Mieczysław Piekarski
Aktualna problematyka wekslowa w
sprawach mankowych
Palestra 5/2(38), 13-20
Aktualna problematyka wekslowa w sprawach
mankowych
1. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, wobec doko nujących ęię przeobrażeń społeczno-gospodarczych, w orzecznictwie są dów nie spotykało się niemal spraw wekslowych. Z tego względu młode pokolenie prawników nie miało większego doświadczenia w dziedzinie prawa wekslowego, a wielu „starszych” prawników zapomniało sporo z tego, co w okresie międzywojennym przyniosła im praktyka obrotu wekslowego. Przygasło też w pierwszych latach ;po odzyskaniu niepod ległości zainteresowanie zagadnieniami teoretycznymi prawa wekslowe go, które na pozór „wyszło z użycia” w obrocie wewnętrznym.
Przywrócenie znaczenia system u umownego w stosunkach między podmiotami gospodarki uspołecznionej oraz szerokie stosowanie przez przedsiębiorstwa uspołecznione zabezpieczenia wekslowego w handlu ra talnym oraz względem osób, którym przedsiębiorstwa te powierzają mie nie społeczne, w płynęło na to, że praw o wekslowe stało się aktualne w naszym Obecnym życiu gospodarczym. Odgrywa ono znowu znaczną rolę w spraw ach o pokrycie mank. Przedsiębiorstw a uspołecznione han dlu wewnętrznego uzależniają bowiem powierzenie swym pracownikom kierownictwa sklepów, magazynów czy innych stanowisk związanych z powierzeniem mienia od uprzedniego udzielenia zabezpieczenia we kslowego na pokrycie ewentualnego manka. Zabezpieczenie wekslowe stosowane jest również przy powierzeniu tzw. sprzedawcom „ajen cy j nym ” 1 prowadzenia punktów sprzedaży drobnodetalicznej. Dlatego też w ostatnich latach na wokandach sądowych pojaw iło sig dość dużo spraw wekslowych o podłożu mankowym. Warto więc zająć się proble
m atyką wekslową w ystępującą w tych spraw ach i przedstawić dorobek Sądu Najw yższego ostatnich lat w tej dziedzinie.
1 Nie są oni agentami w Rozumieniu prawa handlowego. Zobi w tej kwestii mqj artykuł ^t.: Odpowiedzialność wekslowa sprzedawców „ajencyjnych” za manka, „Nowe Praw o” nr 6 z 1960 r., s. 829 i nast. oraz cytowane tam orzecz nictwo Sądu Najwyższego tudzież polskie piśmiennictwo.
14 M IE C Z Y S Ł A W P I E K A R S K I N r 2 2. Swoistość spraw wekslowych o podłożu mankowym, rozpoznawa nych w ostatnich latach przez sądy, wiąże się z faktem , że przedsiębior stw a dochodzą pokrycia m ank na podstawie uzupełnionych przez siebie weksli gwarancyjnych, których nie puszczają w obieg. Toteż dłużnicy wekslowi (pozwani) bronią się w procesach zarzutam i opartym i na oso bistym stosunku zobowiązaniowym łączącym pracownika m aterialnie odpowiedzialnego za manko z przedsiębiorstwem (powodem) lub na oso bistym stosunku łączącym dłużnika wekslowego (pozwanego) z przedsię biorstwem (powodem) w ram ach tzw. porozumienia wekslowego czy de k laracji wekslowej, norm ującej zakres ich odpowiedzialności.
Sąd N ajw yższy stwierdził dopuszczalność takiej obrony w yjaśniając, że art. 10 prawa wekslowego, stanowiący, że wobec posiadacza wekslu nie można się zasłaniać zarzutem uzupełnienia wekslu (w chwili w ysta wienia niezupełnego) w sposób niezgodny z porozumieniem stron, ma na uwadze, posiadacza innego niż ten, z którym porozumienie zawarto. Wynika to choćby z końcowego zastrzeżenia tego przepisu, według któ rego om awiany zakaz nie dotyczy takiego posiadacza, który nabył weksel w złej wierze, a więc z wiedzą, że weksel został uzupełniony wbrew umowie. Kontrahent zaś umowy zna jej treść i gdy sam uzupeł nił wręczony mu in blanco w eksel gw arancyjny wbrew umowie, nie może być oczywiście w lepszej sytuacji od następnego posiadacza, który w złej wierze nabył uzupełniony ju ż weksel. W odniesieniu zaś do wekslu całkowicie wypełnionego artykuł 17 prawa wekslowego nie wy łącza zarzutu pracownika m aterialnie odpowiedzialnego lub innej osoby, która wręczyła weksel przedsiębiorstwu, że manko nie istnieje lub jest m niejsze od sum y wekslowej albo że dochodzona z wekslu kwota — mimo iż pokrywa się z m ankiem — werlług przepisów prawa m aterial nego nie należy się przedsiębiorstwu.2
3. Osoby, które podpisały w eksel in blanco na zabezpieczenie pokry cia ewentualnego manka, bronią się często zarzutem, że nie uprzedzono ich o wysokości grożącej im odpowiedzialności, że w skutek nieoznaczenia wysokości przyszłego długu ich odpowiedzialność odpada. Obrona taka, naw iązująca do art. 627 k.z., który dopuszcza poręczenie za dług przyszły do wysokości z góry oznaczonej, jest chybiona, ponieważ podpisanie weks u gw arancyjnego in blanco nie jest poręczeniem, nawet wówczas, gdy podpisaniu wekslu towarzyszyło podpisanie tzw. deklaracji wekslo- weji, upoważniającej przedsiębiorstwo do uzupełnienia w ekslu do wyso kości przyszłego manka.
Podpisanie wekslu gw arancyjnego in blanco — z gospodarczego punk tu widzenia — może pełnić taką funkcję, jak ą pełni umowa poręczenia
2 Por. orzecz. S.N. z 2.11,1956 r. 2 CR 1043/55 (OSN poz. 89/56) oraz orzecz. S.N. z 30.IX.1959 r. 4 CR 1215/58, „Nowe Prawo” nr 6 z 1960 r., s: 861
(art. 625 i nast. k.z.), lecz z prawnego punktu widzenia — w związku z uzupełnieniem wekslu — stw arza sam oistne zobowiązanie wekslowe,, bezpośrednio ■ zabezpieczające wierzytelność wekslową. Weksel gw aran cyjny zabezpiecza wprost tę wierzytelność, nie jest zaś zabezpieczeniem poręczenia, które w takich okolicznościach z reguły nie istnieje. P rak tyka poprzestaje bowiem na zabezpieczeniu wekslowym, jako skutecz niejszym od poręczenia, nie sięga więc po poręczenie, gdy istnieje ju ż lepsze zabezpieczenie wekslowe. Dlatego też złożenie przez osobę, która podpisała weksel gw arancyjny in blanco, deklaracji upow ażniającej przedsiębiorstwo do uzupełnienia tego wekslu do wysokości przyszłego manka nie stanowi jeszcze zawarcia przez tę osobę z przedsiębiorstw em umowy poręczenia lub innej umowy (np. solidarnego przystąpienia do długu czy przejęcia długu — art. 183 k.z.),, a deklaracja wekslowa nie musi z góry oznaczać wysokości przyszłego długu,, czego art. 627 k.z. wymaga od poręczenia. D eklaracja wekslowa, tj. porozumienie co do uzupełnienia wekslu gw arancyjnego in blanco, nie musi też być spo rządzona na piśmie, czego wymaga art. 631 k.z. dla skuteczności porę czenia, gdyż d eklaracja ta nie jest poręczeniem w rozumieniu k.z.3 Czę sto również umowa zaw ierająca postanowienia o zabezpieczeniu weks.’o— wym nie przew iduje w ogóle złożenia osobnej deklaracji co do uzupeł nienia wekslu gw arancyjnego in blanco.
Ale nawet wówczas, gdy umowa przew iduje złożenie osobnej d ek la racji na piśm ie co do uzupełnienia wekslu gw arancyjnego in blanco, deklaracji zaś takiej nie złożono, wypełnienie (uzupełnienie) wekslu stw a rza ważne zobowiązanie wekslowe, aczkolwiek może być ono — w drodze obrony dłużnika wekslowego co do uzupełnienia wekslu niezgodnie z po rozumieniem — pozbawione skuteczności.
Niezłożenie pisemnej deklaracji wekslowej w tym wypadku, gdy jest ona przewidziana w umowie, nie podważa samo przez się ważności zo bowiązania wekslowego. Wykonanie bowiem postanowienia umowy przewidującej złożenie takiej deklaracji nie może być uznane za prze słankę ważności zobowiązania wekslowego, gdyż ustawa nie uzależnia powstania i istnienia tego zobowiązania od złożenia na piśmie jakiegoś dodatkowego — poza podpisaniem wekslu — oświadczenia. Strony zaś z mocy art. 64 p.o.p.c. mogą pod rygorem nieważności zastrzec w umo wie, że dana czynność prawna między nimi ma być dokonana w form ie pisemnej, ale zastrzeżenie takie m usi być wyraźne, co nie zachodzi w omawianym wypadku, a ponadto może ono dotyczyć tylko tej czyn ności, która ma być dokonana między stronam i, nie dotyczy zaś czyn
3 Por. orzec z. S.N. z 6.XII.1958 r. 3 CR 1063/58 (OSPiKA, poz. C 188/60) oraz orzecz. S.N. z 9.XII. 1958 r. 1 CR 1161/57 (OSN, poz. 46/60).
M IE C Z Y S Ł A W P I E K A R S K I N r 2
ności innych osób. Otóż deklaracje wekslowe m ają składać inne osoby, a nie strony, którym i są przedsiębiorstwo oraz jego pracownik lub kontrahent. Przedsiębiorstwo powierza mienie swemu pracownikowi lub sw em u kontrahentowi świadczącemu usługi na podstawie np. umowy zlecenia prowadzenia punktu sprzedaży drobnodetalicznej, przy czym pracownik ten (lu'b kontrahent) w sam ej umowie zgadza się na uzu pełnienie wekslu do wysokości długu z tytułu pokrycia m anka. N ato m iast deklaracje wekslowe co do uzupełnienia wekslu m ają podpisać inne osoby, 'które przyjm ują odpowiedzialność wekslową za pokrycie m anka. Odpowiedzialność ta pow staje przez samo podpisanie wekslu następnie uzupełnionego, deklaracja zaś wekslowa może w ogóle nie istnieć i nie być w ym agana, a jeżeli kontrahenci przewidują ją, to ma o n a jedynie znaczenie dowodowe. Nie jest też ona jedynym dowodem co do tego, jakie było porozumienie w kwestii uzupełnienia wekslu. T reść tego porozumienia może być — w 'braku deklaracji — w ykazy w ana za pomocą wszelkich innych środków dowodowych przewidzianych w k.p.c.
Nie znaczy to wszakże, że przewidywana w umowie a nie złożona de k laracja wekslowa pozbawiona jest wszelkiego znaczenia. Tak nie jest. T reść przewidywanej deklaracji ma!, oczywiście, znaczeni^, gdyż od zwierciedla porozumienie co do uzupełnienia wekslu gwarancyjnego
in blanco. Uzupełnienie więc w ekslu m usi się m ieścić w granicach za
kreślonych w umowie przew idującej odpowiedzialność wekslową osoby, która m iała tę deklarację złożyć na piśmie właśnie w celu udokumento w ania zakresu swej odpowiedzialności z wekslu gwarancyjnego. Jeśli w eksel został uzupełniony na kwotę wyższą od przewidywanej w dekla racji, nie został zaś puszczony w obieg, udowodnienie zarzutu uzupeł nienia w ekslu wbrew porozumieniu może niweczyć skuteczność wekslu co do kwoty przekraczającej kwotę przewidzianą w porozumieniu.4
Chodzi tu oczywiście o porozumienie zaw arte między przedsiębior stw em (wierzycielem z wekslu) ze swym kontrahentem lub dłużnikiem wekslowym co do uzupełnienia wekslu, a nie o „wewnętrzne” porozu m ienie tego kontrahenta (pracownika m aterialnie odpowiedzialnego lub osoby podejm ującej się prowadzei^a '.-*>tyiiitu sprzedaży itp.) z osobami trzecim i, które żyrują weksel gw arancyjny in blanco. Ich „wewnętrzne” jedynie wynurzenia czy obietnice kontrahenta dotyczące takiego lub in nego użycia 'blankietu wekslowego przez nich podpisanego nie m ają znaczenia dla ważności zobowiązania wekslowego. Właśnie w tym celu, by zapewnić skuteczność porozumieniu normującemu zakres dopuszczal nego uzupełnienia wekslu gw arancyjnego in blanco, przewiduje się zło
żenie przez te osoby pisem nej deklaracji w ekslow ej. W ich interesie leży złożenie takiej d eklaracji przedsiębiorstwu przy podpisaniu wekslu in
blanco, wtedy bowiem treść deklaracji sta je sią porozumieniem wiążą
cym przedsiębiorstwo jako wierzyciela wekslowego. W ten sposób ży ranci* wekslu gw arancyjnego in blanco mogą ograniczyć sw oją odpowie dzialność względem przedsiębiorstwa. Jeśli tego nie uczynią, grozić im może odpowiedzialność szersza niż ta, o której wspomniał kontrahent przedsiębiorstwa, zabiegając o uzyskanie podpisów na wekslu gw arancyj nym in blanco. Jednakże we własnym interesie, dla czystości obrotu i uniknięcia zarzutów w procesie wekslowym, przedsiębiorstwo nie po winno przyjm ow ać weksli gwarancyjnych in blanco bez jednoczesnego złożenia przez osoby trzecie, podpisane na tych wekslach, deklaracji do tyczących uzupełnienia weksli i bez przedstawienia dowodów m ajątko wej odpowiedzialności tych osób.
4. Lndosantem wekslu m ającego zabezpieczać pokrycie ewentualne go m anka obciążającego kierownika sklepu może być także podległy te m u kierownikowi pracownik Sklepu. Podpisanie przez takiego pracow nika w ekslu gw arancyjnego in blanco w celu umożliwienia zawarcia z przedsiębiorstwem umowy obejm ującej powierzenie kierownictwa sklepu w yraża wolę zaciągnięcia zobowiązania wekslowego, pozostające go w zgodzie z zasadam i współżycia społecznego w państwie ludowym.5
G dy umowa dotycząca powierzenia kierownictwa sklepu za zabezpie czeniem wekslowym dotyczy objęcia wymienionego w umowie sklepu, punktu sprzedaży, m agazynu itp., wówczas weksel gw arancyjny zabez piecza pokrycie m anka wynikłego tylko z tej umowy, a nie z zajmowa nia przyszłych innydh stanow isk (posad) w tymże przedsiębiorstwie. Tak jest nawet wtedy, gdy umowa przew iduje możność przeniesienia na inne stanowisko. Takie postanowienie umowy nie odnosi się bowiem bez pośrednio do zakresu zabezpieczenia wekslowego i niepodobna tego posta nowienia umowy rozumieć w ten sposób, by w eksel gw arancyjny miał zabezpieczać wszelkie przyszłe pretensje przedsiębiorstw a względem pracownika, jakie by wynikły z zajm owania przez niego wszelkich in nych posad w tym przedsiębiorą.’ će ” Jeżeli tedy przedsiębiorstwo prze nosi pracownika do innego sklepu lub zawiera z nim nową umowę, za bezpieczenie wekslowe z poprzedniej umowy nie rozciąga się na manko, jakie może powstać w innym sklepie lub w czasie obowiązywania in nej (następnej, osobnej) umowy.
5 Por. orzecz. SjN. z 6.XII.1958 r. 3 CR 1063/58 (OSPiKA poz. C 188/60).
e Por. orzeczenie cyit. w przypisku poprzednim oraz orzecz. SjN. z 9.XII.
1958 r. ,1 CR 1161/57 i(OSN poz. 46/60) i z 31.V.1960 er. 4 CR 412/1960 r. (dotychczas nie opublikowane) tudzież orzeczenie cyt. w przypisku 4.
16 M IE C Z Y S Ł A W P I E K A R S K I
5. Przedsiębiorstwo, dochodząc na podstawie uzupełnionego wekslu gw arancyjnego pokrycia m anka, nie potrzebuje twierdzić ani udowad niać, że osoba zobowiązana z w ekslu dopuściła do m anka w wysokości sum y wekslowej i że ponosi odpowiedzialność za pokrycie m anka. Zo bowiązanie wekslowe ma charakter abstrakcyjny, oderw any od podsta wy gospodarczej poprzedzającej je. Przedsiębiorstw o dochodzi należ ności z wekslu, a nie z niewykonania umowy o pracę czy umowy zle cenia* w ram ach której powstało manko. Praw nie biorąc, spraw a jest „w ekslow a” , a nie „m ankow a” w ściślejszym słowa tego znaczeniu. Sp ra wa sta je się — pozostając „w ekslow ą” — także mankową tylko wów czas, gdy w eksel nie został puszczony w obieg lub gdy nabywca wekslu, nabyw ając go, wiedział o uzupełnieniu wekslu wbrew porozumieniu bądź gdy sam tak uzupełnił weksel, a pozwany dłużnik wekslowy broni się zarzutem uzupełnienia w ekslu wbrew porozumieniu. Wtedy sąd musi sięgać do istniejącego między przedsiębiorstwem a dłużnikiem stosunku prawnego, w ram ach którego powstało manko (np. do umowy o pracę). Ale sąd w edług tej umowy ocenia nie podstawę praw ną poszukiwanego roszczenia wekslowego, lecz słuszność obrony dłużniką, który musi udowodnić (art. 4 p.o.p.c.), że w eksel został uzupełniony niezgodnie z po rozumieniem albo m m anka nie ma lub jest ono niższe od sum y wekslo wej itp. Przeprowadzenie takiego dowodu jest trudne i prowadzi do oddalenia względem skutecznie broniącego się dłużnika powództwa je dynie w tej części, w jakiej uzupełnienie wekslu przekracza ram y poro zumienia, o którym wyżej była mowa.7
Dłużnik może udowadniać wyżej określoną sw ą obronę wszelkimi przewidzianymi w k.p.c. środkam i dowodowymi nawet wówczas, gdy wobec przedsiębiorstwa w yraził zgodę na to, że księgi handlowe przed siębiorstwa m ają wyłączną moc dowodową dla rozliczeń (wyliczenia manka). Strony bowiem w procesie socjalistycznym — opartym na do ciekaniu prawdy — nie mogą przez swe porozumienie pozbawić sąd możności dociekania praw dy przy pomocy potrzebnych środków dowo dowych.8
6. Jeżeli w m yśl umowy księgi handlowe prowadzone są m. i. na podstawie dokum entacji dostarczanej przez pracownika (osobę prowa
7 Por. orzeoz. S.N. z 30.IX.1959 r. 4 CR 1215/58 („Nowe Prawo” nr 6 z 1960 r„ s. 859) oraz orzecz. S.N. z 11.V.1960 r, 4 CR 412/60 ł z 9 .XI.,1960 r. 4 iCR 910/95 (nie opublikowane).
8 Por. Z. R e s i c h : Poznanie prawdy w procesie cywilnym, W-wa 1958 r.( „Wydawnictwo Prawnicze”, orzecz. S.N. z 30.IX.1959 r. 4 CR 1215/58 (lrNowe P ra wo” nr 6 z 1960 r., s. 861) i mój artykuł cyt. w przypisku 1.
dzącą punkt sprzedaży itp.), który w term inie i w sposób określony w umowie nie zgłosił zastrzeżeń przeciwko przyjęciu przez księgowość odpowiednich dokumentów rozliczeniowych w ykazujących (zazwyczaj później ujawnione) w ady formalne, to sam o udowodnienie przez dłuż nika wekslowego w procesie tych wad nie w ystarcza do uznania, że księgowość jest niezgodna z rzeczywistością. Za w ady te bowiem po nosi odpowiedzialność osoba, której przedsiębiorstwo powierzyło mienie objęte taką dokum entacją, ta zaś mimo uchybień form alnych może od powiadać prawdzie. Dłużnik wekslowy, d la uchylenia się od odpowie dzialności, m usi konkretnie udowodnić, że wbrew treści dokumentów rozliczeniowych manka nie ma lub że jest ojio m niejsze od kwoty, na którą opiewa weksel. Dom ysły dłużnika co do „'księgowego” jedynie charakteru m anka nie zastępują takiego dowodu.9
7. Porozumienie co do uzupełnienia wekslu gw arancyjnego in blanco nie zawiera dorozumianego zastrzeżenia o niedopuszczalności w ypełnie nia w ekslu na sumę wyższą od tej), która odpowiada opłacie uiszczonej na blankiecie wekslowym. Zastrzeżenie takie m usiałoby być wyraźne. Tak zwane „dostem plow anie” w ekslu przez uiszczenie uzupełniającej opłaty jest dopuszczalne.10
8. Przedsiębiorstw o może domicylować weksel gw arancyjny in blanco gdy dłużnik wekslowy nie wypowiedział się z góry co do domicylu, lecz nie interesując się, jak w eksel zostanie zrealizowany, upoważnił przed siębiorstwo w sposób dorozumiany do zaopatrzenia w ekslu w domicyl.11
9. Indosant w ekslu gw arancyjnego in blanco nie może „wypowiedzieć poręczenia wekslowego” gdyż indos nie jest poręczeniem, a jednostronne oświadczenie dłużnika nie może zmienić porozumienia co do uzupełnienia w ekslu in blanco na niekorzyść w ierzyciela wekslowego (przedsiębior stw a).12
10. Zobowiązanie pokrycia manka przez nadanie mu form y zobowią zania wekslowego nie traci między przedsiębiorstwem a pracownikiem ponoszącym odpowiedzialność za powierzone m u mienie charakteru zo
* Por. cy*t. ijuż wyżej orzecz. S.N. z 30.IX.1959 r. 4 CR 1215/58 („Nowe Prawo” KT 6 z 1960 r„ s. 862).
10 Orzecz. SJST. z 6.XII.1958 r. 3 CR 1063/58 (OSPiKA, poz. C 188/60), zgodne
z ustalonym międzywojennym orzecznictwem S.N.; por. AL D. S z c z y g i e l s k i :
Weksel in blanco, Warszawa 1934, F. Hoesick, s. 28 i nast. 11 Por. A. Dł S z c z y g i e l s k i : op. cit., is. 24 i 25u
20 M IE C Z Y S Ł A W P I E K A R S K I N r 2 bow iązania ze stosunku pracy w porozumieniu art. 209 § 3 k.p.c.Z tej przyczyny skuteczność cofnięcia pozwu, zrzeczenia się lub ograniczenia takiego roszczenia o pokrycie m anka, dochodzonego przez przedsię biorstwo od pracownikai, zależne jest od zgody sądu z mocy ostatnio przytoczonego przepisu.13
ZNACZNA OBNIŻKA CEN
PU B LIK A C JI WYDAWNICTWA PRAWNICZEGO!
Wydawnictwo Prawnicze zawiadamia, że od dnia 22 lutego br. uległy obniżce ceny następujących książek
z z a k r e s u p r a w a k a r n e g o :
z e z l n a cl A u s c a l e r G . — O R Z E C Z N IC T W O S Ą D U N A JW Y Ż S Z E G O
Z Z A K R E S U M A T E R IA L N E G O P R A W A K A R N E G O . Z b ió r a n a lity c z n y w u ję c i u p r z e d m io to w y m i a rty k u ło w y m i
S tr . 992. O p r. p ł. ...110,— 40,— G u z i ń s k a M. , Z a k r z e w s k i P . — D O Ś W IA D C Z E N IA K U R A T O R A S Ą D O W E G O W Ś W I E T L E 100 D O Z O R O W N A D N IE L E T N IM I. S tr . 236 ... 19,20 5,— z z a k r e s u p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o : z e zi n a zl E h r 1 i c h L . — I N T E R P R E T A C J A T R A K T A T Ó W . S tr . 252 48,40 15,— G ó r a l c z y k W . — S Z E L F K O N T Y N E N T A L N Y . S tu d iu m . S tr . 184 + p ia n ig lo b y ... 19,40 10,— D o n a b y c ia w K s ię g a r n ia c h „ D o m K s ią ż k i“ o r a z w d r o d z e z a m ó w ie ń
K ie r o w a n y c h p o d a d r e s e m :
W Y D A W N ICTW O P R A W N IC Z E , W A R SZ A W A A L . U JA Z D O W S K IE 11
