BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS
Wiadomości
ARCHEOLOGICzNE
Państwowe MuzeuM archeologiczne
w
warszawie
wARSzAwA 2008 vARSOvIETOm (vOL.) LX
2008
W
ia
d
omości
a
rcheologiczne
l
X
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguje zespó? 1 Editorial staff:
mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),
prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski,
mgr Katarzyna Watemborska, doc. dr hab. Teresa W?grzynowicz
T?umaczenia 1 Translations: Anna Kinecka,
Jacek Andrzejowski, Katarzyna Czarnecka, UHa Lund Hansen, Henriette Lyngstrom, Tomasz Samojlik
Sk?ad i ?amanie 1 Layout:
JRJ
Rycina na ok?adce: malowany pucharek szklany
zZaborowa, pow. warszawski zachodni. Rys. P. Holub
Cover picture: enamel-painted glass beaker from Zaborów, distr. Warszawa Zachód. Drawn by P. Holub
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne wWarszawie, 2008
©Autorzy, 2008
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj?
finansowan? ze ?rodków
Samorz?du Województwa Mazowieckiego
Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest
w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.
Ponadto nasze ksi??ki i czasopisma mo?na zamawia? wPMA, tel. +48 (22) 831 3221-25/110 lub pod adresem internetowym
wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji ipe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma.pl/wydawnictwa Price list, list ofPMA publications and contens ofPMA periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne
ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Tom (VoL) LX
SPIS TRE?CI
Contents
Wojciech Br ze z i ?
sk i, Dzie? dzisiejszy i perspektywy Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego
Present and Future Perspectives of the State Archeological Museum
3
ROZPRAWY
Maria Kra j e w sk a, Spu?cizna Erazma Majewskiego w Pracowni Dokumentacji Naukowej Pa?stwowego Muzeum
Archeologicznego w Warszawie.
W 150. rocznic? urodzin Erazma Majewskiego (1858-1922) 9
The Legacy ofErazm Majewski (1858-1922) in the Documentations Department ofthe State Archaeological Museum in Warsaw.
On His 150Lh Birthday Anniversary
Marek Flor ek, Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych na Wy?ynie sandomierskiej. Historia i stan bada? Cemeteries of the Funnel Beaker Culture (TRB) in Sandomierz Upland. History and State of Research
97
MISCELLANEA Dorota S?o wi ?
sk a, Katarzyna D ejt r o w sk a, UHa L u n d H a n s en, A Roman Painted Glass Beaker
from a Przeworsk Culture Cemetery at Zaborów, Western Mazowsze 125
Malowany puchar szklany z cmentarzyska kultury przeworskiej wZaborowie na zachodnim Mazowszu
Jacek A n d r zej o w sk i, Andrzej Pr zy ch o d n i, Terra sigillata z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach
na zachodnim Podlasiu 161
Terra Sigillata from aWielbark Culture Cemetery at [artypory, Western Podlasie Region Adam C i e
?
li ?
sk i, Dariusz Wy c z
ó
? k o w sk i, Zapinka g?sienicowata z Tumian, pow. olszty?ski. Problem
zaniku kultury wielbarskiej nad ?yn? 179
A Caterpillar Brooch from Tumiany, distr. Olsztyn. The Decline of the Wielbark Culture on the ?yna River
Henriette L y n g st r om, Technologia produkcji ?elaza i wyrób no?y ?elaznych na terenie Danii
od 500 r. przed Chr. do 1000 r. po Chr. 189
Iron Technology and Iron Knives Found in Denmark, 500 BC
-AD 1000
MATERIA?Y
Adam Ku le s za, Ceramiczne materia?y neolityczne ze stanowiska lA w Strzy?owie, pow. hrubieszowski
A Neolithic Ceramie Assemblage from Strzy?ów, site lA, distr. Hrubieszów
197
Miros?awa A n d r z ej o w ska, Stanowisko ze schy?ku epoki br?zu i z wczesnej epoki ?elaza w Dziecinowie,
pow. otwocki 225
Late Bronze and Early Iron Age Site at Dziecinów, distr. Otwock
?ukasz Maurycy St a n a s zek, Analiza antropologiczna materia?u kostnego z cmentarzyska w Dziecinowie,
pow. otwocki 321
Tomasz Pu r o w sk i, Wyniki bada? wykopaliskowych osady obronnej w Tar?awkach, pow. w?gorzewski
A Fortified Settlement ofWest Balt Barrow Culture from the Early Iron Age at Tar?awki, distr. W?gorzewo
335
Dariusz Krasnod?bski, Marek Dulinicz, Tomasz Samojlik, Hanna Olczak, Bogumi?a J?drzejewska,
Cmentarzysko cia?opalne kultury wielbarskiej w uroczysku Wielka Kletna (Bia?owieski Park Narodowy,
woj. podlaskie) 361
A Cremation Cemetery of the Wielbark Culture in Kletna Range (Bia?owie?a National Park, Podlasie Province)
OD REDAKCJI
Zasady opracowania tekstów do publikacj i w ,Wiadomo?ciach Archeologicznych" 377
Wiadomo?ci Archeologiczne, t. LX, 2008
MAREK FLOREK
CMENTARZYSKA KULTURY PUCHARÓW LEJKOWATYCH NA WY?YNIE
SANDOMIERSKIEJ. HISTORIA I STAN BADA?
CEMETERIES OF THE FUNNEL BEAKER CULTURE IN SANDOMIERZ UPLAND. HISTORY AND STATE OF RESEARCH
Badania archeologiczne prowadzone w ci?gu ostatnich
kilkudziesi?ciu lat na obszarze Wy?yny Sandomierskiej,
stanowi?cej jedno z g?ównych centrów osadniczych w obr?bie grupy po?udniowo- wschodniej kultury
pucha-rów lejkowatych (KPL), doprowadzi?y do ujawnienia
i przynajmniej cz??ciowego rozpoznana licznej grupy
cmentarzysk tej kultury, w tym równie? o charakterze
megalitycznym, które wcze?niej z tych terenów by?y
prawie nieznane (Tab. 1). Ten przyrost informacji,
chy-ba nawet nie do ko?ca u?wiadamiany przez badaczy
zajmuj?cych si? problematyk? neolitu, nie zaowocowa? dotychczas ?adnym opracowaniem o charakterze
syn-tetycznym b?d? przynajmniej zbieraj?cym wiedz?
o cmentarzyskach KPL na tym terenie. Prezentowany
artyku? ten brak ma cz??ciowo przynajmniej wype?ni?.
Jego podstawowym celem jest przedstawienie stanu
roz-poznania cmentarzysk KPL na Wy?ynie Sandomierskiej
przede wszystkim pod k?tem ich uk?adów przestrzen-nych' rodzajów grobów i grobowców oraz stosowanego
obrz?dku pogrzebowego. Zrezygnowano natomiast
z prób wyja?nienia ich genezy, w tym pojawienia si?
tak-?e tutaj tak specyficznego zjawiska jak wielkie grobowce
trapezowate, ustalenia chronologii oraz interpretacji
spo?eczno-gospodarczej i ideologiczno-symbolicznej
cmentarzysk. Podj?cie tej problematyki, ku czemu, jak
si? wydaje, istniej? ju? pewne przes?anki, wymaga?oby
jednak odr?bnych studiów, terytorialnie wykraczaj?cych
poza granice Polski.
Historia bada?
Pomijaj?c s?abo udokumentowane i niepewne znaleziska przypadkowe jeszcze sprzed II wojny ?wiatowej b?d?
bezpo?rednio po niej z Sandomierza, Go?lic i Kunowa
(por. R. Jakimowicz 1920, s. 220; K. Ja?d?ewski 1936,
s. 448; J. G?ssowski 1969, s. 341), pierwszy grób KPL na
Wy?ynie Sandomierskiej odkryty zosta? wroku 1957 przez
Aleksandra Gardawskiego w Mierzanowicach na stan. 51
(A. Gardawski, J. Mi?kiewicz 1959, s. 325), badanym
nas-t?pnie wlatach 1960-1962 przez Leokadi? Wrotek.
Pomi-mo kilku lat bada? i rozpoznania do?? znacznej powie-rzchni stanowiska natrafiono tu tylko na 3 groby KPL:
dwa z nieregularnymi konstrukcjami kamiennymi w
po-staci bruków na dnie jam grobowych b?d? je
nakrywaj?-cych, jeden za? w formie skrzyni z p?yt kamiennych
(L. Wrotek 1962). W 1958 roku, wtrakcie bada?
powierz-chniowych prowadzonych w rejonie wsi Gorzyczany
k. Sandomierza, zlokalizowany zosta? du?y kopiec ziemny
z konstrukcjami kamiennymi wewn?trz, uznany wówczas
za obiekt zwczesnego okresu epoki br?zu (Z.
Podkowi?-ska 1959, s. 20-21), naj prawdopodobniej jednak
-o czym dalej
-b?d?cy nasypem ziemnym grobowca
me-galitycznego KPL. W 1959 roku Zygmunt Krzak,
wery-l
To wielokulturowe stanowisko, odkryte jeszcze przed II wojn?
?wiatow?, zosta?o oznaczone jako Mierzanowice, stan. 4, tak te?
okre?laj? je prowadz?cy na nim badania w 1957 roku A. Gardawski
iJ. Mi?kiewicz; okre?lenie "Mierzanowice stan. 5" wprowadzi?a dla
badanej przez siebie jego cz??ci L. Wrotek (por. L. Wr otek 1962,
Lp. Stanowisko Literatura
Broniszowice, pow. Os-I. trowiec ?wi?tokrzyski, stan. V J. B?bel 1998; J. T. B?bel 2006 1* w M 3 E-W W Czy?ów Szlachecki, NW-SE NW,SE W M 2. o
pow. Sandomierz, stan. 13 Dacharzów, pow.
Sando-mierz, stan. 1
M. Florek 1994; 2006a
W N E-W W
3. 6 o
Dabic, pow. Sandomierz,
stan. 6 P O B. Bargie? i in. 2000
4. o o o
Dwikozy, pow.
Sando-mierz, stan. 3
E. i S. Tabaczy?scy 1973
N?
L o o
5.
Garb acz-Ska?a, pow. Ostrowiec ?wi?tokrzyski,
stan. I
J. B?bel 1975; 1998
P M
6. o o
Gorzyczany, pow.
Sando-mierz, stan. 4
z. Podkowi?ska 1959;
M. Florek 1994
P,L M o o
7.
Gorzyczany, pow.
Sando-mierz, stan. 7 NNW--SSE M. Florek 2006a; 2006b G SE W 8.
Go?lice, pow.
Sando-mierz, stan. 2 L
9. o
Góry Wysokie, pow.
San-domierz, stan. 1 E. i S. Tabaczy?scy 1973 W N E-W 10 3 Kamie? ?ukawski, G SW-NE SW W E. Kempisty 1965 11. o
pow. Sandomierz, stan. 1
KicharyNowe, pow.
San-domierz, stan. 2
H. Duday, H. Kowalewska
2003
W N E-W W
12. 6 2
Kichary Stare, pow.
San-domierz, stan. 1 E.
i S. Tabaczy?scy 1973
L N 13.
Komorna, pow.
Sando-mierz, stan. 22
P 14.
Koprzywnica, pow.
San-domierz, stan. 110 L,P O 15.
Kunów, pow. Ostrowiec
?wi?tokrzyski, stan. l J. B?bel 1998
l? E-W?
L,P M
16. 1**
Malice, pow. Sandomierz,
stan. 2 L O
17.
Malice Ko?cielne, pow. Opatów, stan. 1
E-W,
N-S
W, E,
N,S B. Bargie?, M. Florek 2006a
W M 18. 2 33 4 Mierzanowice, L. Wrotek 1962 NW-SE W N NW 19. 3
pow. Opatów, stan. 5
Myd?ów, pow. Opatów,
stan. 58 P M?
20.
Nas?awice, pow.
Sando-mierz, stan. 50
M? P
21.
Paw?ów, pow.
Sando-mierz, stan. 3 E-W, N-S W, E, N,S B. Bargie?, M. Florek 2006b W M 22. 3 32 6
Paw?ów, pow.
Sando-mierz, stan. 10
l?
L M E-W W
Stanowisko
Lp. Literatura
Prusy, pow. Opatów,
stan. 36 P M
24.
Prusy, pow. Opatów,
stan. 44
P M 25.
Sandomierz, pow.
Sando-mierz stan. 45 O K. Ja?d?ewski 1936 1 ?
P,L
26.
Sandomierz, pow.
Sando-mierz, stan. 105 S. Tabaczy?ski, A. Buko 1981 M? l? P,L 27. Stodo?y Kolonia, M? P 28
pow. Opatów, stan. 35
Stryczowice, pow. Ostro- NW-SE,
E-W, N-S B. Matraszek, S. Sa?aci?ski 2006 W, N, NW
29. wiec ?wi?tokrzyski, stan. W M 2 10*** 3
VII
Studzianki, pow. Opatów,
stan. 7
M? P
30.
Swi?cica, pow.
Sando-mierz, stan. 1 W M E-W W M. Florek, M. Szeliga 2006
31. 3
?wirna, pow. Ostrowiec
?wi?tokrzyski, stan. 1 J. B?bel
1998 P M
32.
Wlonice, pow. Opatów,
stan. 43 L O
33.
W?ostów, pow. Opatów,
stan. 1
O l? W?
L E-W
34.
Wojciechowice,
pow. Opatów, stan. 1 W N E-W E J. B?bel 2000
35. 4
Zagrody, pow.
Sando-mierz, stan. 13
P 36.
Zawichost
-Podgórze,
pow. Sandomierz, stan. 1 W G B. Balcer 1967 37.
Z?ota, pow. Sandomierz,
stan. 6 W M? l? M. Florek, A. Zako?cielna 2006
38.
Tab. 1. Cmentarzyska i groby KPL na Wy?ynie Sandomierskiej. W- badania
wykopaliskowe; P - badania
powierzchniowe; L
-odkrycie
przypadkowe; M
-cmentarzysko megalityczne; M?
-cmentarzysko megalityczne przypuszczalne; N
-cmentarzysko niemegalityczne;
O
-grób b?d? cmentarzysko nieokre?lonego charakteru; G
-pochówek wjamie gospodarczej; * na tym samym stanowisku znajduje si?
drugi, nieprzebadany grobowiec; **
w pobli?u mia? si? znajdowa? drugi, obecnie nieistniej?cy ju? grobowiec;
***
wg stanu bada? z 2003 roku Table 1. TRB cemeteries and graves from Sandomierz Upland. W
-archaeological excavations; P
-archaeological fieldwalking; L
-stray finds; M
-megalithic cemetery; M?
-supposed megalithic cemetery; N
-non-megalithic cemetery; O
-grave or cemetery, indefinite;
G - burial in a
storage pit; * there is another tomb at the same site, yet unexcavated; **
there was another tomb around,
at present non-existent; *>t-*
acc. to researches from 2003
fikuj?c znany od ko?ca XIX wieku kopiec w Kunowie", z którego kilka lat wcze?niej wydobyto przypadkowo
ko?ci osobnika doros?ego i dziecka, dokona? obserwacji wskazuj?cych na mo?liwo?? ??czenia go z KPL i uznania
za grobowiec megalityczny tej kultury, co znalaz?o
pó?-niej równie? potwierdzenie w wynikach bada?
powierz-chniowych prowadzonych w latach 70. XX wieku przez Jerzego T. B?bla (Z. Krzak 1961, s. 40; 1964, s. 138-139;
2
W Kunowie mia?y znajdowa? si? dwa kopce, jednak ju? wpocz?tkach
lat 60. XX wieku uda?o si? zlokalizowa? tylko jeden, drugi
prawdopodo-bnie zosta? ca?kiem zniszczony (por. J. K r zak 1961, s. 40; J. G ? s
J. B?bel 1998, s. 17). Równie? Z. Krzak, w trakcie bada?
powierzchniowych prowadzonych w 1960 roku w
Wojcie-chowieach na stan. 1 natrafi? m.in. na skupiska kamieni
wapiennych, które wst?pnie zinterpretowa? jako
cmenta-rzysko KPL, by? mo?e o charakterze megalitycznym
(Z. Krzak 1962, s. 48). Prowadzone w tym miejscu w
la-tach 1972-1975 przez Jacka Mi?kiewicza, Krzysztofa
Kowalskiego i J. T. B?bla badania wykopaliskowe
cz??cio-wo potwierdzi?y te przypuszczenia: odkryto 4 groby KPL,
w tym dwa z konstrukcjami kamiennymi, dwa za? by?y
ich pozbawione (J. B?bel 2000). Jeszcze pod koniec lat 60.
XX wieku, w trakcie wykonywania zdj?? lotniczych
obiek-tów archeologicznych w okolicach Sandomierza odkryty
zosta? trapezowaty grobowiec megalityczny na gruntach
wsi Z?ota (J. G?ssowski 1985, s. 100). Nie podj?to jednak
wówczas ?adnych prób weryfikacji dokonanych z
powie-trza obserwacji. Kolejne cmentarzyska KPL zlokalizowa-li w 1971 roku Eleonora iStanis?aw Tabaczy?scy wGórach
Wysokich, Dwikozach i Kicharach Starych nad doln? Opatówk? we wschodniej cz??ci Wy?yny Sandomierskiej.
Ograniczone badania wykopaliskowe przeprowadzono tylko w Górach Wysokich, gdzie odkryto 3 groby w
for-mie regularnych skrzy? kamiennych, natomiast
wpozosta-?ych miejscowo?ciach uzyskano tylko informacje o
znisz-czonych obiektach, z niektórych odzyskuj?c jedynie ich
wyposa?enie (E. i S. Tabaczy?scy 1973). W dwa lata pó?niej, w 1973 roku w Sandomierzu, mi?dzy obwodnic?
miejsk? a ulic? Spacerow? odkryto znacznie zniszczone
rozleg?e cmentarzysko KPL z grobami o konstrukcjach
kamiennych. Nie podj?to jednak na stanowisku ?adnych
bada?, ograniczaj?c si? do zadokumentowania jednego
z uszkodzonych grobów izebrania z jego s?siedztwa
frag-mentów ceramiki i wyrobów krzemiennych (S.
Tabaczy?-ski, A. Buko 1981, s. 39). Równie? na pocz?tku lat 70. XX
wieku w trakcie bada? powierzchniowych J. T. B?bel
od-kry? kopce w Stryczowicach, Broniszowicach,
Garbaczu--Skale i ?wirnej, na pó?nocno-zachodnim kra?cu
Wy?y-ny Sandomierskiej, okre?lone pocz?tkowo jako kurhany
pradziejowe o nieokre?lonej chronologii, a które
-jak
wy-kaza?y pó?niejsze badania wykopaliskowe i
weryfikacyj-ne
-okaza?y si? nakrywa? obiekty grobowe KPL (J. B?bel
1976, s. 568-569; 1998, s. 12-21). Prawdopodobnie na
grób KPL z kamiennym brukiem na dnie natrafiono w
ro-ku 1981 podczas prac budowlanych we W?ostowie.
Nieste-ty obiekt zosta? ca?kowicie zniszczony przez przypadko-wych odkrywców; jego wygl?d uda?o si? ustali? na
podsta-wie dokonanych przez nich opisów'.
tematyczne badania powierzchniowe w ramach
Archeo-logicznego Zdj?cia Polski. Wich trakcie odkryte zosta?y cmentarzyska wDacharzowie, Kicharach Nowych,
Komor-nej, Myd?owie, Nas?awicach, Paw?owie, Prusach,
Stodo-?ach Kolonii, Studziankach, Zagrodach iMalicach
Ko?ciel-nych; te ostatnie, jak si? pó?niej okaza?o, zwi?zane ze
znanym z tej miejscowo?ci, a uwa?anym za
wczesno?re-dniowieczny kurhan, kopcem ziemnym. Natomiastwwy-niku zg?osze? przypadkowych odkry? zlokalizowane zosta?y kolejne dwa, nieznane wcze?niej cmentarzyska KPL z grobami z konstrukcjami kamiennymi: wroku 1997
w Koprzywnicy, za? w roku 1999 w D?biu k. Zawichostu
(B. Bargie? et alii 2000). Na cz??ci z odkrytych w trakcie
AZP stanowisk podj?te zosta?y nast?pnie badania wyko-paliskowe.
Od 1987 roku badane jest przez Hann?
Kowalewsk?--Marsza?ek wielokulturowe
cmentarzysko w Kicharach
Nowych, stan. 2. Dotychczas odkryto tu 6 grobów
jed-nostkowych KPL, maj?cych form? regularnych skrzy?
kamiennych, w których zmarli chowani byli w
drewnia-nych trumnach. Wed?ug autorki bada? jest mo?liwe, ?e 5 z przebadanych grobów znajdowa?o si? wewn?trz
jed-nego du?ego za?o?enia grobowego
-okre?lanego jako paramegalityczne
-o wymiarach ok. 19x4,5-5 m,
nakry-tego nasypem ziemnym, b?d? te? nasyp nakrywa? szósty,
najbardziej bogato wyposa?ony grób, za? pozosta?e,
m?odsze od niego, usytuowano w obr?bie powsta?ego przy
wybieraniu ziemi obni?enia (H. Duday, H. Kowalewska--Marsza?ek 2003; H. Kowalewska-Marsza?ek, H. Duday, M. Py?uk 2006).
W latach 1992-1994 rozpoznano sonda?owo cz??? cmentarzyska w Dacharzowie, odkrywaj?c 7 grobów
KPL, z których w pe?ni przebadano 6 (M. Florek 1994,
2006a). Z wyj?tkiem jednego, posiadaj?cego jedynie
rodzaj szcz?tkowej nakrywy kamiennej, wszystkie mia?y form? prostok?tnych skrzy? z p?yt piaskowca.
Wci?gu dwu sezonów, w 1992 i 1995 roku, J. T. B?bel
przebada? jeden ze zniszczonych, odkrytych przez siebie
kilka lat wcze?niej kopców w Broniszowicach (kopiec A na stan. V), ods?aniaj?c wschodni? cz??? trapezowatej
budowli grobowej KPL o konstrukcji
kamienno-drewnia-no-ziemnej, z co najmniej 3 grobami wewn?trz (J. B?bel
1998, s. 20-25).
Wlatach 1996-1998 przebadane zosta?o, jak si? wydaje, po raz pierwszy w ca?o?ci, cmentarzysko KPL wMalicach
Ko?cielnych, w sk?ad którego wchodzi?y obok grobów
jednostkowych z konstrukcjami kamiennymi w formie
skrzy?, obstaw b?d? bruków, dwa d?ugie trapezowate grobowce typu megalitycznego (M. Florek, J. Libera 1997;
B. Bargie?, M. Florek, J. Libera 1998; 1999; B. Bargie?, M. Florek 2006a).
Wyra?ny przyrost liczby znanych cmentarzysk KPL na
lessach sandomiersko-opatowskich przynios?y jednak dopiero prowadzone od pocz?tku lat 80. XX wieku
sys-W 1997 roku S?awomir Sa?aci?ski i Barbara Matraszek rozpocz?li, trwaj?ce do 2004 roku, badania w
Stryczo-wicach na stan. VII, gdzie pod zniszczonym nasypem
3
Odkrycie zosta?o zadokumentowane przez Marka Florka i Halin?
Taras, por. notatka wteczce "W?ostów': warchiwum Delegatury
ziemnym odkryto, podobnie jak w Malicach,
trapezo-wate grobowce z konstrukcjami megalitycznymi oraz
s?siaduj?ce z nimi cmentarzysko p?askie z grobami
wob-stawach kamiennych (B. Matraszek 2001; B. Matraszek,
Konstrukcje kamienne typu megalitycznego wraz
z towarzysz?cymi im grobami KPL odkryto równie?
w 2005 roku w trakcie bada? ratowniczych tzw. kopca I
w?wi?cicy (M. Florek, M. Szeliga 2006). Natomiast w
ro-ku 2006 uzyskano informacj? o przypadkowym odkryciu, wmiejscowo?ci Wlonice, grobu KPL wyposa?onego m.in.
w amfor? oraz narz?dzia krzemienne. Niestety grób uleg?
ca?kowitemu zniszczeniu, za? z wyposa?enia zachowa?a
si? jedynie wspomniana amfora",
S. Sa?aci?ski 2006).
W latach 1999-2004 badane by?o cmentarzysko na
stan. 3 w Paw?owie k. Zawichostu, z ró?norodnymi
ro-dzajami konstrukcji grobowych i formami pochówków. Odkryto tu m.in. pozosta?o?ci naziemnej, d?ugiej na
prawie 30 mbudowli s?upowej z grobami wewn?trz,
nie-wielki czworok?tny budynek s?upowy b?d?cy
prawdopo-dobnie, wraz z s?siaduj?cymi z nim grobami oraz
pó?-ksi??ycowatym rowem, cz??ci? kolejnej du?ej budowli
grobowej, trapezowaty grobowiec d?ugo?ci ponad 50 m,
z pomieszczeniem nakrytym dachem wspartym na
s?u-pach w cz??ci wschodniej oraz szereg grobów
pojedyn-czych i zbiorowych (B. Bargie?, M. Florek 2000; 2003;
2005; 2006b). Przy okazji tych bada? w tej samej
miej-scowo?ci zlokalizowano kolejne cmentarzysko KPL
(Pa-w?ów, stan. 10), na którym kilka lat wcze?niej
przypad-kowo odkryty zosta? grób wyposa?ony we flasz? z kryz?.
Wroku 2005, podczas prac ziemnych prowadzonych
kil-kadziesi?t metrów od miejsca tamtego odkrycia,
natrafio-no na kolejny grób oraz prawdopodobnie fragment
ka-miennej obstawy typu megalitycznego", Równie? w 2005
roku, w Czy?owie Szlacheckim, ok. 3 km w linii prostej
od wspomnianych cmentarzysk wPaw?owie, zadokumen
-towany zosta? fragment du?ej konstrukcji kamiennej typu
megalitycznego oraz zwi?zany z ni? grób w formie
pro-stok?tnej jamy zasypanej kamieniami i ziemi?,
?wiadcz?-cej niew?tpliwie o istnieniu tu kolejnego cmentarzyska.'.
Na koniec nale?y wspomnie?, ?e na Wy?ynie
Sando-mierskiej, poza grobami na cmentarzyskach odkryto
równie? 3 pochówki KPL w jamach odpadkowych
wob-r?bie osad tej kultury: w Kamieniu ?ukawskim (E.
Kem-pisty 1965), Zawicho?cie-Podgórzu (B. Balcer 1967) oraz w Gorzyczanach (M. Florek 2006a; 2006b )7.
Stan rozpoznania cmentarzysk
Z terenu Wy?yny Sandomierskiej znanych jest obecnie
38 pewnych i przypuszczalnych stanowisk grobowych
KPL, w tym 35 cmentarzysk i 3 pochówki w jamach
gospodarczych na terenie osad (Ryc. 1). Koncentruj? si? one we wschodniej i pó?nocno-wschodniej cz??ci
Wy-?yny. Drugie, licz?ce tylko 5 obiektów skupisko znajdu-je si? w jej cz??ci pó?nocno-zachodniej, na pograniczu z Górami ?wi?tokrzyskimi. Nie znamy natomiast
?ad-nego cmentarzyska z jej cz??ci centralnej, co wydaje si?
by? jednak raczej odbiciem stanu bada? ni?
rzeczywi-stego obrazu wyst?powania tej kategorii obiektów.
Badanych wykopaliskowo
-przy czym by?y to prace
o ró?nym zakresie, od niewielkich bada? o charakterze
sonda?owym b?d? ratowniczym po wieloletnie kampa-nie wykopaliskowe
-by?o 12 cmentarzysk, a wi?c 113 ich ogólnej liczby. Wyniki wszystkich bada?, przynajmniej
w formie sprawozda? z prac wykopaliskowych, czasem
po??czonych z g??bszymi analizami, zosta?y opublikowa
-ne (por. L. Wrotek 1962; E. i S. Tabaczy?scy 1973; J. B?bel 1998; 2000; J. T. B?bel 2006; B. Matraszek 2001; H. Duday, H. Kowalewska 2003; B. Bargie?, M. Florek 2005; 2006a;
2006b; M. Florek 2006a; M. Florek, M. Szeliga 2006;
H. Kowalewska-Marsza?ek, H. Duday, M. Py?uk 2006;
B. Matraszek, S. Sa?aci?ski 2006) b?d? te?, jak w
wypad-ku ostatnich odkry? w Czy?owie Szlacheckim i Z?otej, s?
w trakcie opracowania. Opublikowane sprawozdania z bada? zawieraj? najcz??ciej równie? wyniki
podstawo-wych analiz szcz?tków kostnych, pozwalaj?ce - tam
gdzie
Nieco wcze?niej, bo w latach 2002-2004, przy okazji
bada? ratowniczych wielokulturowego stanowiska nr 6 w Z?otej k. Sandomierza (por. M. Florek, A. Zako?cielna
2006), rozpoznano za pomoc? sonda?y i wierce? cz???
znajduj?cego si? tam du?ego kopca ziemnego (tzw.
ko-pca Kwaca?a). Uzyskane w ten sposób informacje
wska-zuj?, ?e kopiec nakrywa? du??, prostok?tn? w planie, jam?
wype?nion? kamieniami mog?c? by? grobem
central-nym (g?ównym) nierozpoznanego bli?ej grobowca typu
megalitycznego KPL, przy czym prawdopodobnie
by?-by to ten sam grobowiec, który w ko?cu lat 60.
ubieg?e-go wieku, zosta? na gruntach wsi Z?ota zaobserwowany
przez J. G?ssowskiego podczas wykonywania zdj?? lot-niczych.
/1
Obiekt zosta? zadokumentowany przez M. Florka, por. notatka
w teczce "Paw?ów stan. 10" w archiwum Delegatury Urz?du Ochrony
Zabytków w Sandomierzu.
nym wcze?niej przypadkowym natrafieniu na grób ikonstrukcje
ka-mienne wPaw?owie na stan. 10 sk?adam Annie Zako?cielnej z Instytutu
Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Sk?odowskiej serdeczne
podzi?-kowania.
Odkrycie zosta?o zadokumentowane przez Waldemara Urbaniaka
z Muzeum Okr?gowego wSandomierzu, który równie? przeprowadzi?
na stanowisku ograniczone przestrzennie badania ratownicze; doku-mentacja z tych bada? znajduje si? w Delegaturze Urz?du Ochrony
Zabytków w Sandomierzu.
7
Pomijamy tu rzekomy grób zbiorowy KPL odkryty na terenie osady
na stanowisku ?mielów "Gawroniec" (por. Z. Po d ko wi ?
sk a1950,
s.116-118; T. Wi?la?ski 1979,s. 258),który,jakwynikazanalizy
stratygrafii, jest pó?noneolitycznym grobem niszowym wkopanym
w jam? gospodarcz? KPL.
6
wspomnia-<J
04 • 5 -- .----... ..;t, 6 2 3
Ryc. 1. Cmentarzyska igroby KPL na Wy?ynie Sandomierskiej. 1
-cmentarzyska megalityczne pewne badane wykopaliskowo;
2
-cmentarzyska megalityczne przypuszczalne; 3
-cmentarzyska niemegalityczne badane wykopaliskowo; 4
-cmentarzyska o
nieokre?lo-nym charakterze; 5
-pochówki w jamach gospodarczych na terenie osad; 6
-granica Wy?yny Sandomierskiej; 7
-zwarty zasi?g lessów.
Fig. 1. TRB cemeteries and graves from Sandomierz Upland. 1 - excavated
megalithic cemeteries; 2
-supposed megalithic cemeteries;
3 - excavated non
-megalithic cemeteries; 4 - indefinite
cemeteries; 5 - burials in
storage pits at settlements; 6
-range of the Sandomierz Upland; 7
-range of the loess zone.
1
-Broniszowice, stan. V; 2
-Czy?ów Szlachecki, stan. 13; 3
-Dacharzów, stan. 1; 4 -Dabie, stan. 6; 5 -Dwikozy, stan. 3; 6 -Garbacz-Ska?a, stan. I; 7 -Gorzyczany, stan. 4; 8 -Gorzyczany, stan. 7; 9 -Go?lice, stan. 2; 10
-Góry Wysokie, stan. 1;
11 - Kamie?
?ukawski, stan. 1; 12
-Kichary Nowe, stan. 2; 13
-Kichary Stare, stan. 1; 14 - Komorna, stan. 22;
15
-Koprzywnica, stan. 110; 16 - Kunów, stan.
1; 17
-Malice, stan. 2; 18 - Malice
Ko?cielne, stan. 1; 19
-Mierzanowice, stan. 5;
20
-Myd?ów, stan. 38; 21 - Nas?awice. stan. 50; 22
-Paw?ów, stan. 3; 23 - Paw?ów, stan. 10; 24
-Prusy, stan. 36; 25
-Prusy, stan. 44;
26
-Sandomierz, stan. 45; 27
-Sandomierz, stan. 105; 28
-Stodo?y Kolonia, stan. 35; 29
-Stryczowice, stan. VII; 30
-Studzianki, stan. 7;
31
-Swi?cica, stan. 1; 32 - ?wirna, stan.
1; 33 -Wlonice, stan. 43; 34 -W?ostów, stan. 1; 35 -Wojciechowice, stan. 1; 36 -Zagrody, stan. 13; 37 -Zawichost-Podgórze, stan. 1; 38 -Z?ota, stan. 6
ich stan zachowania to umo?liwia?
-przynajmniej na
okre?lenie p?ci i wieku pochowanych na cmentarzyskach
osobników, w niektórych przypadkach tak?e np. zmian
chorobowych (np. WZychman-Kozak, M. Szeliga 2005).
Dla niektórych cmentarzysk wykonano równie? dodat-kowe analizy, np. fizykochemiczne, glebowe itp., które
by?y wykorzystane w publikacjach wyników bada?.
Nato-miast podstawowym mankamentem jest brak, a
przynaj-mniej nieopublikowanie do tej pory, dat C14 z ?adnego,
poza Kicharami Nowymi (por. H. Duday, H. Kowalewska
--Marsza?ek 2003, s. 81-84; H. Kowalewska-Marsza?ek,
cmentarzy-ska", Jest to szczególnie dotkliwe w wypadku
rozpozna-nych w najwi?kszym stopniu i bez w?tpienia jednych
z bardziej interesuj?cych stanowisk, jakimi s?
cmentarzy-ska w Paw?owie, stan. 3, i Malicach Ko?cielnych.
Cmentarzyska, groby i obrz?dek pogrzebowy
Cmentarzyska
Cmentarzyska KPL lokalizowane by?y w miejscach
eksponowanych: na kraw?dziach (Dacharzów, Kichary
Nowe, Dwikozy) b?d? w wy?szych partiach stoków
dolin (Malice Ko?cielne, Czy?ów Szlachecki,
Wojcie-chowice), lokalnych kulminacjach p?askowy?y (Paw?ów,
Stryczowice) igarbów terenowych (Gorzyczany, Kunów,
?wirna, Z?ota). Pozosta?e stanowiska znane s? jedynie z bada?
po-wierzchniowych b?d? odkry? przypadkowych, co z
oczy-wistych wzgl?dów ogranicza ich warto?? poznawcz?. W pierwszym wypadku za cmentarzyska KPL uznawa-ne zosta?y te stanowiska, gdzie na powierzchni
wyst?-powa?y ró?nej wielko?ci bry?y i okruchy kamienne,
zazwyczaj tworz?ce skupiska b?d? uk?adaj?ce si? w
rz?-dy, jak nale?y przypuszcza? odpowiadaj?ce
pojedyn-czym grobom b?d? konstrukcjom typu megalitycznego,
w towarzystwie wyrobów krzemiennych i fragmentów
ceramiki KPL, czasami równie? ko?ci ludzkich. Nato-miast w wypadku odkry? przypadkowych dysponujemy
ró?nej warto?ci i dok?adno?ci informacjami
dotycz?cy-mi formy i charakteru obiektów, na które natrafiono,
czasami równie? pochodz?cymi z nich zabytkami.
Bardzo cz?sto na miejsce, gdzie mia?o powsta?
cmen-tarzysko, wybierany by? teren wcze?niej zaj?ty przez
osadnictwo neolityczne i w zwi?zku z tym zapewne
posiadaj?cy ju? jakie? trwa?e cechy krajobrazu
kulturo-wego, a przede wszystkim chyba odlesiony (por. H.
Ko-walewska -Marsza?ek
2000).
Nie prowadzono dotychczas specjalnych bada? pod k?tem ich relacji przestrzennych z osadami. Tym
nie-mniej na podstawie dotychczasowych obserwacji
mo?-na wnosi?, ?e odleg?o?? mi?dzy cmentarzyskiem a
naj-bli?sz? osad? mog?a wynosi? od ok. 100 b?d? nawet
mniej metrów (np. w Paw?ów, stan. 3, Dacharzów,
Wojcie-chowice) do ok. 250 m (np. Malice Ko?cielne). W
Woj-ciechowicach cmentarzysko zosta?o za?o?one na terenie
wcze?niej zaj?tym przez osad? KPL, na co wyra?nie
wska-zuje fakt wkopania grobu 33 wstarsz?, ale równie? zwi?za-n? z KPL, jam? osadow? (J. B?bel 2000, s. 14-16). Podob-na sytuacja, tzn. za?o?enie cmentarzyska na terenie starszej
osady, mia?a miejsce prawdopodobnie równie? w
Stryczo-wicach (B. Matraszek 2001, s. 276). Przypuszczenia takie
wysuwano równie? pocz?tkowo w stosunku do
cmenta-rzyska w Malicach Ko?cielnych z uwagi na wyst?pienie
bardzo licznych materia?ów ruchomych KPL w nasypie
kopca nakrywaj?cego cmentarzysko, jak si? wydawa?o, przemieszczonych wraz z ziemi? z terenu osady.
W pe?ni rozpoznane zosta?o prawdopodobnie tylko cmentarzysko w Malicach Ko?cielnych, o powierzchni
ok. 1 000 rrr', z dwoma grobowcami trapezowatymi typu
megalitycznego i s?siaduj?cymi z nimi grobami
p?aski-mi. Za przebadane w znacznej cz??ci nale?y równie? uzna? cmentarzysko na stan. 3 wPaw?owie, gdzie w
trak-cie 5 sezonów badawczych rozpoznano powierzchni?
ok. 1 400 rrr', Nale?y przy tym zwróci? uwag?, ?e w?ród dotychczas badanych wykopaliskowo stanowisk grobo-wych KPL na Wy?ynie Sandomierskiej jest ono jedyne, na którym odkryto wy??cznie obiekty i materia?y tej
kul-tury. Mniejszy zakres przestrzenny - ok. 1 000 rrr'
-mia?y badania w Stryczowicach, stan. VII, podczas których
rozpoznano wschodnie i?rodkowe partie dwu grobowców
trapezowatych oraz fragment trzeciego, a tak?e cz???
przylegaj?cego do nich cmentarzyska z grobami p?askimi.
Równie? w Broniszowicach na stan. V rozpoznana
zosta-?a tylko wschodnia i ?rodkowa cz??? jednego du?ego
trapezowatego obiektu megalitycznego z grobami
wew-n?trz, znajduj?ca si? pod tzw. kopcem A, przy czym
nale-?y przypuszcza?, ?e pod le??cym ok. 60 m na wschód od
niego drugim kopcem (tzw. B) znajduje si? kolejny tego typu obiekt. Wdu?o mniejszym zakresie rozpoznane s? pozosta?e cmentarzyska badane wykopaliskowo, gdzie odkryto od 1 (Czy?ów Szlachecki) do 7 (Dacharzów)
grobów, czasami wraz z fragmentami towarzysz?cych im
konstrukcji megalitycznych (np. w ?wi?cicy i Czy?owie
Szlacheckim), i to mimo przebadania w niektórych
wy-padkach do?? znacznej powierzchni stanowisk (np. Wojciechowice
-ponad 750 nr', tylko 4 groby KPL,
Ki-chary Nowe
-ponad 1 500 rrr', tylko 6 grobów KPL).
Wydaje si?, ?e w ?wietle dotychczasowego stanu ba-da? mo?na wyró?ni? na Wy?ynie Sandomierskiej dwie
kategorie cmentarzysk KPL: cmentarzyska megalityczne,
a wi?c takie, na których obok grobów p?askich jamowych,
zazwyczaj jednostkowych, znajduj? si? wielkie
konstru-kcje kamienne, kamienno-ziemne b?d?
drewniano-ziem-ne w postaci ró?nego rodzaju obstaw, najcz??ciej na
pla-nie wyd?u?onego trapezu, wspólnych bruków, nasypów, palisad itp., przy czym same groby mog? by?
umieszczo-ne w obr?bie takich konstrukcji b?d? znajdowa? si? poza
nimi; oraz cmentarzyska niemegalityczne, gdzie takie
konstrukcje nie wyst?puj? (M. Florek, 2006a).
Do pierwszej kategorii mo?emy zaliczy? cmentarzyska
w Paw?owie, stan. 3 (Ryc. 2), Malicach Ko?cielnych (Ryc.
3:1), Stryczowicach (Ryc. 3:2), ?wi?cicy, Broniszowicach,
zapewne równie? w Czy?owie Szlacheckim, Paw?owie,
stan. 10, Gorzyczanach, stan. 4, i w Z?otej, za? z obiektów
znanych wy??cznie z bada? powierzchniowych i odkry?
przypadkowych, cmentarzyska w Nas?awicach, Prusach, 8
Wprzypadku Stryczowic wiemy, ?e seri? takich dat wykonano oraz
?e oscyluj? one ok. 3500 lat p.n.e. (por. B. Matr a s z ek, S. Sa?a
·
i
?36
" ? . ?18 ?11?8
?9 10m --======---==:::::::.-d 42o
Ryc. 2. Plan rozpoznanej cz??ci cmentarzyska w Pa wlo wie, stan. 3.
Fig. 2. Plan of investigated part of cemetery at Pa wló w, site 3.
After / Za: B. Bargiel, M. Florek 2005
osób oraz 2 groby symboliczne. Równie? ponad 2 000 nr'
prawdopodobnie liczy?o cmentarzysko wBroniszowicach,
sk?adaj?ce si? co najmniej z dwóch du?ych trapezowatych
grobowców, których pozosta?o?ci? s? kopce A i B. Z kolei
znane wy??cznie z odkry? przypadkowych i bada? po-wierzchniowych cmentarzysko na stan. 105 w
Sandomie-rzu, mia?o zajmowa? kulminacj? p?askowy?u owymiarach
ok. 200x200 m, a przynajmniej na takiej powierzchni
wyst?powa?y kamienie pochodz?ce ze zniszczonych
gro-bów (S. Tabaczy?ski, A. Buko 1981, s. 39). Nawet
przyj-muj?c, ?e cz??? z nich zosta?a rozwleczona w trakcie prac
rolnych, cmentarzysko to mog?o liczy? do 4 hektarów Kolonii Stodo?y, Studziankach, Sandomierzu, stan. 105,
Kunowie, ?wirnie, Garbaczu-Skale. S? to cmentarzyska
du?e, zarówno pod wzgl?dem powierzchni, jak i liczby
pochowanych na nich zmar?ych. Przebadane w ca?o?ci
cmentarzysko w Malicach Ko?cielnych liczy ok. 1 000 nr'
powierzchni, za? pochowano na nim co najmniej 38 osób. Podobn? powierzchni? mo?e zajmowa? cz??ciowo
roz-poznane cmentarzysko w Stryczowicach na stan. VII.
Jeszcze wi?ksze by?o cmentarzysko w Paw?owie, stan. 3,
o powierzchni prawdopodobnie ponad 2000 nr', z czego
przebadanych zosta?o niewiele ponad l 400 nr', a na
10m
--===--===--2
Ryc. 3. Plany rozpoznanych cz??ci cmentarzysk w Malicach Ko?cielnych (1) i Stryczowicach (2).
Fig. 3. Plan of investigated part of cemeteries at Malic e Ko? c ieln e (1) and Str yc z ow ic e (2).
powierzchni. Oko?o 1-1,5 ha mog? te? zajmowa?
odkry-te w trakcie AZP w ko?cu lat 90. XX wieku cmentarzyska
w Prusach, Kolonii Stodo?y i Myd?owie.
wa?y si? przed czo?ami grobowców megalitycznych, cz??ciowo równie? mi?dzy ich partiami wschodnimi.
Z kolei w Paw?owie wi?kszo?? z nich usytuowana by?a na po?udnie od grobowca trapezowatego i dwóch pozo-sta?ych du?ych budowli grobowych. Podobnie po po?u-dniowej stronie grobowców megalitycznych po?o?one
by?y groby p?askie na cmentarzysku w Stryczowicach.
Groby p?askie orientowano zarówno wzd?u? osi E-W,
a wi?c tak jak du?e grobowce, jak i wzd?u? osi N-S, przy czym np. w Malicach Ko?cielnych groby usytuowane
przed czo?ami grobowców megalitycznych zorientowane
by?y prostopadle do ich osi, natomiast znajduj?ce si?
miedzy nimi, równolegle do niej. Z kolei na innych
cmen-tarzyskach nie zaobserwowano ?adnych prawid?owo?ci. Cmentarzyska megalityczne, poza wielko?ci?,
wyró?-niaj? skomplikowane uk?ady przestrzenne izró?nicowane
formy sk?adaj?cych si? na nie obiektów grobowych.
G?ów-nym i sta?ym ich elementem wydaj? si? by? du?e
grobow-ce typu megalitycznego zbudowane na planie
wyd?u?o-nego trapezu, d?u?sz? osi? zorientowane E-W (czasami
z odchyleniami, nigdy jednak nie przekraczaj?cymi 30°),
z podstaw? od strony wschodniej. Zarówno w Malicach
Ko?cielnych jak i Stryczowicach odkryto po dwa tego typu obiekty, usytuowane wprzybli?eniu równolegle do siebie",
Wydaje si?, ?e równie? w Broniszowicach znajduj? si?
tylko dwa takie grobowce, których pozosta?o?ciami s?
tzw. kopce A i B, z tym, ?e zachowuj?c podobn?
orienta-cj? (E-W) s? one wzgl?dem siebie przesuni?te, co mo?e
wynika? jednak z warunków topograficznych. Dwa
kop-ce kryj?ce konstrukcje kamienne, z których istnieje
obec-nie tylko jeden, mia?y si? równie? znajdowa? w Kunowie. Ze wzgl?du na liczb? rozpoznanych w wi?kszej cz??ci
cmentarzysk, nie wiemy, czy jest to przypadek, czy
pew-na prawid?owo??. Nale?y jednak zwróci? uwag?, ?e rów-nie? np. na cmentarzysku w Grzybowie k. Staszowa,
po?o?onym ju? poza Wy?yn? Sandomiersk?, ale najbli?-szym jej terytorialnie, znajdowa?y si? tylko dwa grobowce
trapezowate zorientowane E-W (K. Garbacz 2006),
po-dobnie w Zagajach Stradowskich (B. Burchard 2006).
Nieco inaczej wygl?da sytuacja wwypadku cmentarzyska na stan. 3 w Paw?owie, gdzie odkryto tylko jeden
grobo-wiec trapezowaty, natomiast obok niego znajdowa?a si?
du?a budowla naziemna o konstrukcji s?upowej z
groba-mi wewn?trz, za ni? za? prawdopodobnie kolejny, nieco
mniejszy grobowiec o formie nawi?zuj?cej do obiektów
trapezowatych, od zachodu otoczony pó?ksi??ycowatym
rowem. Wszystkie te obiekty, usytuowane by?y wprzyb li
-?eniu równolegle do siebie i zorientowane wzd?u? osi E- W
(z niewielkimi odchyleniami).
Pochówki wtórnie umieszczane w nasypach
grobow-ców trapezowatych stwierdzono w Malicach
Ko?ciel-nych, Stryczowicach i prawdopodobnie w
Broniszowi-cach. Wwi?kszo?ci pochówki wkopywano w zachodnie
i ?rodkowe partie nasypów, wzd?u? jednego,
po?udnio-wego boku (np. w grobowcu I w Malicach Ko?cielnych
i grobowcu w Broniszowicach) b?d? wzd?u? obu
(grobo-wiec II w Malicach Ko?cielnych, grobowiec I w
Stryczo-wicach). Umieszczano je b?d? jedynie po wewn?trznej
stronie obstawy kamiennej (tak w Broniszowicach i
Stry-czowicach), b?d? te? po obu jej stronach, jak w wypadku
grobowca I w Malicach Ko?cielnych. Orientacja takich
pochówków jest zawsze zgodna z orientacj? grobowców
trapezowatych. Znane s? jednak równie? groby wtórne umieszczane w innych miejscach, np. wobr?bie
pomiesz-cze? zajmuj?cych wschodnie partie grobowców trape-zowatych (np. w grobowcu I w Malicach Ko?cielnych)
b?d? wschodnich partiach ich nasypów (np. w grobow-cu II w Malicach Ko?cielnych, jeden z pochówków w
gro-bowcu w Broniszowicach) i wtedy ich orientacja nie za-wsze pokrywa si? z orientacj? grobowców.
Wobr?bie tych cmentarzysk, które rozpoznane zosta?y
w wi?kszym stopniu (dotyczy to Malic Ko?cielnych i
Pa-w?owa' stan. 3) mo?na wyró?ni? pewne strefy, gdzie
kon-centruj? si? groby o specyficznym charakterze. W
wypad-ku Malic Ko?cielnych, tak? specjaln? stref? by?y
zachod-nie partie nasypów grobowców megalitycznych,
szczegól-nie grobowca I, które sta?y si? miejscem pochówku prawie wy??cznie kobiet i dzieci. Z kolei w Paw?owie, stan. 3,
w po?udniowej cz??ci cmentarzyska znajdowa?o si?
sku-pisko grobów, w których wobec zmar?ych zastosowano
specyficzne rytua?y pogrzebowe (pochówki podwójne
ipotrójne, cz?stkowe iwtórne, kr?powanie i ?wiartowanie
zw?ok itp.). Natomiast na ?adnym z badanych dotychczas
cmentarzysk megalitycznych nie uda?o si? dotychczas wyodr?bni? czego? w rodzaju placu czy te? wolnej
prze-strzeni, które mog?y by s?u?y? celom obrz?dowym b?d? zgromadzeniom przedstawicieli spo?eczno?ci u?ytkuj?-cych cmentarzysko. Poniewa? wej?cia do grobowców trapezowatych iinnych znajduj?cych si? na nich
budow-Ze wzgl?du na fragmentaryczny stan rozpoznania
trud-no natomiast okre?li? liczb? i form? konstrukcji
megali-tycznych ze ?wi?cicy, Czy? owa Szlacheckiego, Z?otej czy
te? znanych wy??cznie z odkry? przypadkowych obiektów
z Paw?owa, stan. 10, i Gorzyczan, stan. 4.
Obok grobowców trapezowatych typu
megalityczne-go i innego rodzaju du?ych budowli grobowych (odkry-tych jednak dotychczas tylko na stan. 3 w Paw?owie), na
cmentarzyskach megalitycznych wyst?puj? groby p?askie jamowe niezwi?zane z tego typu konstrukcjami
(usytuo-wane poza nimi) oraz pochówki wtórnie wkopane w ich
nasypy. W Malicach Ko?cielnych groby p?askie
znajdo-9
Wtej ostatniej miejscowo?ci w 2004 roku, ods?oni?to równie?
frag-ment trzeciego grobowca
-informacja ustna Barbary Sa?aci?skiej
li grobowych we wszystkich wypadkach znajduj? si? od
strony wschodniej, tutaj te? tego rodzaju miejsc
nale?a?o-by poszukiwa?. Podobnie od strony wschodniej powinny prowadzi? drogi ??cz?ce cmentarzyska z osadami (por.
J. B?bel 1998, s. 22). Jednak, np. w Malicach Ko?cielnych
bezpo?rednio przed mieszcz?cymi wej?cia czo?ami gro-bowców usytuowano cmentarzysko p?askie, co wydaje si?
wyklucza? istnienie tu placu b?d? przestrzeni s?u??cej
obrz?dom czy zgromadzeniom. Zagadnienie to wymaga
dalszych bada?, przede wszystkim za? rozpoznania
wi?k-szych partii cmentarzysk, w tym przestrzeni w otoczeniu
grobowców.
u?ytkuj?cej cmentarzysko. Wjednym i drugim wypadku
budowniczymi kopca mog?a by? tylko ludno?? KPL.
Mo?na przypuszcza?, ?e jego budowa by?a aktem o
charak-terze magiczno-obrz?dowym ko?cz?cym u?ytkowanie
cmentarzyska i maj?cym w sposób zarówno symboliczny a jednocze?nie jak najbardziej realny
-poprzez wzniesie-nie nad nim wielkiego nasypu ziemnego
-je zabezpieczy?, niejako "zapiecz?towa?': Zako?czenie funkcjonowania cmentarzyska, poprzedzone usypaniem nad nim maj?ce-go je zabezpieczy? wielkiego kopca ziemnego, mog?o by? spowodowane opuszczeniem z jakich? powodów okolic obecnych Malic Ko?cielnych przez grup? ludno?ci KPL
b?d?c? jego twórcami i u?ytkownikami.
Wyj?tkowym, jak dotychczas, elementem cmentarzysk megalitycznych jest kopiec o ?rednicy ok. 23-25 m,
wzniesiony nad wschodni? cz??ci? obu grobowców, cz??ciowo z wykorzystaniem ich nasypów, oraz
przyle-g?ym cmentarzyskiem p?askim w Malicach Ko?cielnych.
Zasi?g pierwotnej podstawy kopca zosta? w trakcie
ba-da? wyra?nie uchwycony od strony wschodniej, gdzie podczas jego sypania zosta? naruszony grób nr 4, mniej
natomiast by? czytelny z pozosta?ych stron. Pod kopcem
ani w jego obr?bie nie natrafiono na ?aden pochówek,
który mo?na by uzna? za zwi?zany z nim, tzn. taki, dla którego (nad którym) zosta? on usypany. Natomiast
w nasypie kopca znaleziono prawie dwa tysi?ce
fragmen-tów naczy? KPL i drobnych wyrobów krzemiennych, zapewne równie? zwi?zanych z t? kultur?.
Druga kategoria cmentarzysk KPL znanych z Wy?yny
Sandomierskiej, to obiekty okre?lone jako
niemegalitycz-ne, wy??cznie zgrobami p?askimi jednostkowymi, wyj?tko-wo podwójnymi. Do tej grupy nale?? cmentarzyska w
Ki-charach Nowych (Ryc. 4:1)10, Mierzanowicach (Ryc. 4:2), Górach Wysokich (Ryc. 4:3), Dacharzowie (Ryc. 4:4), Woj-ciechowicach (Ryc. 5)11, Mierzanowicach, zapewne rów-nie? w Kicharach Starych oraz prawdopodobnie w
Sando-mierzu, stan. 45, Koprzywnicy, D?biu, Komornej, Wloni-cach i Zagrodach. ?adne z nich nie zosta?o zbadane w
ca-?o?ci, tym niemniej, wydaje si?, ?e mog?y one liczy? do
10-12 grobów, raczej niewiele wi?cej (M. Florek 2006a). By?y to wi?c obiekty stosunkowo niewielkie, pod wzgl?-dem powierzchni i liczby pochowanych osób znacznie
mniejsze, ni? te z grobowcami typu megalitycznego. Na
tych cmentarzyskach, gdzie przebadano wi?ksz? liczb? grobów, mo?na stwierdzi? ich usytuowanie w uk?adach
rz?dowym i podobn? orientacj? wzgl?dem stron ?wiata.
Jest to orientacja wy??cznie E-W, czasami z niewielkimi
odchyleniami (najwi?ksze wwypadku Mierzanowic, gdzie
jamy grobowe zorientowane by?y po osi NW-SE), zawsze
jednak jednolita dla danego cmentarzyska. Po wielko?ci,
jest to zatem druga ró?nica w stosunku do cmentarzysk
megalitycznych, na których orientacja grobów p?askich
jest zró?nicowana (przy zachowaniu jednak przewagi kie-runku E-W).
Kopiec z ca?? pewno?ci? jest m?odszy zarówno od obu grobowców megalitycznych, jak i grobów p?askich KPL, natomiast starszy od grobów schy?kowoneolitycznych
grupy sandomiersko- krakowskiej kultury ceramiki
sznu-rowej oraz grobów kultury mierzanowickiej
usytuowa-nych u jego podnó?a od strony po?udniowej. Poniewa? w rejonie cmentarzyska ijego bezpo?rednim s?siedztwie, mimo wielokrotnych penetracji powierzchniowych, nie
natrafiono na ?lady osady KPL (dwie najbli?sze znajduj?
si? w odleg?o?ci ok. 250 m i ponad 600 m od niego), za? w trakcie bada? wykopaliskowych równie? nie odkryto
?adnych obiektów osadowych tej kultury, nie wydaje si?
mo?liwe, by materia?y KPL znalezione w nasypie kopca,
dosta?y si? tam przypadkowo podczas sypania kopca wraz
z ziemi? zebran? z jego otoczenia. Wtej sytuacji mo?liwe
s? dwa warianty wyt?umaczenia obecno?ci ceramiki i
ma-teria?ów krzemiennych KPL w nasypie kopca: albo
frag-menty naczy? oraz wyroby krzemienne zosta?y celowo
wrzucone do nasypu kopca w trakcie jego sypania, albo
te? dosta?y si? tam z ziemi? przyniesion? specjalnie z
te-renu oddalonej o kilkaset metrów osady ludno?ci KPL
Cmentarzyska megalityczne na podstawie
znalezio-nych w nich zabytków mo?emy ogólnie datowa? na faz?
klasyczn? grupy po?udniowo- wschodniej KPL. Potwier-dzaj? to równie? daty C14 uzyskane dla pochówków
z grobowca I z cmentarzyska w Stryczowicach, oscyluj?-ce ok. po?owy IV tysi?clecia p.n.e. (B. Matraszek, S.
Sa-?aci?ski 2003, s. 27). Natomiast jedyne dobrze datowane cmentarzysko niemegalityczne wKicharach Nowych
mo-?na wi?za? raczej dopiero z pó?n? faz? grupy
po?udniowo-10
U?ywany przez autork? bada? wstosunku do konstrukcji grobowych
KPL z Kichar Nowych termin "megalityczne" (H. D ud ay, H. Ko
-walewska- Marsza?ek 2003; H. Kowalewska- Marsza?ek
2005) jest myl?cy, gdy? nie odkryto tam dotychczas ?adnych
pozosta-?o?ci rzeczywi?cie megalitycznych obiektów, anie ka?dy grób zbudo-wany z u?yciem kamienia zas?uguje, by nazywa? go megalitycznym
(by? mo?e zreszt? st?d cudzys?ów stosowany przez autork? bada?).
11
Opracowuj?cy wyniki bada? w Wojciechowicach J. T. B ?b el (2000, s. 30) sugeruje, ?e rozpoznane tam groby KPL mog? stanowi?
pozosta?o?? grobowca megalitycznego, do czego jednak brak
dosta-tecznych podstaw, aprzynajmniej takich nie dostarcza opublikowany
?06
?01
?14
?---?2 2 3 o 5m 4 __ r:::===--====-_Ryc. 4. Schematyczne plany cmentarzysk niemegalitycznych.
Fig. 4. Outline plans of non
-megalithic cemeteries.
1
-Kichary Nowe, stan. 2; 2 - Mierzanowice. stan. 5; 3
-Góry Wysokie, stan. 1; 4 - Dacharzów, stan. 1.
After / Za: H. Duday, H. Kowalewska-Marsza?ek 2003; L. Wrotek 1962; E. iS. Tabaczy?scy 1973; M. Florek 2006a
-wschodniej KPL, a wi?c prze?omem IV i III tysi?clecia
b?d? nawet pocz?tkami III tysi?clecia p.n.e. (H. Duday, H. Kowalewska-Marsza?ek 2003, s. 83). Tak te?
prawdo-podobnie nale?y datowa? ca?e skupisko nekropoli
nie-megalitycznych nad doln? Opatówka, bardzo podob-nych do siebie zarówno pod wzgl?dem wielko?ci i formy
grobów jak i wyposa?enia zmar?ych.
Analiza planigrafii i stratygrafii najlepiej rozpoznanych
cmentarzysk megalitycznych, takich jak Paw?ów, stan. 3, Malice Ko?cielne czy Stryczowicewskazuje, ?e jako
pierw-sze powstawa?y du?e grobowce, natomiast towarzysz?ce im groby p?askie s? od nich m?odsze, chocia? trudno jest
okre?li?, jak du?a ró?nica czasowa mo?e je dzieli?.
jednolitym obrz?dkiem
pogrzebo-wym, mog? by? m?odsze od
cmenta-rzysk megalitycznych.
Groby i grobowce
Omawiaj?c kategori? cmentarzysk megalitycznych KPL wprowadzono rozró?nienie na groby i grobowce.
Pod poj?ciem grobu b?dziemy zatem
rozumie? przygotowane odpowiednio
miejsce do z?o?enia zmar?ego w ziemi
(w jamie grobowej) b?d? na jej
po-wierzchni, przy czym pochówek ma
zazwyczaj charakter jednorazowego
i jednoczasowego aktu. Natomiast
grobowcami b?dziemy okre?la? du?e obiekty, najcz??ciej o formie
budow-li naziemnych, w których
umieszcza-ne by?y groby, b?d?ce g?ównym, ale
niejedynym ich elementem; budow-le s?u??ce, jak si? wydaje, nie tylko
jako miejsca pochówku, ale równie?
odprawiania ró?nego rodzaju obrz?-dów i praktyk kultowych,
u?ytkowa-ne przez d?u?szy czas.
?
60?25
o 5m
__ C::::=_==:::J_
Groby
Dominuj?c? form? grobów KPL na Wy?ynie
Sandomier-skiej s? groby jamowe, tzn. w ca?o?ci lub w cz??ci
wko-pane w ziemi?, przy czym w tym ostatnim wypadku
pewne ich kamienne elementy konstrukcyjne, o ile takie
posiada?y, mog?y wystawa? na powierzchni?. Groby
mog?y by? umieszczane b?d? w obr?bie wi?kszych
kon-strukcji kamienno-drewniano-ziemnych (grobowców), wkopywane wtórnie w ich nasypy, jak te? wyst?powa?
samodzielnie, poza nimi.
?33
?33A
Jamy grobowe w planie maj? zawsze kszta?tprostok?t-ny, czasem z lekko zaokr?glonymi naro?nikami b?d? do
niego zbli?ony, prostok?tny jest te? ich przekrój
poprzecz-ny. Wymiary jam s? zale?ne od tego, czy grób by? przezna-czony dla jednej osoby, czy te? - co
jest o wiele rzadsze
-miano wnim pochowa? dwóch b?d? trzech zmar?ych, oraz
od wieku, a co za tym idzie wzrostu sk?adanych w nim osób.
Wwypadku grobów osób doros?ych chowanych
pojedyn-czo, d?ugo?? jam grobowych wynosi od ok. 1,8 do 2,9 m,
szeroko?? od ok. 0,6 do 1,5 m. Wwypadku grobów z
po-chówkami dwóch lub trzech osobników szeroko?? jam grobowych jest zazwyczaj wi?ksza, oscyluje mi?dzy 1,5
a 1,8 m, natomiast groby dzieci s? odpowiednio mniejsze.
Pierwotna g??boko?? jam grobowych jest zwykle trudna do okre?lenia ze wzgl?du na zniszczenie powierzchni
cmentarzysk przez ork? i procesy erozyjne, ale wydaje si?,
?e przekracza?a 1 m, chocia? wwypadku grobów
dzieci?-cych mog?a by? znacznie mniejsza.
Ryc. 5. Schematyczny plan cmentarzyska niemegalitycznego
w Wojciechowicach, stan. 1.
Fig. 5. Outline plan of non-megalithic cemetery
at Wojciechowice, site 1.
After / Za: J. B?bel 2000
datowaniem nie tylko cmentarzyska w Kicharach
No-wych, ale równie? innych podobnych obiektów, mo?e stanowi? przes?ank? na rzecz hipotezy, ?e cmentarzyska