Pytania i odpowiedzi prawne

Stanisław Cichosz

Pytania i odpowiedzi prawne

C z y p r z y s ł u g u j ą c e p o ś m i e r c i m a ł ż o n k a j e g o w s p ó ł ­ m a ł ż o n k o w i d o ż y w o t n i e u ż y t k o w a n i e z a r t . 232 K. c. K. P. z 1825 r. ( o b o w i ą z u j ą c e g o n a t e r e n i e b y ł e j K o n g r e s ó w k i w w y p a d k a c h , g d y o t w a r c i e s p a d k u n a s t ą p i ł o p r z e d 1 s t y c z n i a 1947 r.) u p r a w n i a t e g o ż w s p ó ł m a ł ż o n k a d o n a b y c i a n i e r u c h o m o ś c i w t r y b i e a r t . 2 u s t a w y z d n i a 26.X.1971 r. o u r e g u l o w a n i u w ł a s ­ n o ś c i g o s p o d a r s t w r o l n y c h (D z. U. N r 27, p o z. 250)? ‘ O D P O W I E D Ź :

W m yśl art. 232 K.c.K .P. „m ałżonkow i przy życiu pozostałem u należy się po w spółm ałżonku zm arły m część sp adk u rów na części, jak a na każde dziecko przypada, licząc pozostałego w spółm ałżonka p rzy podziale za jed ­ no dziecko i zostaw iając onem uż w y b ó r m iędzy częściami. Część na m ał­ żonka p rzy p a d ła służyć m u tylk o będzie do użytk o w ania dożyw otniego” . Dopóki dział spadku, o k tó ry m w yżej m owa, nie n a stą p ił, w spół­ m ałżonkow i pozostałem u p rzy życiu p rzy słu g u je z ty tu łu p raw spadko­ w ych po zm arły m m ałżonku dożyw otnie użytkow anie odpow iedniej części całego m a ją tk u spadkowego przechodzącego na d z ie c i.1 2

M ałżonek pozostały p rzy życiu jest nie tylko zw ykłym użytltów ni- kiem , ale rów nież spadkobiercą, uczestniczącym w postępow aniu działo­ w ym na rów ni z in n y m i d zied zicam i3

Z te k stu art. 232 K.c.K.P. w pow iązaniu z pow yższym i w yjaśnien iam i w y n ik a, że pozostały p rzy życiu m ałżonek przed działem sp ad k u i przed w ybo rem przez niego części (która n ad al pozostaje w łasnością dzieci) jest dożyw otnim użytkow nikiem tej niepodzielnej części spad ku i że m oże n a­ w et nie mieć w ogóle w posiadaniu i osobistym u ży tk o w an iu żadnego g ru n tu . W w ypadku tak im p rzy słu g u je m u tylko praw o rzeczow e o g rani­ czone w postaci przysługującego m u dożywocia, trak to w ać go zaś należy jak o użytk o w n ik a będącego w ty m ch ara k te rz e w ierzycielem należnych m u z ty tu łu tego dożywocia świadczeń.

1 O s k u tk a c h o rt. 232 K .c .K .P . w p o w ią z a n iu z p r z e p is a m i a r t. 2 u s ta w y o u r e g u lo w a n iu w ła s n o ś c i g o s p o d a rs tw r o ln y c h w y p o w ia d a ł s ię j u ż d r J a n S z a c h u ło w ic z w a r t y k u l e „ Z a k re s k o g n ic ji s ą d u n a tle ustaw*y z d n ia 26.X .1971 r. o u r e g u lo w a n iu w ła s n o ś c i g o s p o d a rs tw r o l­ n y c h ” , z a m ie s z c z o n y m w n rz e l „ P a l e s t r y ” z 1972 r. (p o r. w sz c z e g ó ln o śc i s tr . 27).

2 T a k ie s ta n o w is k o w y n ik a z tr e ś c i o rz e c z e n ia IX D e p a r ta m e n tu S e n a tu (S .IX .576/1863). O rz e c z e n ie to p o w o ła n e z o s ta ło w p r a c y E d w a rd a M u sz a lsk ie g o „ K o d e k s y c y w iln e ” pod a r t . 232 K .c .K .P . w p k t 1 n a s tr . 122 (w y d a w n . z 1936 r.).

3 T a k g ło si o rz e c z e n ie S ą d u N a jw y ż s z e g o z d n ia 22.I II .1934 r. I C 2246/33 („ G ło s S ą d o w ­ n i c t w a ” z e s z y t 12 z 1934 r „ s tr . 936), te ż p o w o ła n e w p o d a n y m w y ż e j w p rz y p . 2 o p r a c o w a ­ n iu „ K o d e k s y c y w iln e ” p o d a r t. 232 K .c .K .P . w p oz. 18 n a s tr. 124.

Nr 2 (182) P yta n ia i o d pow iedzi praw ne 33

W tak iej sy tu a c ji dożywocie jego na zasadzie art. 10 u sta w y z dnia 26.X.1971 r. o u reg u lo w an iu w łasności gospodarstw ro ln y ch pozostaje w mocy, p rzy czym w artość tego dożywocia odlicza się od należności za nieruchom ość n a b y tą przez roln ik a. Rolnik, k tó ry n ab y ł w łasność tej nie­ ruchom ości, ponosi odpow iedzialność osobistą za św iadczenia objęte p r a ­ w em dożywocia (zdanie drugie a rt. 10).

N atom iast jeżeli p rzy podziale sp ad k u tak i pozostały przy życiu m ał­ żonek dokonał w y b o ru i m a w sw ym posiadaniu tę w ydzieloną m u część do dożyw otniego u ży tk o w an ia przez niego i fak ty czn ie nią w łada jako użytkow nik, to jest on w tak im w y p adk u posiadaczem zależnym odpo­ w iadającym przepisom a rt. 336 k.c. i — jako w ładający z innego ty tu łu niż dzierżaw a, a m ianow icie z ty tu łu użytk o w ania — może tę n ieru ch o ­ mość nabyć w try b ie a rt. 2 pow ołanej u staw y o u reg u lo w an iu w łasności gospodarstw roln y ch. A rg u m en t, że uży tk o w anie m iało m u służyć ty lk o dożywotnio, je s t tu bez znaczenia, gdyż użytkow anie przez osobę fizyczną przew idziane przez kodeks cyw ilny (art. 266—270) w ygasa ze śm iercią użytkow nika, ta k i w ięc użytkow nik, w ład ający rzeczą w ram a ch p rz y ­ sługującego m u u ży tkow ania, jest też posiadaczem zależnym z innego ty tu łu niż dzierżaw a i może nabyć nieruchom ość w try b ie pow ołanego w yżej a rt. 2 ustaw y .

P odkreślić należy, że nabycie, o k tó ry m w yżej m owa, przez dożyw ot­ niego u żytk o w nik a może oczywiście n astąpić ty lk o w tedy, gdy zacho­ w ane zostaną p o trzeb ne do tego nabycia w ym agania art. 2 cytow anej wyżej u staw y , jak rów nież w ym ag an ia rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 23 g ru d n ia 1971 r. w spraw ie nieruchom ości nie p od leg ających przekazan iu lu b przejęciu oraz w aru n k ó w ich nabycia przez posiadaczy zależnych (Dz. U, N r 37, poz. 331), a także przepisy in stru k c ji n r 3 M i­ n istra R olnictw a z dnia 23 m arca 1972 r. (Nr URKn-003-1/72).

Takie u p raw n ie n ie do nabycia nieruchom ości z a rt. 2 pow ołanej u sta w y rów nież p rzysługiw ać będzie dożyw otniem u u ży tko w n ikow i z mocy a rt. 232 K .c.K .P., choćby podział sp adk u nie był dokonany, a ów dożyw otni u ż y tk o w n ik m iał w sw ym posiadaniu fak ty czn y m o m aw ianą fizyczną część nieruchom ości i na niej gospodarow ał.

Poza ty m dożyw otni u ży tk o w n ik z a rt. 232 K.c.K.P., fak ty c zn ie u ż y t­ k u jący nieruchom ość, m ógłby ją nabyć, gdyby z posiadacza zależnego przekształcił się w posiadacza sa m o istn e g o .4 B yłby on w ów czas posia­ daczem w złej w ierze, ale m ógłby jako posiadacz sam o istny naby ć n ie­ ruchom ość w try b ie a rt. 1 ust. 2 u staw y o u reg u lo w an iu w łasności gospo­ d arstw ro lny ch , g dy b y tak ie jego sam oistne posiadanie trw a ło co n a j­ m niej 10 lat, licząc do dnia w ejścia w życie pow ołanej u staw y .

2. P Y T A N I E : W j a k i c h w a r u n k a c h s ą d z a w i e s z a p o s t ę p o w a n i e w t r y b i e a r t . 14 u s t . 1 u s t a w y z d n i a 26.X.1971 r. o u r e g u l o w a n i u w ł a s n o ś c i g o s p o d a r s t w r o l n y c h < W y ja ś n ie n ia d o ty c z ą c e z m ia n y p o s ia d a n ia z a le ż n e g o w p o s ia d a n ie s a m o is tn e z a w a r t e są w K o m e n ta r z u d o K o d e k s u c y w iln e g o , W y d a w n ic tw o P ra w n ic z e 1972 r ., to m . I, s t r . 473, 772 1 770. 3 — P a le s tr a

o r a z c z y p r z e d z a w i e s z e n i e m p o s t ę p o w a n i a w t r y ­ b i e a r t . 14 p o w y ż s z e j u s t a w y j e s t o n z o b o w i ą z a n y z b a d a ć p r z e d w y d a n i e m p o s t a n o w i e n i a , c z y n i e n a ­ s t ą p i ł o n a b y c i e p r z e z z a s i e d z e n i e ?

O D P O W I E D Z :

A rty k u ł 14 ust. 1 u staw y o u reg ulo w an iu w łasności gospodarstw ro l­ ny ch (Dz. U. z, 1971 r. N r 27, poz. 259) głosi: „Jeżeli w d niu w ejścia w życie niniejszej u staw y toczy się postępow anie sądow e dotyczące w łas­ ności nieruchom ości podlegającej przepisom niniejszej ustaw y, sąd za­ wiesi postępow anie, zaw iadam iając o ty m o rgan określony a rt. 12 ust. 1. W ty m w y p adk u organ ten obow iązany jest wszcząć z u rzędu postępo­ w anie w sp raw ie nabycia własności nieruchom ości na podstaw ie przepi­ sów u sta w y .”

U stęp 2 art. 14 tejże u staw y stanow i, że „sąd podejm ie postępow anie zaw ieszone stosow nie do przepisu ust. 1 na w niosek k tó rejk o lw iek ze stron, jeżeli w postępow aniu a d m in istracy jn y m w sp raw ie nabycia w łas­ ności nieruchom ości zostanie stw ierdzone, że nabycie w łasności nie n a ­ stą p iło ” .

Z cytow anego wyżej przepisu art. 14 ust. 1 w ynika, że:

1) odnosi się on do spraw sądow ych toczących się w dniu w ejścia w ży­ cie rzeczonej ustaw y, tj. w dniu 4.XI.1971 r.;

2) toczące się w d niu 4.X I.1971 r. postępow anie sądowe dotyczy w łas­ ności nieruchom ości;

3) nieruchom ość, k tó rej powyższe postępow anie dotyczy, podlega p rze­ pisom pow ołanej ustaw y.

P rz e d w ydaniem przez sąd postanow ienia o zaw ieszeniu postępow a­ nia sąd pow inien poddać b ad aniu m a te ria ł dow odow y sp raw y w celu ustalen ia, czy nie zachodzą przytoczone w yżej p rzesłank i po trzeb n e do zaw ieszenia, i w razie pozytyw nej odpowiedzi na to p y tan ie co do ty ch trzech przesłan ek łącznie — zawiesi postępow anie sądowe.

S ąd pow inien zawiesić postępow anie sądow e rów nież w tedy, gdy za­ chodzą w ątpliw ości co do k tó rejk o lw iek z pow yższych przesłanek.

Z acytow ać tu m ożna n astęp u jące u chw ały Sądu N ajw yższego w po­ ru szonej w yżej kw estii, k tó re pow ołane są w „In fo rm acji P ra w n ic z e j” Z P P (zesz. 12 z 1971 r.) w Dziale I-a pod p u n k tam i 18, 19 i 20;

18. „Postępow anie o dział spadku podlega zaw ieszeniu na zasadzie a rt. 14 ust. 1 u staw y z dn. 26 października 1971 r. o ureg u lo w an iu w łasności gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 27, poz. 250) tak ż e w te ­ dy, gdy w chodzące w skład spadku gospodarstw o ro lne m a obszar poniżej podstaw ow ej no rm y i zostało fak ty czn ie podzielone m ię­ dzy sp adkobiercam i.”

(Uchwala SN z dn. 30.XII.1971 r. III CZP 86/71) . 5

19. „Postępow anie w s p r a w i e o z a s i e d z e n i e , w k tó re j m a ­ te ria ł dowodow y w skazuje, że nabycie w łasności nieruchom ości ro i- * * U c h w a ła ta w r a z z u z a s a d n ie n ie m u k a z a ła się w O S N C P z e s z y t 6 z 1972 r., poz. 103.

Nr 2 (182) P yta n ia i o dpow iedzi praw ne 35

nej w tej drodze n astąp iło przed dniem 4 listopada 1971 r., nie pod­ lega zaw ieszeniu na p o dstaw ie art. 14 u staw y z dnia 26 p aźd zier­ nika 1971 r. o u reg u lo w an iu w łasności gospodarstw roln y ch (Dz. U. N r 27, poz. 250)”.

(Uchwała SN z dn. 21.1.1972 r. III CZP 95/71).«

Przytoczona tu uchw ala stanow i odpowiedź na dru g ą część przed ­ staw ionego na w stępie p y tan ia drugiego. N ależy dodać, że a b y om aw ia­ nego postępow ania nie zawieszać, w ystarczy, gdy m ate ria ł dow odow y w y ­ kazuje, iż nabycie w łasności nieruchom ości n astąpiło przed 4 listop ad a

1971 r., tj. przed dniem w ejścia w życie w spom nianej u staw y o u reg u lo ­ w aniu w łasności gospodarstw rolnych. Jeżeli n astępn ie zostanie u stalo n e w postępow aniu sądow ym , że istotnie nabycie tak iej nieruchom ości n a ­ stąpiło przed w ejściem w życie pow ołanej u staw y o u reg u lo w an iu w łas­ ności, tj. przed dniem 4 listopada 1971 r., to sąd stw ierdzi nab y cie te j nieruchom ości przez zasiedzenie, podając zarazem d atę n abycia (sprzed 4.XI. 1971 r.). G dyby zaś w w y n ik u tego postępow ania okazało się, że do dnia 4 listopada 1971 r. n abycie w drodze zasiedzenia nie n astąp iło, to sąd w niosku o stw ierdzenie nabycia nieruchom ości przez zasiedzenie n ie uw zględni.

20. „W w y padku gdy ro ln ik przekazał synow i przed dniem 4 li­ stop ada 1971 r. nieruchom ości w chodzące w skład go spodarstw a rolnego w w a ru n k a ch w skazu jący ch na sam oistne posiadanie tego syna, istn ieją z m ocy a rt. 14 u staw y z dnia 26.X.1971 r. o u reg u lo ­ w an iu w łasności gospodarstw ro ln y ch (Dz. U. N r 27, poz. 250) pod­ sta w y do zaw ieszenia postępow ania w sp raw ie w szczętej przez sp ad ­ kobierców w ym ienionego ro ln ik a o w ydanie ty ch nieruchom ości.”

(Uchwała SN z dn. 21.1.1972 r. III CZP 97/71) . 7

Jeżeli spraw a została w niesiona ju ż po 4 listopada 1971 r., a d o tyczy nieruchom ości podlegającej przepisom u staw y o u reg ulo w aniu w łasności gospodarstw rolnych, sąd pow inien postępow anie w spraw ie zaw iesić w try b ie a rt. 177 § 1 p k t 3 k.p.c., gdyż rozstrzygnięcie spraw y sądow ej za­ leży od uprzedniej decyzji org an u ad m in istra c ji państw ow ej, ja k im jest w łaściw y do sp raw ro ln y ch organ prezyd iu m pow iatow ej ra d y n arod ow ej.

W ypada podkreślić, że pow ołana u staw a o u reg ulo w aniu w łasności gospodarstw ro lnych m a c h a ra k te r jednorazow y i niejako staty czn y , m a­ jąc za zadanie uregulow ać nabycie na dzień w ejścia jej w życie, tj. n a dzień 4.X I.1971 r. 3. P Y T A N I E : C z y d z i e r ż a w c a m o ż e n a b y ć d z i e r ż a w i o n ą p r z e z n i e g d n i e r u c h o m o ś ć w t r y b i e a r t . 2 u s t a w y z d n i a 26.X.1971 r. o u r e g u l o w a n i u w ł a s n o ś c i g o s p o d a r s t w r o l n y c h , j e ś l i s i ę o k a ż e , ż e u m o w ę d z i e r ż a w y z a ­ w a r ł n i e z w ł a ś c i c i e l e m n i e r u c h o m o ś c i ?

fi U c h w a ła p o w y ż sz a w r a z z u z a s a d n ie n ie m u k a z a ła się w O S N C P z e sz y t 6 z 1972 r., poz. 107. 7 U c h w a ła p o w y ższa w r a z z u z a s a d n ie n ie m u k a z a ła cię w O S N C P z e sz y t 7—8 z 1972 r . r p oz. 124.

O D P O W I E D Ź :

Na powyższe p y tan ie należy, zdaniem m oim , dać odpowiedź tw ie r­ dzącą 3. D zierżaw ca nieruchom ości może nabyć nieruchom ość w try b ie a rt. 2 u sta w y o u reg ulo w an iu w łasności gospodarstw rolnych, choćby n aw et okazało się, że um ow ę dzierżaw y zaw arł nie z w łaścicielem . W w y pad ku tak im pow inny być rów nież zachow ane w ym agan ia tegoż a rt. 2 oraz roz­ porządzenia R ady M inistrów z dnia 23 g ru d n ia 1971 r. w spraw ie n ie ru ­ chomości nie podlegających p rzek azan iu lu b przejęciu oraz w a ru n k ó w ich nabycia przez posiadaczy zależnych (Dz. U. z 1971 r. N r 37, poz. 331) w pow iązaniu z in stru k c ją n r 3 M inistra R olnictw a z dnia 23 m arca 1972 r. (Nr URKn-003-1/72).

D zierżaw ca, k tó ry zaw arł um ow ę nie z w łaścicielem , może być w do­ brej w ierze, jeśli chodzi o p rzy słu g u ją c e m u praw o dzierżaw y. Tę dobrą w iarę należałoby n aw et dom niem yw ać. P rzep is a rt. 7 k.c. głosi, że „jeżeli u staw a uzależnia sk u tk i p raw n e od dobrej lu b złej w iary — d om niem y­ wa się istn ien ie dobrej w ia ry ”.

U staw a o ureg u lo w an iu w łasności gospodarstw rolny ch w treści sw ej nie w ym aga naw et "dobrej w ia ry dzierżaw cy jako p rzesłan ki do nabycia przez niego dzierżaw ionej nieruchom ości. W ty ch w a ru n k a ch dzierżaw ca u b ieg ający się o uw łaszczenie może się pow oływ ać na um ow ę dzierżaw y, k tó rą zaw arł z fak ty czny m posiadaczem nieruchom ości.

Chodzi tu p rzede w szystkim o u reg u lo w an ie w łasności g ospodarstw ro ln y ch i o uporządkow anie sp raw w łasnościow ych rolników .

W szystko to przem aw iałoby za udzieleniem na przytoczone w yżej p y ­ tan ie odpowiedzi tw ierdzącej. G dyby jed n a k m im o w szystko zostało u sta ­ lone, że dzierżaw ca, wiedząc o tym , że um ow ę zaw iera n ie z w łaścicie­ lem, czynił to w celach oszukańczych (turpis causa, in fra u d e m legis), to um ow a tak a nie m ogłaby mieć żadnych sk utk ów praw nych, a rzekom y dzierżaw ca nie m ógłby być tra k to w a n y jako posiadacz zależny an i z ty ­ tu łu dzierżaw y, an i też z innego ty tu łu niż dzierżaw a, gdyż żaden ty tu ł p raw n y w tak im w ypadku nie przy słu g iw ałb y m u, wobec czego nie m ógł­ by on nabyć w tych w aru n k ach nieruchom ości w try b ie art. 2 pom ienionej ustaw y.

W szy stkie trzy odpowiedzi opracował Sta nisław Cichosz

8 Z a g a d n ie n ie to p o ru s z a ró w n ie ż S ta n is ła w R a k o w s k i w a r t y k u l e p t. „ C y w iln o p r a w n e a s p e k ty u s ta w y o u r e g u lo w a n iu w ła s n o ś c i g o s p o d a rs tw r o ln y c h , z a m ie s z c z o n y w n r z e 11 , .N o ­ w e g o P r a w a ” z 1972 r . ? s tr . 1653 in fin e .