• Nie Znaleziono Wyników

Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych na Wyżynie sandomierskiej. Historia i stan badań

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych na Wyżynie sandomierskiej. Historia i stan badań"

Copied!
35
0
0

Pełen tekst

(1)

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

ARCHEOLOGICz­NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSz­AwA 2008 vARSOvIE

TOm (vOL.) LX

2008

W

ia

d

omości

a

rcheologiczne

l

X

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

(2)

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

(3)

Redaguje zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),

prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski,

mgr Katarzyna Watemborska, doc. dr hab. Teresa W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations: Anna Kinecka,

Jacek Andrzejowski, Katarzyna Czarnecka, UHa Lund Hansen, Henriette Lyngstrom, Tomasz Samojlik

Sk?ad i ?amanie 1 Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: malowany pucharek szklany

zZaborowa, pow. warszawski zachodni. Rys. P. Holub

Cover picture: enamel-painted glass beaker from Zaborów, distr. Warszawa Zachód. Drawn by P. Holub

© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne wWarszawie, 2008

©Autorzy, 2008

Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj?

finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Województwa Mazowieckiego

Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest

w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.

Ponadto nasze ksi??ki i czasopisma mo?na zamawia? wPMA, tel. +48 (22) 831 3221-25/110 lub pod adresem internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik wydawnictw, wykaz publikacji ipe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma.pl/wydawnictwa Price list, list ofPMA publications and contens ofPMA periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa

Adres redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne

ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa

(4)

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom (VoL) LX

SPIS TRE?CI

Contents

Wojciech Br ze z i ?

sk i, Dzie? dzisiejszy i perspektywy Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego

Present and Future Perspectives of the State Archeological Museum

3

ROZPRAWY

Maria Kra j e w sk a, Spu?cizna Erazma Majewskiego w Pracowni Dokumentacji Naukowej Pa?stwowego Muzeum

Archeologicznego w Warszawie.

W 150. rocznic? urodzin Erazma Majewskiego (1858-1922) 9

The Legacy ofErazm Majewski (1858-1922) in the Documentations Department ofthe State Archaeological Museum in Warsaw.

On His 150Lh Birthday Anniversary

Marek Flor ek, Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych na Wy?ynie sandomierskiej. Historia i stan bada? Cemeteries of the Funnel Beaker Culture (TRB) in Sandomierz Upland. History and State of Research

97

MISCELLANEA Dorota S?o wi ?

sk a, Katarzyna D ejt r o w sk a, UHa L u n d H a n s en, A Roman Painted Glass Beaker

from a Przeworsk Culture Cemetery at Zaborów, Western Mazowsze 125

Malowany puchar szklany z cmentarzyska kultury przeworskiej wZaborowie na zachodnim Mazowszu

Jacek A n d r zej o w sk i, Andrzej Pr zy ch o d n i, Terra sigillata z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach

na zachodnim Podlasiu 161

Terra Sigillata from aWielbark Culture Cemetery at [artypory, Western Podlasie Region Adam C i e

?

li ?

sk i, Dariusz Wy c z

ó

? k o w sk i, Zapinka g?sienicowata z Tumian, pow. olszty?ski. Problem

zaniku kultury wielbarskiej nad ?yn? 179

A Caterpillar Brooch from Tumiany, distr. Olsztyn. The Decline of the Wielbark Culture on the ?yna River

Henriette L y n g st r om, Technologia produkcji ?elaza i wyrób no?y ?elaznych na terenie Danii

od 500 r. przed Chr. do 1000 r. po Chr. 189

Iron Technology and Iron Knives Found in Denmark, 500 BC

-AD 1000

MATERIA?Y

Adam Ku le s za, Ceramiczne materia?y neolityczne ze stanowiska lA w Strzy?owie, pow. hrubieszowski

A Neolithic Ceramie Assemblage from Strzy?ów, site lA, distr. Hrubieszów

197

Miros?awa A n d r z ej o w ska, Stanowisko ze schy?ku epoki br?zu i z wczesnej epoki ?elaza w Dziecinowie,

pow. otwocki 225

Late Bronze and Early Iron Age Site at Dziecinów, distr. Otwock

?ukasz Maurycy St a n a s zek, Analiza antropologiczna materia?u kostnego z cmentarzyska w Dziecinowie,

pow. otwocki 321

(5)

Tomasz Pu r o w sk i, Wyniki bada? wykopaliskowych osady obronnej w Tar?awkach, pow. w?gorzewski

A Fortified Settlement ofWest Balt Barrow Culture from the Early Iron Age at Tar?awki, distr. W?gorzewo

335

Dariusz Krasnod?bski, Marek Dulinicz, Tomasz Samojlik, Hanna Olczak, Bogumi?a J?drzejewska,

Cmentarzysko cia?opalne kultury wielbarskiej w uroczysku Wielka Kletna (Bia?owieski Park Narodowy,

woj. podlaskie) 361

A Cremation Cemetery of the Wielbark Culture in Kletna Range (Bia?owie?a National Park, Podlasie Province)

OD REDAKCJI

Zasady opracowania tekstów do publikacj i w ,Wiadomo?ciach Archeologicznych" 377

(6)

Wiadomo?ci Archeologiczne, t. LX, 2008

MAREK FLOREK

CMENTARZYSKA KULTURY PUCHARÓW LEJKOWATYCH NA WY?YNIE

SANDOMIERSKIEJ. HISTORIA I STAN BADA?

CEMETERIES OF THE FUNNEL BEAKER CULTURE IN SANDOMIERZ UPLAND. HISTORY AND STATE OF RESEARCH

Badania archeologiczne prowadzone w ci?gu ostatnich

kilkudziesi?ciu lat na obszarze Wy?yny Sandomierskiej,

stanowi?cej jedno z g?ównych centrów osadniczych w obr?bie grupy po?udniowo- wschodniej kultury

pucha-rów lejkowatych (KPL), doprowadzi?y do ujawnienia

i przynajmniej cz??ciowego rozpoznana licznej grupy

cmentarzysk tej kultury, w tym równie? o charakterze

megalitycznym, które wcze?niej z tych terenów by?y

prawie nieznane (Tab. 1). Ten przyrost informacji,

chy-ba nawet nie do ko?ca u?wiadamiany przez badaczy

zajmuj?cych si? problematyk? neolitu, nie zaowocowa? dotychczas ?adnym opracowaniem o charakterze

syn-tetycznym b?d? przynajmniej zbieraj?cym wiedz?

o cmentarzyskach KPL na tym terenie. Prezentowany

artyku? ten brak ma cz??ciowo przynajmniej wype?ni?.

Jego podstawowym celem jest przedstawienie stanu

roz-poznania cmentarzysk KPL na Wy?ynie Sandomierskiej

przede wszystkim pod k?tem ich uk?adów przestrzen-nych' rodzajów grobów i grobowców oraz stosowanego

obrz?dku pogrzebowego. Zrezygnowano natomiast

z prób wyja?nienia ich genezy, w tym pojawienia si?

tak-?e tutaj tak specyficznego zjawiska jak wielkie grobowce

trapezowate, ustalenia chronologii oraz interpretacji

spo?eczno-gospodarczej i ideologiczno-symbolicznej

cmentarzysk. Podj?cie tej problematyki, ku czemu, jak

si? wydaje, istniej? ju? pewne przes?anki, wymaga?oby

jednak odr?bnych studiów, terytorialnie wykraczaj?cych

poza granice Polski.

Historia bada?

Pomijaj?c s?abo udokumentowane i niepewne znaleziska przypadkowe jeszcze sprzed II wojny ?wiatowej b?d?

bezpo?rednio po niej z Sandomierza, Go?lic i Kunowa

(por. R. Jakimowicz 1920, s. 220; K. Ja?d?ewski 1936,

s. 448; J. G?ssowski 1969, s. 341), pierwszy grób KPL na

Wy?ynie Sandomierskiej odkryty zosta? wroku 1957 przez

Aleksandra Gardawskiego w Mierzanowicach na stan. 51

(A. Gardawski, J. Mi?kiewicz 1959, s. 325), badanym

nas-t?pnie wlatach 1960-1962 przez Leokadi? Wrotek.

Pomi-mo kilku lat bada? i rozpoznania do?? znacznej powie-rzchni stanowiska natrafiono tu tylko na 3 groby KPL:

dwa z nieregularnymi konstrukcjami kamiennymi w

po-staci bruków na dnie jam grobowych b?d? je

nakrywaj?-cych, jeden za? w formie skrzyni z p?yt kamiennych

(L. Wrotek 1962). W 1958 roku, wtrakcie bada?

powierz-chniowych prowadzonych w rejonie wsi Gorzyczany

k. Sandomierza, zlokalizowany zosta? du?y kopiec ziemny

z konstrukcjami kamiennymi wewn?trz, uznany wówczas

za obiekt zwczesnego okresu epoki br?zu (Z.

Podkowi?-ska 1959, s. 20-21), naj prawdopodobniej jednak

-o czym dalej

-b?d?cy nasypem ziemnym grobowca

me-galitycznego KPL. W 1959 roku Zygmunt Krzak,

wery-l

To wielokulturowe stanowisko, odkryte jeszcze przed II wojn?

?wiatow?, zosta?o oznaczone jako Mierzanowice, stan. 4, tak te?

okre?laj? je prowadz?cy na nim badania w 1957 roku A. Gardawski

iJ. Mi?kiewicz; okre?lenie "Mierzanowice stan. 5" wprowadzi?a dla

badanej przez siebie jego cz??ci L. Wrotek (por. L. Wr otek 1962,

(7)

Lp. Stanowisko Literatura

Broniszowice, pow. Os-I. trowiec ?wi?tokrzyski, stan. V J. B?bel 1998; J. T. B?bel 2006 1* w M 3 E-W W Czy?ów Szlachecki, NW-SE NW,SE W M 2. o

pow. Sandomierz, stan. 13 Dacharzów, pow.

Sando-mierz, stan. 1

M. Florek 1994; 2006a

W N E-W W

3. 6 o

Dabic, pow. Sandomierz,

stan. 6 P O B. Bargie? i in. 2000

4. o o o

Dwikozy, pow.

Sando-mierz, stan. 3

E. i S. Tabaczy?scy 1973

N?

L o o

5.

Garb acz-Ska?a, pow. Ostrowiec ?wi?tokrzyski,

stan. I

J. B?bel 1975; 1998

P M

6. o o

Gorzyczany, pow.

Sando-mierz, stan. 4

z. Podkowi?ska 1959;

M. Florek 1994

P,L M o o

7.

Gorzyczany, pow.

Sando-mierz, stan. 7 NNW--SSE M. Florek 2006a; 2006b G SE W 8.

Go?lice, pow.

Sando-mierz, stan. 2 L

9. o

Góry Wysokie, pow.

San-domierz, stan. 1 E. i S. Tabaczy?scy 1973 W N E-W 10 3 Kamie? ?ukawski, G SW-NE SW W E. Kempisty 1965 11. o

pow. Sandomierz, stan. 1

KicharyNowe, pow.

San-domierz, stan. 2

H. Duday, H. Kowalewska

2003

W N E-W W

12. 6 2

Kichary Stare, pow.

San-domierz, stan. 1 E.

i S. Tabaczy?scy 1973

L N 13.

Komorna, pow.

Sando-mierz, stan. 22

P 14.

Koprzywnica, pow.

San-domierz, stan. 110 L,P O 15.

Kunów, pow. Ostrowiec

?wi?tokrzyski, stan. l J. B?bel 1998

l? E-W?

L,P M

16. 1**

Malice, pow. Sandomierz,

stan. 2 L O

17.

Malice Ko?cielne, pow. Opatów, stan. 1

E-W,

N-S

W, E,

N,S B. Bargie?, M. Florek 2006a

W M 18. 2 33 4 Mierzanowice, L. Wrotek 1962 NW-SE W N NW 19. 3

pow. Opatów, stan. 5

Myd?ów, pow. Opatów,

stan. 58 P M?

20.

Nas?awice, pow.

Sando-mierz, stan. 50

M? P

21.

Paw?ów, pow.

Sando-mierz, stan. 3 E-W, N-S W, E, N,S B. Bargie?, M. Florek 2006b W M 22. 3 32 6

Paw?ów, pow.

Sando-mierz, stan. 10

l?

L M E-W W

(8)

Stanowisko

Lp. Literatura

Prusy, pow. Opatów,

stan. 36 P M

24.

Prusy, pow. Opatów,

stan. 44

P M 25.

Sandomierz, pow.

Sando-mierz stan. 45 O K. Ja?d?ewski 1936 1 ?

P,L

26.

Sandomierz, pow.

Sando-mierz, stan. 105 S. Tabaczy?ski, A. Buko 1981 M? l? P,L 27. Stodo?y Kolonia, M? P 28

pow. Opatów, stan. 35

Stryczowice, pow. Ostro- NW-SE,

E-W, N-S B. Matraszek, S. Sa?aci?ski 2006 W, N, NW

29. wiec ?wi?tokrzyski, stan. W M 2 10*** 3

VII

Studzianki, pow. Opatów,

stan. 7

M? P

30.

Swi?cica, pow.

Sando-mierz, stan. 1 W M E-W W M. Florek, M. Szeliga 2006

31. 3

?wirna, pow. Ostrowiec

?wi?tokrzyski, stan. 1 J. B?bel

1998 P M

32.

Wlonice, pow. Opatów,

stan. 43 L O

33.

W?ostów, pow. Opatów,

stan. 1

O l? W?

L E-W

34.

Wojciechowice,

pow. Opatów, stan. 1 W N E-W E J. B?bel 2000

35. 4

Zagrody, pow.

Sando-mierz, stan. 13

P 36.

Zawichost

-Podgórze,

pow. Sandomierz, stan. 1 W G B. Balcer 1967 37.

Z?ota, pow. Sandomierz,

stan. 6 W M? l? M. Florek, A. Zako?cielna 2006

38.

Tab. 1. Cmentarzyska i groby KPL na Wy?ynie Sandomierskiej. W- badania

wykopaliskowe; P - badania

powierzchniowe; L

-odkrycie

przypadkowe; M

-cmentarzysko megalityczne; M?

-cmentarzysko megalityczne przypuszczalne; N

-cmentarzysko niemegalityczne;

O

-grób b?d? cmentarzysko nieokre?lonego charakteru; G

-pochówek wjamie gospodarczej; * na tym samym stanowisku znajduje si?

drugi, nieprzebadany grobowiec; **

w pobli?u mia? si? znajdowa? drugi, obecnie nieistniej?cy ju? grobowiec;

***

wg stanu bada? z 2003 roku Table 1. TRB cemeteries and graves from Sandomierz Upland. W

-archaeological excavations; P

-archaeological fieldwalking; L

-stray finds; M

-megalithic cemetery; M?

-supposed megalithic cemetery; N

-non-megalithic cemetery; O

-grave or cemetery, indefinite;

G - burial in a

storage pit; * there is another tomb at the same site, yet unexcavated; **

there was another tomb around,

at present non-existent; *>t-*

acc. to researches from 2003

fikuj?c znany od ko?ca XIX wieku kopiec w Kunowie", z którego kilka lat wcze?niej wydobyto przypadkowo

ko?ci osobnika doros?ego i dziecka, dokona? obserwacji wskazuj?cych na mo?liwo?? ??czenia go z KPL i uznania

za grobowiec megalityczny tej kultury, co znalaz?o

pó?-niej równie? potwierdzenie w wynikach bada?

powierz-chniowych prowadzonych w latach 70. XX wieku przez Jerzego T. B?bla (Z. Krzak 1961, s. 40; 1964, s. 138-139;

2

W Kunowie mia?y znajdowa? si? dwa kopce, jednak ju? wpocz?tkach

lat 60. XX wieku uda?o si? zlokalizowa? tylko jeden, drugi

prawdopodo-bnie zosta? ca?kiem zniszczony (por. J. K r zak 1961, s. 40; J. G ? s

(9)

J. B?bel 1998, s. 17). Równie? Z. Krzak, w trakcie bada?

powierzchniowych prowadzonych w 1960 roku w

Wojcie-chowieach na stan. 1 natrafi? m.in. na skupiska kamieni

wapiennych, które wst?pnie zinterpretowa? jako

cmenta-rzysko KPL, by? mo?e o charakterze megalitycznym

(Z. Krzak 1962, s. 48). Prowadzone w tym miejscu w

la-tach 1972-1975 przez Jacka Mi?kiewicza, Krzysztofa

Kowalskiego i J. T. B?bla badania wykopaliskowe

cz??cio-wo potwierdzi?y te przypuszczenia: odkryto 4 groby KPL,

w tym dwa z konstrukcjami kamiennymi, dwa za? by?y

ich pozbawione (J. B?bel 2000). Jeszcze pod koniec lat 60.

XX wieku, w trakcie wykonywania zdj?? lotniczych

obiek-tów archeologicznych w okolicach Sandomierza odkryty

zosta? trapezowaty grobowiec megalityczny na gruntach

wsi Z?ota (J. G?ssowski 1985, s. 100). Nie podj?to jednak

wówczas ?adnych prób weryfikacji dokonanych z

powie-trza obserwacji. Kolejne cmentarzyska KPL zlokalizowa-li w 1971 roku Eleonora iStanis?aw Tabaczy?scy wGórach

Wysokich, Dwikozach i Kicharach Starych nad doln? Opatówk? we wschodniej cz??ci Wy?yny Sandomierskiej.

Ograniczone badania wykopaliskowe przeprowadzono tylko w Górach Wysokich, gdzie odkryto 3 groby w

for-mie regularnych skrzy? kamiennych, natomiast

wpozosta-?ych miejscowo?ciach uzyskano tylko informacje o

znisz-czonych obiektach, z niektórych odzyskuj?c jedynie ich

wyposa?enie (E. i S. Tabaczy?scy 1973). W dwa lata pó?niej, w 1973 roku w Sandomierzu, mi?dzy obwodnic?

miejsk? a ulic? Spacerow? odkryto znacznie zniszczone

rozleg?e cmentarzysko KPL z grobami o konstrukcjach

kamiennych. Nie podj?to jednak na stanowisku ?adnych

bada?, ograniczaj?c si? do zadokumentowania jednego

z uszkodzonych grobów izebrania z jego s?siedztwa

frag-mentów ceramiki i wyrobów krzemiennych (S.

Tabaczy?-ski, A. Buko 1981, s. 39). Równie? na pocz?tku lat 70. XX

wieku w trakcie bada? powierzchniowych J. T. B?bel

od-kry? kopce w Stryczowicach, Broniszowicach,

Garbaczu--Skale i ?wirnej, na pó?nocno-zachodnim kra?cu

Wy?y-ny Sandomierskiej, okre?lone pocz?tkowo jako kurhany

pradziejowe o nieokre?lonej chronologii, a które

-jak

wy-kaza?y pó?niejsze badania wykopaliskowe i

weryfikacyj-ne

-okaza?y si? nakrywa? obiekty grobowe KPL (J. B?bel

1976, s. 568-569; 1998, s. 12-21). Prawdopodobnie na

grób KPL z kamiennym brukiem na dnie natrafiono w

ro-ku 1981 podczas prac budowlanych we W?ostowie.

Nieste-ty obiekt zosta? ca?kowicie zniszczony przez przypadko-wych odkrywców; jego wygl?d uda?o si? ustali? na

podsta-wie dokonanych przez nich opisów'.

tematyczne badania powierzchniowe w ramach

Archeo-logicznego Zdj?cia Polski. Wich trakcie odkryte zosta?y cmentarzyska wDacharzowie, Kicharach Nowych,

Komor-nej, Myd?owie, Nas?awicach, Paw?owie, Prusach,

Stodo-?ach Kolonii, Studziankach, Zagrodach iMalicach

Ko?ciel-nych; te ostatnie, jak si? pó?niej okaza?o, zwi?zane ze

znanym z tej miejscowo?ci, a uwa?anym za

wczesno?re-dniowieczny kurhan, kopcem ziemnym. Natomiastwwy-niku zg?osze? przypadkowych odkry? zlokalizowane zosta?y kolejne dwa, nieznane wcze?niej cmentarzyska KPL z grobami z konstrukcjami kamiennymi: wroku 1997

w Koprzywnicy, za? w roku 1999 w D?biu k. Zawichostu

(B. Bargie? et alii 2000). Na cz??ci z odkrytych w trakcie

AZP stanowisk podj?te zosta?y nast?pnie badania wyko-paliskowe.

Od 1987 roku badane jest przez Hann?

Kowalewsk?--Marsza?ek wielokulturowe

cmentarzysko w Kicharach

Nowych, stan. 2. Dotychczas odkryto tu 6 grobów

jed-nostkowych KPL, maj?cych form? regularnych skrzy?

kamiennych, w których zmarli chowani byli w

drewnia-nych trumnach. Wed?ug autorki bada? jest mo?liwe, ?e 5 z przebadanych grobów znajdowa?o si? wewn?trz

jed-nego du?ego za?o?enia grobowego

-okre?lanego jako paramegalityczne

-o wymiarach ok. 19x4,5-5 m,

nakry-tego nasypem ziemnym, b?d? te? nasyp nakrywa? szósty,

najbardziej bogato wyposa?ony grób, za? pozosta?e,

m?odsze od niego, usytuowano w obr?bie powsta?ego przy

wybieraniu ziemi obni?enia (H. Duday, H. Kowalewska--Marsza?ek 2003; H. Kowalewska-Marsza?ek, H. Duday, M. Py?uk 2006).

W latach 1992-1994 rozpoznano sonda?owo cz??? cmentarzyska w Dacharzowie, odkrywaj?c 7 grobów

KPL, z których w pe?ni przebadano 6 (M. Florek 1994,

2006a). Z wyj?tkiem jednego, posiadaj?cego jedynie

rodzaj szcz?tkowej nakrywy kamiennej, wszystkie mia?y form? prostok?tnych skrzy? z p?yt piaskowca.

Wci?gu dwu sezonów, w 1992 i 1995 roku, J. T. B?bel

przebada? jeden ze zniszczonych, odkrytych przez siebie

kilka lat wcze?niej kopców w Broniszowicach (kopiec A na stan. V), ods?aniaj?c wschodni? cz??? trapezowatej

budowli grobowej KPL o konstrukcji

kamienno-drewnia-no-ziemnej, z co najmniej 3 grobami wewn?trz (J. B?bel

1998, s. 20-25).

Wlatach 1996-1998 przebadane zosta?o, jak si? wydaje, po raz pierwszy w ca?o?ci, cmentarzysko KPL wMalicach

Ko?cielnych, w sk?ad którego wchodzi?y obok grobów

jednostkowych z konstrukcjami kamiennymi w formie

skrzy?, obstaw b?d? bruków, dwa d?ugie trapezowate grobowce typu megalitycznego (M. Florek, J. Libera 1997;

B. Bargie?, M. Florek, J. Libera 1998; 1999; B. Bargie?, M. Florek 2006a).

Wyra?ny przyrost liczby znanych cmentarzysk KPL na

lessach sandomiersko-opatowskich przynios?y jednak dopiero prowadzone od pocz?tku lat 80. XX wieku

sys-W 1997 roku S?awomir Sa?aci?ski i Barbara Matraszek rozpocz?li, trwaj?ce do 2004 roku, badania w

Stryczo-wicach na stan. VII, gdzie pod zniszczonym nasypem

3

Odkrycie zosta?o zadokumentowane przez Marka Florka i Halin?

Taras, por. notatka wteczce "W?ostów': warchiwum Delegatury

(10)

ziemnym odkryto, podobnie jak w Malicach,

trapezo-wate grobowce z konstrukcjami megalitycznymi oraz

s?siaduj?ce z nimi cmentarzysko p?askie z grobami

wob-stawach kamiennych (B. Matraszek 2001; B. Matraszek,

Konstrukcje kamienne typu megalitycznego wraz

z towarzysz?cymi im grobami KPL odkryto równie?

w 2005 roku w trakcie bada? ratowniczych tzw. kopca I

w?wi?cicy (M. Florek, M. Szeliga 2006). Natomiast w

ro-ku 2006 uzyskano informacj? o przypadkowym odkryciu, wmiejscowo?ci Wlonice, grobu KPL wyposa?onego m.in.

w amfor? oraz narz?dzia krzemienne. Niestety grób uleg?

ca?kowitemu zniszczeniu, za? z wyposa?enia zachowa?a

si? jedynie wspomniana amfora",

S. Sa?aci?ski 2006).

W latach 1999-2004 badane by?o cmentarzysko na

stan. 3 w Paw?owie k. Zawichostu, z ró?norodnymi

ro-dzajami konstrukcji grobowych i formami pochówków. Odkryto tu m.in. pozosta?o?ci naziemnej, d?ugiej na

prawie 30 mbudowli s?upowej z grobami wewn?trz,

nie-wielki czworok?tny budynek s?upowy b?d?cy

prawdopo-dobnie, wraz z s?siaduj?cymi z nim grobami oraz

pó?-ksi??ycowatym rowem, cz??ci? kolejnej du?ej budowli

grobowej, trapezowaty grobowiec d?ugo?ci ponad 50 m,

z pomieszczeniem nakrytym dachem wspartym na

s?u-pach w cz??ci wschodniej oraz szereg grobów

pojedyn-czych i zbiorowych (B. Bargie?, M. Florek 2000; 2003;

2005; 2006b). Przy okazji tych bada? w tej samej

miej-scowo?ci zlokalizowano kolejne cmentarzysko KPL

(Pa-w?ów, stan. 10), na którym kilka lat wcze?niej

przypad-kowo odkryty zosta? grób wyposa?ony we flasz? z kryz?.

Wroku 2005, podczas prac ziemnych prowadzonych

kil-kadziesi?t metrów od miejsca tamtego odkrycia,

natrafio-no na kolejny grób oraz prawdopodobnie fragment

ka-miennej obstawy typu megalitycznego", Równie? w 2005

roku, w Czy?owie Szlacheckim, ok. 3 km w linii prostej

od wspomnianych cmentarzysk wPaw?owie, zadokumen

-towany zosta? fragment du?ej konstrukcji kamiennej typu

megalitycznego oraz zwi?zany z ni? grób w formie

pro-stok?tnej jamy zasypanej kamieniami i ziemi?,

?wiadcz?-cej niew?tpliwie o istnieniu tu kolejnego cmentarzyska.'.

Na koniec nale?y wspomnie?, ?e na Wy?ynie

Sando-mierskiej, poza grobami na cmentarzyskach odkryto

równie? 3 pochówki KPL w jamach odpadkowych

wob-r?bie osad tej kultury: w Kamieniu ?ukawskim (E.

Kem-pisty 1965), Zawicho?cie-Podgórzu (B. Balcer 1967) oraz w Gorzyczanach (M. Florek 2006a; 2006b )7.

Stan rozpoznania cmentarzysk

Z terenu Wy?yny Sandomierskiej znanych jest obecnie

38 pewnych i przypuszczalnych stanowisk grobowych

KPL, w tym 35 cmentarzysk i 3 pochówki w jamach

gospodarczych na terenie osad (Ryc. 1). Koncentruj? si? one we wschodniej i pó?nocno-wschodniej cz??ci

Wy-?yny. Drugie, licz?ce tylko 5 obiektów skupisko znajdu-je si? w jej cz??ci pó?nocno-zachodniej, na pograniczu z Górami ?wi?tokrzyskimi. Nie znamy natomiast

?ad-nego cmentarzyska z jej cz??ci centralnej, co wydaje si?

by? jednak raczej odbiciem stanu bada? ni?

rzeczywi-stego obrazu wyst?powania tej kategorii obiektów.

Badanych wykopaliskowo

-przy czym by?y to prace

o ró?nym zakresie, od niewielkich bada? o charakterze

sonda?owym b?d? ratowniczym po wieloletnie kampa-nie wykopaliskowe

-by?o 12 cmentarzysk, a wi?c 113 ich ogólnej liczby. Wyniki wszystkich bada?, przynajmniej

w formie sprawozda? z prac wykopaliskowych, czasem

po??czonych z g??bszymi analizami, zosta?y opublikowa

-ne (por. L. Wrotek 1962; E. i S. Tabaczy?scy 1973; J. B?bel 1998; 2000; J. T. B?bel 2006; B. Matraszek 2001; H. Duday, H. Kowalewska 2003; B. Bargie?, M. Florek 2005; 2006a;

2006b; M. Florek 2006a; M. Florek, M. Szeliga 2006;

H. Kowalewska-Marsza?ek, H. Duday, M. Py?uk 2006;

B. Matraszek, S. Sa?aci?ski 2006) b?d? te?, jak w

wypad-ku ostatnich odkry? w Czy?owie Szlacheckim i Z?otej, s?

w trakcie opracowania. Opublikowane sprawozdania z bada? zawieraj? najcz??ciej równie? wyniki

podstawo-wych analiz szcz?tków kostnych, pozwalaj?ce - tam

gdzie

Nieco wcze?niej, bo w latach 2002-2004, przy okazji

bada? ratowniczych wielokulturowego stanowiska nr 6 w Z?otej k. Sandomierza (por. M. Florek, A. Zako?cielna

2006), rozpoznano za pomoc? sonda?y i wierce? cz???

znajduj?cego si? tam du?ego kopca ziemnego (tzw.

ko-pca Kwaca?a). Uzyskane w ten sposób informacje

wska-zuj?, ?e kopiec nakrywa? du??, prostok?tn? w planie, jam?

wype?nion? kamieniami mog?c? by? grobem

central-nym (g?ównym) nierozpoznanego bli?ej grobowca typu

megalitycznego KPL, przy czym prawdopodobnie

by?-by to ten sam grobowiec, który w ko?cu lat 60.

ubieg?e-go wieku, zosta? na gruntach wsi Z?ota zaobserwowany

przez J. G?ssowskiego podczas wykonywania zdj?? lot-niczych.

/1

Obiekt zosta? zadokumentowany przez M. Florka, por. notatka

w teczce "Paw?ów stan. 10" w archiwum Delegatury Urz?du Ochrony

Zabytków w Sandomierzu.

nym wcze?niej przypadkowym natrafieniu na grób ikonstrukcje

ka-mienne wPaw?owie na stan. 10 sk?adam Annie Zako?cielnej z Instytutu

Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Sk?odowskiej serdeczne

podzi?-kowania.

Odkrycie zosta?o zadokumentowane przez Waldemara Urbaniaka

z Muzeum Okr?gowego wSandomierzu, który równie? przeprowadzi?

na stanowisku ograniczone przestrzennie badania ratownicze; doku-mentacja z tych bada? znajduje si? w Delegaturze Urz?du Ochrony

Zabytków w Sandomierzu.

7

Pomijamy tu rzekomy grób zbiorowy KPL odkryty na terenie osady

na stanowisku ?mielów "Gawroniec" (por. Z. Po d ko wi ?

sk a1950,

s.116-118; T. Wi?la?ski 1979,s. 258),który,jakwynikazanalizy

stratygrafii, jest pó?noneolitycznym grobem niszowym wkopanym

w jam? gospodarcz? KPL.

6

(11)

wspomnia-<J

04 • 5 -- .----..

. ..;t, 6 2 3

Ryc. 1. Cmentarzyska igroby KPL na Wy?ynie Sandomierskiej. 1

-cmentarzyska megalityczne pewne badane wykopaliskowo;

2

-cmentarzyska megalityczne przypuszczalne; 3

-cmentarzyska niemegalityczne badane wykopaliskowo; 4

-cmentarzyska o

nieokre?lo-nym charakterze; 5

-pochówki w jamach gospodarczych na terenie osad; 6

-granica Wy?yny Sandomierskiej; 7

-zwarty zasi?g lessów.

Fig. 1. TRB cemeteries and graves from Sandomierz Upland. 1 - excavated

megalithic cemeteries; 2

-supposed megalithic cemeteries;

3 - excavated non

-megalithic cemeteries; 4 - indefinite

cemeteries; 5 - burials in

storage pits at settlements; 6

-range of the Sandomierz Upland; 7

-range of the loess zone.

1

-Broniszowice, stan. V; 2

-Czy?ów Szlachecki, stan. 13; 3

-Dacharzów, stan. 1; 4 -Dabie, stan. 6; 5 -Dwikozy, stan. 3; 6 -Garbacz-Ska?a, stan. I; 7 -Gorzyczany, stan. 4; 8 -Gorzyczany, stan. 7; 9 -Go?lice, stan. 2; 10

-Góry Wysokie, stan. 1;

11 - Kamie?

?ukawski, stan. 1; 12

-Kichary Nowe, stan. 2; 13

-Kichary Stare, stan. 1; 14 - Komorna, stan. 22;

15

-Koprzywnica, stan. 110; 16 - Kunów, stan.

1; 17

-Malice, stan. 2; 18 - Malice

Ko?cielne, stan. 1; 19

-Mierzanowice, stan. 5;

20

-Myd?ów, stan. 38; 21 - Nas?awice. stan. 50; 22

-Paw?ów, stan. 3; 23 - Paw?ów, stan. 10; 24

-Prusy, stan. 36; 25

-Prusy, stan. 44;

26

-Sandomierz, stan. 45; 27

-Sandomierz, stan. 105; 28

-Stodo?y Kolonia, stan. 35; 29

-Stryczowice, stan. VII; 30

-Studzianki, stan. 7;

31

-Swi?cica, stan. 1; 32 - ?wirna, stan.

1; 33 -Wlonice, stan. 43; 34 -W?ostów, stan. 1; 35 -Wojciechowice, stan. 1; 36 -Zagrody, stan. 13; 37 -Zawichost-Podgórze, stan. 1; 38 -Z?ota, stan. 6

ich stan zachowania to umo?liwia?

-przynajmniej na

okre?lenie p?ci i wieku pochowanych na cmentarzyskach

osobników, w niektórych przypadkach tak?e np. zmian

chorobowych (np. WZychman-Kozak, M. Szeliga 2005).

Dla niektórych cmentarzysk wykonano równie? dodat-kowe analizy, np. fizykochemiczne, glebowe itp., które

by?y wykorzystane w publikacjach wyników bada?.

Nato-miast podstawowym mankamentem jest brak, a

przynaj-mniej nieopublikowanie do tej pory, dat C14 z ?adnego,

poza Kicharami Nowymi (por. H. Duday, H. Kowalewska

--Marsza?ek 2003, s. 81-84; H. Kowalewska-Marsza?ek,

(12)

cmentarzy-ska", Jest to szczególnie dotkliwe w wypadku

rozpozna-nych w najwi?kszym stopniu i bez w?tpienia jednych

z bardziej interesuj?cych stanowisk, jakimi s?

cmentarzy-ska w Paw?owie, stan. 3, i Malicach Ko?cielnych.

Cmentarzyska, groby i obrz?dek pogrzebowy

Cmentarzyska

Cmentarzyska KPL lokalizowane by?y w miejscach

eksponowanych: na kraw?dziach (Dacharzów, Kichary

Nowe, Dwikozy) b?d? w wy?szych partiach stoków

dolin (Malice Ko?cielne, Czy?ów Szlachecki,

Wojcie-chowice), lokalnych kulminacjach p?askowy?y (Paw?ów,

Stryczowice) igarbów terenowych (Gorzyczany, Kunów,

?wirna, Z?ota). Pozosta?e stanowiska znane s? jedynie z bada?

po-wierzchniowych b?d? odkry? przypadkowych, co z

oczy-wistych wzgl?dów ogranicza ich warto?? poznawcz?. W pierwszym wypadku za cmentarzyska KPL uznawa-ne zosta?y te stanowiska, gdzie na powierzchni

wyst?-powa?y ró?nej wielko?ci bry?y i okruchy kamienne,

zazwyczaj tworz?ce skupiska b?d? uk?adaj?ce si? w

rz?-dy, jak nale?y przypuszcza? odpowiadaj?ce

pojedyn-czym grobom b?d? konstrukcjom typu megalitycznego,

w towarzystwie wyrobów krzemiennych i fragmentów

ceramiki KPL, czasami równie? ko?ci ludzkich. Nato-miast w wypadku odkry? przypadkowych dysponujemy

ró?nej warto?ci i dok?adno?ci informacjami

dotycz?cy-mi formy i charakteru obiektów, na które natrafiono,

czasami równie? pochodz?cymi z nich zabytkami.

Bardzo cz?sto na miejsce, gdzie mia?o powsta?

cmen-tarzysko, wybierany by? teren wcze?niej zaj?ty przez

osadnictwo neolityczne i w zwi?zku z tym zapewne

posiadaj?cy ju? jakie? trwa?e cechy krajobrazu

kulturo-wego, a przede wszystkim chyba odlesiony (por. H.

Ko-walewska -Marsza?ek

2000).

Nie prowadzono dotychczas specjalnych bada? pod k?tem ich relacji przestrzennych z osadami. Tym

nie-mniej na podstawie dotychczasowych obserwacji

mo?-na wnosi?, ?e odleg?o?? mi?dzy cmentarzyskiem a

naj-bli?sz? osad? mog?a wynosi? od ok. 100 b?d? nawet

mniej metrów (np. w Paw?ów, stan. 3, Dacharzów,

Wojcie-chowice) do ok. 250 m (np. Malice Ko?cielne). W

Woj-ciechowicach cmentarzysko zosta?o za?o?one na terenie

wcze?niej zaj?tym przez osad? KPL, na co wyra?nie

wska-zuje fakt wkopania grobu 33 wstarsz?, ale równie? zwi?za-n? z KPL, jam? osadow? (J. B?bel 2000, s. 14-16). Podob-na sytuacja, tzn. za?o?enie cmentarzyska na terenie starszej

osady, mia?a miejsce prawdopodobnie równie? w

Stryczo-wicach (B. Matraszek 2001, s. 276). Przypuszczenia takie

wysuwano równie? pocz?tkowo w stosunku do

cmenta-rzyska w Malicach Ko?cielnych z uwagi na wyst?pienie

bardzo licznych materia?ów ruchomych KPL w nasypie

kopca nakrywaj?cego cmentarzysko, jak si? wydawa?o, przemieszczonych wraz z ziemi? z terenu osady.

W pe?ni rozpoznane zosta?o prawdopodobnie tylko cmentarzysko w Malicach Ko?cielnych, o powierzchni

ok. 1 000 rrr', z dwoma grobowcami trapezowatymi typu

megalitycznego i s?siaduj?cymi z nimi grobami

p?aski-mi. Za przebadane w znacznej cz??ci nale?y równie? uzna? cmentarzysko na stan. 3 wPaw?owie, gdzie w

trak-cie 5 sezonów badawczych rozpoznano powierzchni?

ok. 1 400 rrr', Nale?y przy tym zwróci? uwag?, ?e w?ród dotychczas badanych wykopaliskowo stanowisk grobo-wych KPL na Wy?ynie Sandomierskiej jest ono jedyne, na którym odkryto wy??cznie obiekty i materia?y tej

kul-tury. Mniejszy zakres przestrzenny - ok. 1 000 rrr'

-mia?y badania w Stryczowicach, stan. VII, podczas których

rozpoznano wschodnie i?rodkowe partie dwu grobowców

trapezowatych oraz fragment trzeciego, a tak?e cz???

przylegaj?cego do nich cmentarzyska z grobami p?askimi.

Równie? w Broniszowicach na stan. V rozpoznana

zosta-?a tylko wschodnia i ?rodkowa cz??? jednego du?ego

trapezowatego obiektu megalitycznego z grobami

wew-n?trz, znajduj?ca si? pod tzw. kopcem A, przy czym

nale-?y przypuszcza?, ?e pod le??cym ok. 60 m na wschód od

niego drugim kopcem (tzw. B) znajduje si? kolejny tego typu obiekt. Wdu?o mniejszym zakresie rozpoznane s? pozosta?e cmentarzyska badane wykopaliskowo, gdzie odkryto od 1 (Czy?ów Szlachecki) do 7 (Dacharzów)

grobów, czasami wraz z fragmentami towarzysz?cych im

konstrukcji megalitycznych (np. w ?wi?cicy i Czy?owie

Szlacheckim), i to mimo przebadania w niektórych

wy-padkach do?? znacznej powierzchni stanowisk (np. Wojciechowice

-ponad 750 nr', tylko 4 groby KPL,

Ki-chary Nowe

-ponad 1 500 rrr', tylko 6 grobów KPL).

Wydaje si?, ?e w ?wietle dotychczasowego stanu ba-da? mo?na wyró?ni? na Wy?ynie Sandomierskiej dwie

kategorie cmentarzysk KPL: cmentarzyska megalityczne,

a wi?c takie, na których obok grobów p?askich jamowych,

zazwyczaj jednostkowych, znajduj? si? wielkie

konstru-kcje kamienne, kamienno-ziemne b?d?

drewniano-ziem-ne w postaci ró?nego rodzaju obstaw, najcz??ciej na

pla-nie wyd?u?onego trapezu, wspólnych bruków, nasypów, palisad itp., przy czym same groby mog? by?

umieszczo-ne w obr?bie takich konstrukcji b?d? znajdowa? si? poza

nimi; oraz cmentarzyska niemegalityczne, gdzie takie

konstrukcje nie wyst?puj? (M. Florek, 2006a).

Do pierwszej kategorii mo?emy zaliczy? cmentarzyska

w Paw?owie, stan. 3 (Ryc. 2), Malicach Ko?cielnych (Ryc.

3:1), Stryczowicach (Ryc. 3:2), ?wi?cicy, Broniszowicach,

zapewne równie? w Czy?owie Szlacheckim, Paw?owie,

stan. 10, Gorzyczanach, stan. 4, i w Z?otej, za? z obiektów

znanych wy??cznie z bada? powierzchniowych i odkry?

przypadkowych, cmentarzyska w Nas?awicach, Prusach, 8

Wprzypadku Stryczowic wiemy, ?e seri? takich dat wykonano oraz

?e oscyluj? one ok. 3500 lat p.n.e. (por. B. Matr a s z ek, S. Sa?a

(13)

·

i

?36

" ? . ?18 ?11

?8

?9 10m --======---==:::::::.-d 42

o

Ryc. 2. Plan rozpoznanej cz??ci cmentarzyska w Pa wlo wie, stan. 3.

Fig. 2. Plan of investigated part of cemetery at Pa wló w, site 3.

After / Za: B. Bargiel, M. Florek 2005

osób oraz 2 groby symboliczne. Równie? ponad 2 000 nr'

prawdopodobnie liczy?o cmentarzysko wBroniszowicach,

sk?adaj?ce si? co najmniej z dwóch du?ych trapezowatych

grobowców, których pozosta?o?ci? s? kopce A i B. Z kolei

znane wy??cznie z odkry? przypadkowych i bada? po-wierzchniowych cmentarzysko na stan. 105 w

Sandomie-rzu, mia?o zajmowa? kulminacj? p?askowy?u owymiarach

ok. 200x200 m, a przynajmniej na takiej powierzchni

wyst?powa?y kamienie pochodz?ce ze zniszczonych

gro-bów (S. Tabaczy?ski, A. Buko 1981, s. 39). Nawet

przyj-muj?c, ?e cz??? z nich zosta?a rozwleczona w trakcie prac

rolnych, cmentarzysko to mog?o liczy? do 4 hektarów Kolonii Stodo?y, Studziankach, Sandomierzu, stan. 105,

Kunowie, ?wirnie, Garbaczu-Skale. S? to cmentarzyska

du?e, zarówno pod wzgl?dem powierzchni, jak i liczby

pochowanych na nich zmar?ych. Przebadane w ca?o?ci

cmentarzysko w Malicach Ko?cielnych liczy ok. 1 000 nr'

powierzchni, za? pochowano na nim co najmniej 38 osób. Podobn? powierzchni? mo?e zajmowa? cz??ciowo

roz-poznane cmentarzysko w Stryczowicach na stan. VII.

Jeszcze wi?ksze by?o cmentarzysko w Paw?owie, stan. 3,

o powierzchni prawdopodobnie ponad 2000 nr', z czego

przebadanych zosta?o niewiele ponad l 400 nr', a na

(14)

10m

--===--===--2

Ryc. 3. Plany rozpoznanych cz??ci cmentarzysk w Malicach Ko?cielnych (1) i Stryczowicach (2).

Fig. 3. Plan of investigated part of cemeteries at Malic e Ko? c ieln e (1) and Str yc z ow ic e (2).

(15)

powierzchni. Oko?o 1-1,5 ha mog? te? zajmowa?

odkry-te w trakcie AZP w ko?cu lat 90. XX wieku cmentarzyska

w Prusach, Kolonii Stodo?y i Myd?owie.

wa?y si? przed czo?ami grobowców megalitycznych, cz??ciowo równie? mi?dzy ich partiami wschodnimi.

Z kolei w Paw?owie wi?kszo?? z nich usytuowana by?a na po?udnie od grobowca trapezowatego i dwóch pozo-sta?ych du?ych budowli grobowych. Podobnie po po?u-dniowej stronie grobowców megalitycznych po?o?one

by?y groby p?askie na cmentarzysku w Stryczowicach.

Groby p?askie orientowano zarówno wzd?u? osi E-W,

a wi?c tak jak du?e grobowce, jak i wzd?u? osi N-S, przy czym np. w Malicach Ko?cielnych groby usytuowane

przed czo?ami grobowców megalitycznych zorientowane

by?y prostopadle do ich osi, natomiast znajduj?ce si?

miedzy nimi, równolegle do niej. Z kolei na innych

cmen-tarzyskach nie zaobserwowano ?adnych prawid?owo?ci. Cmentarzyska megalityczne, poza wielko?ci?,

wyró?-niaj? skomplikowane uk?ady przestrzenne izró?nicowane

formy sk?adaj?cych si? na nie obiektów grobowych.

G?ów-nym i sta?ym ich elementem wydaj? si? by? du?e

grobow-ce typu megalitycznego zbudowane na planie

wyd?u?o-nego trapezu, d?u?sz? osi? zorientowane E-W (czasami

z odchyleniami, nigdy jednak nie przekraczaj?cymi 30°),

z podstaw? od strony wschodniej. Zarówno w Malicach

Ko?cielnych jak i Stryczowicach odkryto po dwa tego typu obiekty, usytuowane wprzybli?eniu równolegle do siebie",

Wydaje si?, ?e równie? w Broniszowicach znajduj? si?

tylko dwa takie grobowce, których pozosta?o?ciami s?

tzw. kopce A i B, z tym, ?e zachowuj?c podobn?

orienta-cj? (E-W) s? one wzgl?dem siebie przesuni?te, co mo?e

wynika? jednak z warunków topograficznych. Dwa

kop-ce kryj?ce konstrukcje kamienne, z których istnieje

obec-nie tylko jeden, mia?y si? równie? znajdowa? w Kunowie. Ze wzgl?du na liczb? rozpoznanych w wi?kszej cz??ci

cmentarzysk, nie wiemy, czy jest to przypadek, czy

pew-na prawid?owo??. Nale?y jednak zwróci? uwag?, ?e rów-nie? np. na cmentarzysku w Grzybowie k. Staszowa,

po?o?onym ju? poza Wy?yn? Sandomiersk?, ale najbli?-szym jej terytorialnie, znajdowa?y si? tylko dwa grobowce

trapezowate zorientowane E-W (K. Garbacz 2006),

po-dobnie w Zagajach Stradowskich (B. Burchard 2006).

Nieco inaczej wygl?da sytuacja wwypadku cmentarzyska na stan. 3 w Paw?owie, gdzie odkryto tylko jeden

grobo-wiec trapezowaty, natomiast obok niego znajdowa?a si?

du?a budowla naziemna o konstrukcji s?upowej z

groba-mi wewn?trz, za ni? za? prawdopodobnie kolejny, nieco

mniejszy grobowiec o formie nawi?zuj?cej do obiektów

trapezowatych, od zachodu otoczony pó?ksi??ycowatym

rowem. Wszystkie te obiekty, usytuowane by?y wprzyb li

-?eniu równolegle do siebie i zorientowane wzd?u? osi E- W

(z niewielkimi odchyleniami).

Pochówki wtórnie umieszczane w nasypach

grobow-ców trapezowatych stwierdzono w Malicach

Ko?ciel-nych, Stryczowicach i prawdopodobnie w

Broniszowi-cach. Wwi?kszo?ci pochówki wkopywano w zachodnie

i ?rodkowe partie nasypów, wzd?u? jednego,

po?udnio-wego boku (np. w grobowcu I w Malicach Ko?cielnych

i grobowcu w Broniszowicach) b?d? wzd?u? obu

(grobo-wiec II w Malicach Ko?cielnych, grobowiec I w

Stryczo-wicach). Umieszczano je b?d? jedynie po wewn?trznej

stronie obstawy kamiennej (tak w Broniszowicach i

Stry-czowicach), b?d? te? po obu jej stronach, jak w wypadku

grobowca I w Malicach Ko?cielnych. Orientacja takich

pochówków jest zawsze zgodna z orientacj? grobowców

trapezowatych. Znane s? jednak równie? groby wtórne umieszczane w innych miejscach, np. wobr?bie

pomiesz-cze? zajmuj?cych wschodnie partie grobowców trape-zowatych (np. w grobowcu I w Malicach Ko?cielnych)

b?d? wschodnich partiach ich nasypów (np. w grobow-cu II w Malicach Ko?cielnych, jeden z pochówków w

gro-bowcu w Broniszowicach) i wtedy ich orientacja nie za-wsze pokrywa si? z orientacj? grobowców.

Wobr?bie tych cmentarzysk, które rozpoznane zosta?y

w wi?kszym stopniu (dotyczy to Malic Ko?cielnych i

Pa-w?owa' stan. 3) mo?na wyró?ni? pewne strefy, gdzie

kon-centruj? si? groby o specyficznym charakterze. W

wypad-ku Malic Ko?cielnych, tak? specjaln? stref? by?y

zachod-nie partie nasypów grobowców megalitycznych,

szczegól-nie grobowca I, które sta?y si? miejscem pochówku prawie wy??cznie kobiet i dzieci. Z kolei w Paw?owie, stan. 3,

w po?udniowej cz??ci cmentarzyska znajdowa?o si?

sku-pisko grobów, w których wobec zmar?ych zastosowano

specyficzne rytua?y pogrzebowe (pochówki podwójne

ipotrójne, cz?stkowe iwtórne, kr?powanie i ?wiartowanie

zw?ok itp.). Natomiast na ?adnym z badanych dotychczas

cmentarzysk megalitycznych nie uda?o si? dotychczas wyodr?bni? czego? w rodzaju placu czy te? wolnej

prze-strzeni, które mog?y by s?u?y? celom obrz?dowym b?d? zgromadzeniom przedstawicieli spo?eczno?ci u?ytkuj?-cych cmentarzysko. Poniewa? wej?cia do grobowców trapezowatych iinnych znajduj?cych si? na nich

budow-Ze wzgl?du na fragmentaryczny stan rozpoznania

trud-no natomiast okre?li? liczb? i form? konstrukcji

megali-tycznych ze ?wi?cicy, Czy? owa Szlacheckiego, Z?otej czy

te? znanych wy??cznie z odkry? przypadkowych obiektów

z Paw?owa, stan. 10, i Gorzyczan, stan. 4.

Obok grobowców trapezowatych typu

megalityczne-go i innego rodzaju du?ych budowli grobowych (odkry-tych jednak dotychczas tylko na stan. 3 w Paw?owie), na

cmentarzyskach megalitycznych wyst?puj? groby p?askie jamowe niezwi?zane z tego typu konstrukcjami

(usytuo-wane poza nimi) oraz pochówki wtórnie wkopane w ich

nasypy. W Malicach Ko?cielnych groby p?askie

znajdo-9

Wtej ostatniej miejscowo?ci w 2004 roku, ods?oni?to równie?

frag-ment trzeciego grobowca

-informacja ustna Barbary Sa?aci?skiej

(16)

li grobowych we wszystkich wypadkach znajduj? si? od

strony wschodniej, tutaj te? tego rodzaju miejsc

nale?a?o-by poszukiwa?. Podobnie od strony wschodniej powinny prowadzi? drogi ??cz?ce cmentarzyska z osadami (por.

J. B?bel 1998, s. 22). Jednak, np. w Malicach Ko?cielnych

bezpo?rednio przed mieszcz?cymi wej?cia czo?ami gro-bowców usytuowano cmentarzysko p?askie, co wydaje si?

wyklucza? istnienie tu placu b?d? przestrzeni s?u??cej

obrz?dom czy zgromadzeniom. Zagadnienie to wymaga

dalszych bada?, przede wszystkim za? rozpoznania

wi?k-szych partii cmentarzysk, w tym przestrzeni w otoczeniu

grobowców.

u?ytkuj?cej cmentarzysko. Wjednym i drugim wypadku

budowniczymi kopca mog?a by? tylko ludno?? KPL.

Mo?na przypuszcza?, ?e jego budowa by?a aktem o

charak-terze magiczno-obrz?dowym ko?cz?cym u?ytkowanie

cmentarzyska i maj?cym w sposób zarówno symboliczny a jednocze?nie jak najbardziej realny

-poprzez wzniesie-nie nad nim wielkiego nasypu ziemnego

-je zabezpieczy?, niejako "zapiecz?towa?': Zako?czenie funkcjonowania cmentarzyska, poprzedzone usypaniem nad nim maj?ce-go je zabezpieczy? wielkiego kopca ziemnego, mog?o by? spowodowane opuszczeniem z jakich? powodów okolic obecnych Malic Ko?cielnych przez grup? ludno?ci KPL

b?d?c? jego twórcami i u?ytkownikami.

Wyj?tkowym, jak dotychczas, elementem cmentarzysk megalitycznych jest kopiec o ?rednicy ok. 23-25 m,

wzniesiony nad wschodni? cz??ci? obu grobowców, cz??ciowo z wykorzystaniem ich nasypów, oraz

przyle-g?ym cmentarzyskiem p?askim w Malicach Ko?cielnych.

Zasi?g pierwotnej podstawy kopca zosta? w trakcie

ba-da? wyra?nie uchwycony od strony wschodniej, gdzie podczas jego sypania zosta? naruszony grób nr 4, mniej

natomiast by? czytelny z pozosta?ych stron. Pod kopcem

ani w jego obr?bie nie natrafiono na ?aden pochówek,

który mo?na by uzna? za zwi?zany z nim, tzn. taki, dla którego (nad którym) zosta? on usypany. Natomiast

w nasypie kopca znaleziono prawie dwa tysi?ce

fragmen-tów naczy? KPL i drobnych wyrobów krzemiennych, zapewne równie? zwi?zanych z t? kultur?.

Druga kategoria cmentarzysk KPL znanych z Wy?yny

Sandomierskiej, to obiekty okre?lone jako

niemegalitycz-ne, wy??cznie zgrobami p?askimi jednostkowymi, wyj?tko-wo podwójnymi. Do tej grupy nale?? cmentarzyska w

Ki-charach Nowych (Ryc. 4:1)10, Mierzanowicach (Ryc. 4:2), Górach Wysokich (Ryc. 4:3), Dacharzowie (Ryc. 4:4), Woj-ciechowicach (Ryc. 5)11, Mierzanowicach, zapewne rów-nie? w Kicharach Starych oraz prawdopodobnie w

Sando-mierzu, stan. 45, Koprzywnicy, D?biu, Komornej, Wloni-cach i Zagrodach. ?adne z nich nie zosta?o zbadane w

ca-?o?ci, tym niemniej, wydaje si?, ?e mog?y one liczy? do

10-12 grobów, raczej niewiele wi?cej (M. Florek 2006a). By?y to wi?c obiekty stosunkowo niewielkie, pod wzgl?-dem powierzchni i liczby pochowanych osób znacznie

mniejsze, ni? te z grobowcami typu megalitycznego. Na

tych cmentarzyskach, gdzie przebadano wi?ksz? liczb? grobów, mo?na stwierdzi? ich usytuowanie w uk?adach

rz?dowym i podobn? orientacj? wzgl?dem stron ?wiata.

Jest to orientacja wy??cznie E-W, czasami z niewielkimi

odchyleniami (najwi?ksze wwypadku Mierzanowic, gdzie

jamy grobowe zorientowane by?y po osi NW-SE), zawsze

jednak jednolita dla danego cmentarzyska. Po wielko?ci,

jest to zatem druga ró?nica w stosunku do cmentarzysk

megalitycznych, na których orientacja grobów p?askich

jest zró?nicowana (przy zachowaniu jednak przewagi kie-runku E-W).

Kopiec z ca?? pewno?ci? jest m?odszy zarówno od obu grobowców megalitycznych, jak i grobów p?askich KPL, natomiast starszy od grobów schy?kowoneolitycznych

grupy sandomiersko- krakowskiej kultury ceramiki

sznu-rowej oraz grobów kultury mierzanowickiej

usytuowa-nych u jego podnó?a od strony po?udniowej. Poniewa? w rejonie cmentarzyska ijego bezpo?rednim s?siedztwie, mimo wielokrotnych penetracji powierzchniowych, nie

natrafiono na ?lady osady KPL (dwie najbli?sze znajduj?

si? w odleg?o?ci ok. 250 m i ponad 600 m od niego), za? w trakcie bada? wykopaliskowych równie? nie odkryto

?adnych obiektów osadowych tej kultury, nie wydaje si?

mo?liwe, by materia?y KPL znalezione w nasypie kopca,

dosta?y si? tam przypadkowo podczas sypania kopca wraz

z ziemi? zebran? z jego otoczenia. Wtej sytuacji mo?liwe

s? dwa warianty wyt?umaczenia obecno?ci ceramiki i

ma-teria?ów krzemiennych KPL w nasypie kopca: albo

frag-menty naczy? oraz wyroby krzemienne zosta?y celowo

wrzucone do nasypu kopca w trakcie jego sypania, albo

te? dosta?y si? tam z ziemi? przyniesion? specjalnie z

te-renu oddalonej o kilkaset metrów osady ludno?ci KPL

Cmentarzyska megalityczne na podstawie

znalezio-nych w nich zabytków mo?emy ogólnie datowa? na faz?

klasyczn? grupy po?udniowo- wschodniej KPL. Potwier-dzaj? to równie? daty C14 uzyskane dla pochówków

z grobowca I z cmentarzyska w Stryczowicach, oscyluj?-ce ok. po?owy IV tysi?clecia p.n.e. (B. Matraszek, S.

Sa-?aci?ski 2003, s. 27). Natomiast jedyne dobrze datowane cmentarzysko niemegalityczne wKicharach Nowych

mo-?na wi?za? raczej dopiero z pó?n? faz? grupy

po?udniowo-10

U?ywany przez autork? bada? wstosunku do konstrukcji grobowych

KPL z Kichar Nowych termin "megalityczne" (H. D ud ay, H. Ko

-walewska- Marsza?ek 2003; H. Kowalewska- Marsza?ek

2005) jest myl?cy, gdy? nie odkryto tam dotychczas ?adnych

pozosta-?o?ci rzeczywi?cie megalitycznych obiektów, anie ka?dy grób zbudo-wany z u?yciem kamienia zas?uguje, by nazywa? go megalitycznym

(by? mo?e zreszt? st?d cudzys?ów stosowany przez autork? bada?).

11

Opracowuj?cy wyniki bada? w Wojciechowicach J. T. B ?b el (2000, s. 30) sugeruje, ?e rozpoznane tam groby KPL mog? stanowi?

pozosta?o?? grobowca megalitycznego, do czego jednak brak

dosta-tecznych podstaw, aprzynajmniej takich nie dostarcza opublikowany

(17)

?06

?01

?14

?---?2 2 3 o 5m 4 __ r:::===--====-_

Ryc. 4. Schematyczne plany cmentarzysk niemegalitycznych.

Fig. 4. Outline plans of non

-megalithic cemeteries.

1

-Kichary Nowe, stan. 2; 2 - Mierzanowice. stan. 5; 3

-Góry Wysokie, stan. 1; 4 - Dacharzów, stan. 1.

After / Za: H. Duday, H. Kowalewska-Marsza?ek 2003; L. Wrotek 1962; E. iS. Tabaczy?scy 1973; M. Florek 2006a

-wschodniej KPL, a wi?c prze?omem IV i III tysi?clecia

b?d? nawet pocz?tkami III tysi?clecia p.n.e. (H. Duday, H. Kowalewska-Marsza?ek 2003, s. 83). Tak te?

prawdo-podobnie nale?y datowa? ca?e skupisko nekropoli

nie-megalitycznych nad doln? Opatówka, bardzo podob-nych do siebie zarówno pod wzgl?dem wielko?ci i formy

grobów jak i wyposa?enia zmar?ych.

Analiza planigrafii i stratygrafii najlepiej rozpoznanych

cmentarzysk megalitycznych, takich jak Paw?ów, stan. 3, Malice Ko?cielne czy Stryczowicewskazuje, ?e jako

pierw-sze powstawa?y du?e grobowce, natomiast towarzysz?ce im groby p?askie s? od nich m?odsze, chocia? trudno jest

okre?li?, jak du?a ró?nica czasowa mo?e je dzieli?.

(18)

jednolitym obrz?dkiem

pogrzebo-wym, mog? by? m?odsze od

cmenta-rzysk megalitycznych.

Groby i grobowce

Omawiaj?c kategori? cmentarzysk megalitycznych KPL wprowadzono rozró?nienie na groby i grobowce.

Pod poj?ciem grobu b?dziemy zatem

rozumie? przygotowane odpowiednio

miejsce do z?o?enia zmar?ego w ziemi

(w jamie grobowej) b?d? na jej

po-wierzchni, przy czym pochówek ma

zazwyczaj charakter jednorazowego

i jednoczasowego aktu. Natomiast

grobowcami b?dziemy okre?la? du?e obiekty, najcz??ciej o formie

budow-li naziemnych, w których

umieszcza-ne by?y groby, b?d?ce g?ównym, ale

niejedynym ich elementem; budow-le s?u??ce, jak si? wydaje, nie tylko

jako miejsca pochówku, ale równie?

odprawiania ró?nego rodzaju obrz?-dów i praktyk kultowych,

u?ytkowa-ne przez d?u?szy czas.

?

60

?25

o 5m

__ C::::=_==:::J_

Groby

Dominuj?c? form? grobów KPL na Wy?ynie

Sandomier-skiej s? groby jamowe, tzn. w ca?o?ci lub w cz??ci

wko-pane w ziemi?, przy czym w tym ostatnim wypadku

pewne ich kamienne elementy konstrukcyjne, o ile takie

posiada?y, mog?y wystawa? na powierzchni?. Groby

mog?y by? umieszczane b?d? w obr?bie wi?kszych

kon-strukcji kamienno-drewniano-ziemnych (grobowców), wkopywane wtórnie w ich nasypy, jak te? wyst?powa?

samodzielnie, poza nimi.

?33

?33A

Jamy grobowe w planie maj? zawsze kszta?t

prostok?t-ny, czasem z lekko zaokr?glonymi naro?nikami b?d? do

niego zbli?ony, prostok?tny jest te? ich przekrój

poprzecz-ny. Wymiary jam s? zale?ne od tego, czy grób by? przezna-czony dla jednej osoby, czy te? - co

jest o wiele rzadsze

-miano wnim pochowa? dwóch b?d? trzech zmar?ych, oraz

od wieku, a co za tym idzie wzrostu sk?adanych w nim osób.

Wwypadku grobów osób doros?ych chowanych

pojedyn-czo, d?ugo?? jam grobowych wynosi od ok. 1,8 do 2,9 m,

szeroko?? od ok. 0,6 do 1,5 m. Wwypadku grobów z

po-chówkami dwóch lub trzech osobników szeroko?? jam grobowych jest zazwyczaj wi?ksza, oscyluje mi?dzy 1,5

a 1,8 m, natomiast groby dzieci s? odpowiednio mniejsze.

Pierwotna g??boko?? jam grobowych jest zwykle trudna do okre?lenia ze wzgl?du na zniszczenie powierzchni

cmentarzysk przez ork? i procesy erozyjne, ale wydaje si?,

?e przekracza?a 1 m, chocia? wwypadku grobów

dzieci?-cych mog?a by? znacznie mniejsza.

Ryc. 5. Schematyczny plan cmentarzyska niemegalitycznego

w Wojciechowicach, stan. 1.

Fig. 5. Outline plan of non-megalithic cemetery

at Wojciechowice, site 1.

After / Za: J. B?bel 2000

datowaniem nie tylko cmentarzyska w Kicharach

No-wych, ale równie? innych podobnych obiektów, mo?e stanowi? przes?ank? na rzecz hipotezy, ?e cmentarzyska

Cytaty

Powiązane dokumenty

Leszek Kajzer.

O sada ludności kultu ry łużyckiej/ pom orskiej oraz z okresu wpływów rzymskich.. Stanow isko je s t zlokalizowane w południowej części wsi Warszkowo,

KEYWORDS: Acceleration forces, composite structures, crash impacts, crashworthiness, DYCAST, energy absorption, failure modes, helicopter, KRASH, nonlinearity,

Stel bijvoorbeeld dat nu bij een bepaald duinprofiel de breedte van de Actieve Waterkeringsstrook 150 m is, gemeten op NAP Bij een zeespiegelstij ging van 2*80 + 60 cm (- 200 j

Deze nota is een aanvulling op genoemde leidraad, en geeft aan hoe hoog een grensprofiel moet zijn bij brede duinen, één en ander als functie van de aanwezige duinbreed-

Zdaniem hiszpańskiego naukowca nowa panorama komunikacyjna osoby odpowiedzialnej za instytucjo- nalne komunikowanie powinna brać pod uwagę przechodzenie od paradygmatu mediatyzacji

1946, o któ­ rych traktuje obszerniej w specjalnej pracy wspólnie ze Zbigniewem Bocheńskim (por. 1946 autor ustala, że ryzalit klasztoru na Gródku występujący ku

Personel medyczny bloków operacyjnych w większości deklaruje chęć uczestniczenia w szkoleniach o tematyce czystości i jakości powietrza, co mogłoby znacząco zwiększyć zasób