnego z przyczyn prejudycjalności (art. 393 § 1 kjp.c.). Wobec tego sąd także w postępow aniu rew i zyjnym może zawiesić postępowanie, kierując isię tym i sam ym i względami, gdy rozstrzygnięcie spraw y może w danym w ypadku zależeć od w yniku już toczącego się postępow ania karnego bądź gdy zachodzi możność wszczęcia tego postępow a nia. Przepis bowiem § 2 a rt. 177 znajdzie także odpowiednie zastosowanie w po stępow aniu rew izyjnym .
Jeśli chodzi o podjęcie postępow ania cywilnego zawieszonego w celu zaczeka nia n a w ynik postępow ania karnego, to kodeks nie w prow adza w ty m zakresie żadnych zmian. Przyjm uje jako zasadę, że sąd postanow i podjąć postępow anie z chwilą upraw om ocnienia się orzeczenia kończącego postępow anie w spraw ie karnej, ale sąd może jednak także i przedtem , stosownie do okoliczności, podjąć dalsze postępow anie (art. 180 p k t 4 k.p.c.). Podejm ując decyzję w tym ostatnim w ypadku, sąd będzie się kierow ał stanem postępow ania w spraw ie k arn ej i p ra w dopodobnym wynikiem tego postępowania. Na decyzję sądu może niew ątpliw ie wpłynąć także zaszła tymczasem zmiana okoliczności faktycznych lub praw nych rozpoznawanej spraw y cywilnej.
4. WPŁYW POSTĘPOWANIA KARNEGO NA PRAWOMOCNE ORZECZENIE WYDANE W POSTĘPOWANIU CYWILNYM
Również problem w pływ u postępow ania karnego na orzeczenie w ydane w po stępow aniu cywilnym, które przed wszczęciem postępowania karnego upraw om oc niło się, nie przedstaw ia się odm iennie n a tle przepisów nowego kodeksu postępo w ania cywilnego. W dalszym ciągu można tu mówić tylko o wpływie po rednim w granicach określonych w yłącznie przepisam i praw a procesowego cywilnego.
25 p o r . n a t e n t e m a t : L . O s t r o w s k i : W p ł y w s ą d u n a u k s z t a ł t o w a n i e p o d s t a w y f a k t y c z n e j p o w ó d z t w a w n i e k t ó r y c h s p r a w a c h c y w i l n y c h , „ N o w e P r a w o ” n r 5/1966, s . 600 i n . o r a z t e n ż e : O k w e s t i a c h p r e j u d y c j a l n y c h w p r o c e s i e c y w i l n y m , „ P a l e s c r a ” n r 11/1965, =s. l i n .
30 W ł a d y s ł a w S i e d l e c k i Nr 9 (105) Prawom ocne bowiem orzeczenie sądu w ydane w postępow aniu cywilnym — w łaś nie z raicji sw ej prawom ocności — w iąże nie tyliko sąd, który je wydał, ale także inne sądy i organy państw ow e (art. 365 § 1 k.p.c.), wobec czego nie może być bez pośrednio w żadnym razie zmienione lub uchylone przez orzeczenie innego sądu, między innym i także sądu w postępow aniu karnym . Niemniej jednak późniejsze postępowanie karne, a zwłaszcza w ydane w tym postępow aniu orzeczenie, może stworzyć tego rodzaju sytuację, że prawom ocne orzeczenie sądu w ydane w postę powaniu cywilnym nie powinno utrzym ać swej m ocy praw nej, gdyż w św ietle w yników postępow ania karnego orzeczenie to jest sprzeczne z praw em bądź z rze czywistym stanem rozstrzygniętej tym orzeczeniem spraw y. M ając to na uwadze, ustaw odaw ca przew iduje, ta k ja k daw niej, możność uchylenia lub zmiany w tego rodzaju wypadkach prawomocnego w yroku (także prawomocnego postanow ienia orzekającego co do istoty spraw y w postępow aniu nieprocesowym) w drodze w zno w ienia postępow ania cywilnego.
W śród przyczyn tzw. irestytucyjnych uzasadniających wznowienie postępow ania kodeks (art. 403 § 1) w ym ienia zarówno w sposób ogólny uzyskanie w yroku za pomocą przestępstw a (dawny 'kodeks mówił: pnzez czyn karalny), jak i szczególny wypadek oparcia w yroku n a dokumencie podrobionym lub (przerobionym (daw ny kodeks mówił: n a dokum encie podrobionym lub sfałszowanym). Do zmiany tych wyrażeń nie należy przywiązywać wagi, gdyż w istocie rzeczy chodzi o te sam e wypadki. D la w szystkich tych wypadków wspólne jest to sam o założenie, że n a treść prawomocnego orzeczenia wywairł w pływ jakiś czyn, który następnie został stw ierdzony jako' przestępstw o w postępow aniu karnym . W tych bowiem w ypad kach można żądać w znowienia postępow ania w zasadzie dopiero wówczas, gdy czyn został ustalony prawom ocnym w yrokiem skazującym , chyba że postępowanie karne nie może być wszczęte lub że zostało umorzone z innych przyczyn niż b ra k dowodów (art. 404 k.p.c. o treści identycznej jak art. 404 dawnego kodeksu).
N atom iast dalsza przyczyna uzasadniająca wznowienie postępow ania cywilnego, jak ą jest uchylenie prawom ocnego w yroku karnego skazującego, na którym został oparty w yrok w postępow aniu cywilnym, pozostaje w ścisłym związku z przepi sem art. 11 k.p.c. Okoliczność ta bowiem nie może pozostać bez w pływu na roz strzygnięcie spraw y cywilnej, skoro sąd, w ydając to rozstrzygnięcie, był związany ustaleniem prawom ocnego w yroku karnego co do fak tu popełnienia przestępstw a. W tym w ypadku związek rozstrzygnięcia spraw y cywilnej z w ynikiem postępo w ania karnego jest bardziej oczywisty niż w pierwszych w ypadkach, w których przedmiotem badania sądu będzie dopiero to, czy treść rozstrzygnięcia pozostaje rzeczywiście w związku z czynem, iktóry został stw ierdzony jako przestępstw o w w yroku karnym .
W dalszym ciągu stylizacja przepisów kodeksu jest tu szeroka, ponieważ k o deks poza szczególnym w ypadkiem , o którym b y ła wyżej mowa, nie w ym ienia, jakie przestępstw a mogą tu wchodzić w rachubę, a w szczególności, przez kogo mogą one być popełnione. D aje to możność uwzględnienia każdego w ypadku, w którym ujaw nienie czynu przestępnego budzi w ątpliw ość co do trafności w y d a nego w postępowaniu cywilnym prawomocnego rozstrzygnięcia spraw y cywilnej. Można tu dla przykładu podać w ypadki wymienione w jednym z projektów k o deksu postępow ania cywilnego z 1932 r., jak fałszywe zeznanie świadka, biegłego, tłum acza, fałszywe zeznanie (pod przyrzeczeniem) stro n y przeciwnej, oszukańcze działania zastępcy strony, jej fwzeciwnika lub zastępcy, naruszenie obowiązków przez sędziego 2\
Wreszcie szerokie ujęcie podstaw * rew izji nadzwyczajnej, a w szczególności przyjęcie w kodeksie jako podstaw y naruszenia interesu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, pozwoli również n a podciągnięcie w ypadków rażącej sprzeczności praw o mocnego orzeczenie kończącego postępowanie w spraw ie cywilnej z wynikiem postępowania karnego pod przyczyny uzasadniające uchylenie ibądź zmianę tego orzeczenia w następstw ie wniesienia rew izji nadzw yczajnej. M a to szczególne zna czenie zwłaszcza w tedy, gdy inie będzie dopuszczalne z tej iprzyczymy wznowienie postępowania (np. z powodu upływu term inów do w znow ienia postępowania).
5. MOC WIĄŻĄCA ORZECZENIA SĄDU CYWILNEGO W POSTĘPOWANIU KARNYM
Zagadnienie mocy wiążącej orzeczenia sądu cywilnego dla postępowania karnego nie było dotychczas przedm iotem unorm ow ania kodeksiu postępowania cywilnego. Zagadnienie to, bardzo aktualne dla praktyki, toyło przedm iotem wypowiedzi dok tryny i orzecznictwa w związku z przepisem ant. 6 kodeksu postępow ania karnego. Zagadnienie ipawyższe może być rozw ażane t. różnych punktów w id z en ia.28
W tym m iejscu ograniczę się jedynie do skom entow ania zajętego w tej kw estii stanow iska przez nowy kodeks postępow ania cywilnego, zwłaszcza że stanow isko to wym aga pewnego w yjaśnienia.
W § 1 art. 365 ikodeks nadaje prawom ocnym orzeczeniem moc wiążącą w sto sunku ido w szystkich sądów i innych organów państwowych, /w § 2 zaś tego a rty kułu kodeks w prow adza w yjątek od te j zasady, jeśli chodzi o sąd orzekający w postępow aniu karnym . Według bowiem tego przepisu kodeks postępow ania k a r nego określa, w jak im zakresie orzeczenia sądu cywilnego nie w iążą sądu w po stępowaniu karnym . Treść tego przepisu w ym aga w yjaśnienia n a podstaw ie m a teriałów Komisji K odyfikacyjnej, a to ze w zględu na to, że obecnie obowiązujący kodeks postępowania karnego nie zaw iera przepisów, do których odsyła kodeks postępowania cywilnego.
W Zespole Komisji Kodyfikacyjnej reprezentow any był pogląd, że kw estię zw ią zania sądu karnego orzeczeniami prawom ocnym i w ydanym i w postępow aniu cy wilnym należy w yraźnie unormować w kodeksie zgodnie z dotychczasowym s ta nowiskiem w tej spraw ie nauki i orzecznictwa. S tąd też w jednym z ostatnich projektów kodeksu postępowania cywilnego, m ianowicie ,w projekcie z 1962 r. (powielonym), zamieszczony został przepis następującej treści: „Sąd karny zwią zany jest tylko takim i orzeczeniami sądu cywilnego, n a mocy których pow staje nowy sta n praw ny”. W toku jednak dalszych p ra c n ad projektem kodeksu postę powania cywilnego uznano, że właściwsze m iejsce dla tego przepisu będzie w ko deksie postępowania karnego. Wobec powyższego ograniczono się do zamieszczenia w projekcie ikodeks u postępowania cywilnego przepisu odsyłającego w tej mierze do kodeksu postępow ania karnego, przy czym odpowiedni przepis znalazł się w p ro jekcie kodeksu postępowania k arn e g o .29 Do czasu jednak w ydania nowego k o deksu postępowania karnego treść przepisu a rt. 365 § 2 kjp.c. zawisła niejako
28 K . P i a s e c k i : W p ł y w p r o c e s u i w y r o k u c y w i l n e g o n a p r o c e s i w y r o k k a r n y ( z a g a d n i e n i a d e l e g e f e r e n d a ) , „ P a l e s t r a ” n r 6/1966. 29 A r t . 41 p r o j e k t u k o d e k s u p o s t ę p o w a n i a k a r n e g o z 1963 r . ( D r u k : W y d a w n i c t w o P r a w n i c z e 1963) b r z m i n a s t ę p u j ą c o : „ A r t . 41 § 1. S ą d r o z s t r z y g a s a m o d z i e l n i e w s z e l k i e z a g a d n i e n i a f a k t y c z n e i p r a w n e w y n i k a j ą c e w t o k u p o s t ę p o w a n i a i n i e j e s t z w i ą z a n y r o z s t r z y g n i ę c i a m i i n n e g o s ą d u lu b u r z ę d u . § 2. J e d n a k ż e w i ą ż ą c e s ą : a ) r o z s t r z y g n i ę c i a , n a m o c y k t ó r y c h p o w s t a j e n o w y s t a n p r a w n y , b ) o r z e c z e n i a s ą d u w y ż s z e j i n s t a n c j i w z a k r e s i e p r z e w i d z i a n y m p r z e z u s t a w ę . ”
',32 W ł a d y s ł a w S i e d l e c k i Nr 9 (105) w próżni. Rozwiązanie tego 'zagadnienia m usi iść w kieru n k u w skazanym przez dotychczasowy stan nauki i .p rak ty k i30, oraz w k ieru n k u zamierzonym przez u sta wodawcę, co znalazło (choć połowiczny) w yraz w przepisach nowego kodeksu po stępowania cywilnego.
Zgodnie więc z dotychczasowym stanem praw nym należy przyjąć, że jeżeli w y rok cywilny, opieirając się n a obowiązujących przepisach praw nych, stworzył n o wy stan praw ny w zakresie stosunków praw nych określonych podmiotów p r a wnych i stan ten w myśl tychże przepisów nie może być zmieniony w inny spo sób niż tylko w drodze znowu prawomocnego w yroku cywilnego — to sąd w po stępow aniu karnym , rozpoznając spraw ę karną, nie może nie uznać tego stan u prawnego, gdyż dla niego przedstaw ia się on już jako k o n k retn a rzeczywistość. Jeżeli zatem prawom ocnym w yrokiem są d u cywilnego małżeństwo zostało u n ie
ważnione lub rozw iązane, to sąd k arn y nie może tego m ałżeństw a uważać za ważne lub istniejące. W takim w ypadku stanow isko sądu karnego byłoby sprzeczne oczywiście z rzeczywistym układem stosunków praw nych. Nie (wchodzi tu w ogóle w rachubę kw estia jakiegoś samodzielnego rozstrzygania zagadnienia praw nego w świetle przepisu art. 6 k.pjk. Chodzi tu o stw ierdzenie jedynie stanu, powstałego w skutek rozstrzygnięcia sądowego wydanego w postępow aniu cywilnym.
Inaczej oczywiście przedstaw ia się spraw a, gdy orzeczenie sądu cywilnego stw ierdziło jedynie istnienie jakiegoś stan u , a więc gdy m iało ono c h a rak ter d e klaratyw ny, gdyż wówczas sąd k a m y m a możność zbadania, ozy stw ierdzony tym orzeczeniem stan w rzeczywistości istnieje. W tym w ypadku .bowiem może zacho dzić wątpliwość, czy orzeczenie w ydane w postępow aniu cywilnym jest zgodn« z praw dą. Dlatego sąd k a m y może samodzielnie poszukiwać praw dy. W prawdzie niebezpieczeństwo niezgodnego, z praw dą stw ierdzenia pewnego stanu w drodze ,orzeczenia sądowego wydanego w postępowaniu cywilnym jest daleko m niejsze w procesie opartym n a zasadach praw a socjalistycznego, jednakże również i w tym procesie możliwość w ydania błędnego z tego p u n k tu w idzenia orzeczenia istnieje i dlatego nie można krępować sądu w postępow aniu karnym w zakresie sam o dzielnego poszukiw ania praw dy. W ynikłą zaś w następstw ie odmiennego ustalenia sądu karnego sprzeczność orzeczenia cywilnego i orzeczenia karnego można łatw o usunąć w drodze rew izji nadzw yczajnej, pozw alającej n a uchylenie każdego p r a womocnego orzeczenia sądowego wydanego w postępow aniu cywilnym, gdy w sku tek niezgodności ż rzeczywistym stanem spraw y orzeczenie to rażąco narusza p ra wo lub interes Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (była już o tym mowa wyżej). Zagadnienie zw iązania sądu w postępowaniu karnym w yrokiem sądu cywilnego ogranicza się więc do związania tegoż sądu w yrokiem lu b innym orzeczeniem w ydanym w postępow aniu cywilnym, k tóre m a charakter konstytutyw ny. Inna rzecz, że ch arak ter konstytutyw ny niektórych orzeczeń cywilnych jest sporny w nauce (np. wyroków ustalających ojcostwo). Problem em jednak, jak ie kryterium należy przyjąć za decydujące dla określenia charakteru orzeczenia jako konsty tutywnego, zajm uję się na innym m iejscu .31 N atom iast tu taj chcę stwierdzić, że kodeks postępow ania cywilnego daje w yraźną wskazówkę, jak należy rozwiązywać zagadnienie mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia sądu wydanego w postępow a niu cywilnym dla sądu orzekającego w postępow aniu karnym . W istocie więc rze- . czy kodeks nie wprow adza w tym zakresie żadnej zmiany do dotychczasowego
stanu, ale usuw a możliwość zajęcia w tej kw estii odmiennego stanow iska.
30 P o r . J . J o d ł o w s k i — W. S i e d l e c k i : o p . c i t . ( s . 124; o r z e c z e n i e S N z 5 .I I . 1965 r . • XI K 375/64, O S P i K A n r 6/1965, p o z . 131 z g l o s ą A . K a f t a l a i W. S i e d l e c k i e g o .
31 P o r . W . S i e d l e c k i : O r z e c z e n i a k o n s t y t u t y w n e w p o s t ę p o w a n i u c y w i l n y m ( a r t y k u l , w K s i ę d z e p a m i ą t k o w e j k u c z c i p r o f . K . S t e f k i , w d r u k u ) .
