Poza progiem niezrozumienia, czyli o Kanadzie inaczej

Poza progiem niezrozumienia, czyli o

Kanadzie inaczej

Przegląd Historyczny 100/1, 113-123

JAN GRABOWSKI

University of Ottawa

Department of History

Poza progiem niezrozumienia,

czyli o Kanadzie inaczej

W ś w ia d o m o ś c i P o la k ó w K a n a d a k o ja r z y s ię z a z w y c z a j z p i ę k n ą p r z y r o d ą , „ p u s z c z ą p a c h n ą c ą ż y w ic ą ” , w ie lk im i p r z e s t r z e n i a m i i z A r k a d y m F i e d l e r e m . P o ś w ię c o n y c h je j k s i ą ż e k stricte n a u k o w y c h p is a n y c h p o p o ls k u b y ło — d o n ie d a w n a — n ie w ie le . S y tu a c ja z a c z ę ła s ię z m i e n ia ć o d p o c z ą t k u X X I w ., k ie d y z a in t e r e s o w a n i e b a d a c z y z a o w o c o w a ło p o w s ta n i e m k ilk u p r a c m a ją c y c h a m b ic je n a u k o w e . N a k s ią ż k i te , u k a z u ją c e s ię w n ie w ie l­ k ic h n a k ła d a c h , m o ż n a t r a f ić j e d y n i e w w y s p e c ja liz o w a n y c h k s i ę g a r n ia c h , a b r a k r e c e n z j i u t r u d n i a d o b ó r le k t u r y m n ie j o b e z n a n y m z te m a t e m c z y te ln ik o m . P r a c e n a u k o w e z r e g u ły r e c e n z u j e s ię w r o k - d w a p o ic h p o ja w ie n i u się n a r y n k u c z y te ln ic z y m . W ty m p r z y p a d k u o d d a ty u k a z a n i a s ię d w ó c h z p o n iż e j o m a w ia n y c h p o z y c ji d z ie li n a s j u ż p i ę ć la t, le c z n i e ­ z w y k ło ść ty c h p r a c o r a z b r a k w c z e ś n ie js z y c h o m ó w ie ń u z a s a d n i a j ą p o ś w ię c e n ie im c h o ć k ilk u s t r o n . P ie r w s z y z r e c e n z o w a n y c h to m ó w w y s z e d ł s p o d p i ó r a I z a b e l li R u s i n o w e j 1. B o ­ g a to ilu s t r o w a n a k s i ą ż k a z o s t a ła w y d a n a w tw a r d e j o p r a w ie , n a d o b r e j ja k o ś c i p a p ie r z e . I ty le d o b r e g o m o ż n a o te j p r a c y p o w ie d z ie ć . Z a c z n ijm y o d te g o , ż e a u t o r k a j e s t o s o b ą z n a n ą p o ls k ie m u c z y te ln ik o w i: p r o f e s o r U n iw e r s y t e tu W a rs z a w s k ie g o o r a z A k a d e m i i H u m a n is ty c z n e j w P u łt u s k u , R u s in o w a o d l a t p u b li k u je m a t e r i a ły , a r ty k u ły o r a z k s ią ż k i d o ty c z ą c e h is to r i i A m e r y k i P ó łn o c n e j. C e le m k s ią ż k i „ Z d z ie jó w I n d i a n k a n a d y js k ic h ” j e s t — j a k z a z n a c z a w e w s tę p i e a u t o r k a — „ u z u p e ł n ie n ie w ie d z y p o ls k ie g o c z y te ln ik a w z a k r e s ie h is to r i i r o z p r o s z o n e j n a o lb r z y m im o b s z a r z e K a n a d y lu d n o ś c i i n d i a ń s k i e j” . N ie s te ty , k s ią ż k a w a rs z a w s k ie j a m e r y k a n is tk i w ie d z y te j n ie u z u p e łn i , a — j a k z a m ie r z a m y to p o n iż e j w y k a z a ć — m o ż e s p o w o d o w a ć s p o r ą k o n f u z j ę w ś r ó d c z y te ln ik ó w . W o p r a c o w a n ia c h d o ty c z ą c y c h I n d i a n k a n a d y js k ic h n a jc z ę ś c ie j p r z y jm u je s ię p o ­ d z ia ł c h r o n o lo g ic z n y o p a r t y n a g łó w n y c h c e z u r a c h h is to r i i p o lity c z n e j k r a j u . O liv e P a tr ic i a D i c k a s o n ( k t ó r e j k s ią ż k i p o ś w ię c o n e o m a w ia n e j p r o b l e m a t y c e c ie s z ą się w K a n a d z ie

1 I . R u s i n o w a , Z dziejów Indian kanadyjskich, Warszawa-Pułtusk 2003, „Rozprawy i materiały Ośrodka Studiów Amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego”, t. VI.

z a s łu ż o n y m p o w o d z e n ie m ) d z ie li h i s to r i ę I n d i a n k a n a d y js k ic h n a p i ę ć g łó w n y c h o k re s ó w : p o c z ą t k i o s a d n ic tw a , k o n t a k t z E u r o p e jc z y k a m i, I n d i a n i e w o b lic z u w o je n k o lo n ia ln y c h , p r z e m ia n y p o lity c z n e X I X w . o r a z p r o b l e m y w s p ó łc z e s n e . P o d o b n i e p r o s t ą p e r io d y z a - c ję p r z y ję li z n a n i w K a n a d z ie b a d a c z e : R o b in F i s h e r , R o b e r t A l l e n cz y L a u r a P e e r s . R u s in o w a z d e c y d o w a ła s ię p o d ą ż y ć in n y m t r o p e m i p o d z ie l ił a p r a c ę n a r o z d z ia ł p o ś w ię c o n y I n d i a n o m K a n a d y f r a n c u s k ie j (z g r u b s z a d o p o d b o j u K a n a d y p r z e z A n g li­ k ó w ), a n g ie ls k ie j ( o d X V I I p o k o n ie c X I X w .) o r a z n a c z ę ś ć p o ś w ię c o n ą M e ty s o m . W s z y s tk ie tr z y r o z d z ia ły z a c h o d z ą w ię c c h r o n o l o g ic z n i e n a s ie b ie , s k u t e c z n ie u tr u d n i a j ą c z r o z u m ie n i e te k s tu . W k o le jn y m , c z w a rty m , r o z d z i a le a u t o r k a c o f a s ię d o l a t s z e ś ć d z ie ­ s ią ty c h X V I I I s tu le c ia , a b y p ó ź n ie j r o z s tr z ą s a ć w y d a r z e n ia p r z e ł o m u w ie k ó w X V I I I i X I X . W r o z d z i a le n a s t ę p n y m , p o ś w ię c o n y m r e z e r w a t o m , s k u p i a s ię n a X I X i p o c z ą t k u X X w . N a k o n ie c z a jm u je s ię p r o b l e m a m i w s p ó łc z e s n y c h I n d i a n k a n a d y js k ic h . N ie s te ty , b r a k k o n s e k w e n c ji w p o d z ia l e c h r o n o lo g ic z n y m p r a c y w p r o w a d z a p e w n e z a m ie s z a n ie . C o g o rs z a , R u s in o w a w ie lo k r o tn i e ( p a t r z n iż e j) g u b i w ą tk i n a r r a c y jn e i z m u s z a c z y te ln ik a d o n e r w o w e g o w e r to w a n ia in n y c h r o z d z ia łó w p r a c y w p o s z u k i w a n i u o d p o w ie d z i n a p o s t a ­ w io n e p y ta n i a . A n ie j e s t to ła tw e w p r a c y p o z b a w io n e j c h o ć b y r u d y m e n t a r n e g o in d e k s u . I t a k n p . n a s t r o n i e 166 R u s in o w a n a w ią z u je d o „ p r a w z D o ln e j K a n a d y z 1851 [ k tó r e ] o b o ­ w ią z y w a ły w c a łe j p o lity c e k r a jo w e j, tj. n a t e r e n a c h D o ln e j i G ó r n e j K a n a d y ” . N ie s te ty , o j a k i e p r a w a t u c h o d z iło — n ie w ie m y . W t a j e m n i c z e n i w ie d z ą , ż e c h o d z i t u o w a ż n ą u s t a ­ w ę r e g u l u ją c ą s p r a w ę z ie m in d i a ń s k i c h w D o ln e j K a n a d z ie . A le w ta je m n ic z e n i w ie d z ą to z in n y c h n iż o m a w ia n a k s ią ż k a ź r ó d e ł.

P r o b l e m y z w ią z a n e z c h r o n o l o g ią s ą , n ie s te ty , je d n y m i z lic z n y c h k ło p o tó w , z k tó r y m i b o r y k a s ię c z y te ln ik o m a w ia n e j k s ią ż k i. B łę d n e in t e r p r e t a c j e , z w y k łe p o m y łk i i n ie ś c is ło ś c i s ą t a k lic z n e , ż e a ż t r u d n o s ię z d e c y d o w a ć , n a k t ó r e z n ic h w p ie r w s z y m r z ę d z i e z w ró c ić u w a g ę . J u ż w e w s tę p i e d o w ia d u je m y s ię , ż e „ o s a d n ic y h u r o ń s c y z a m ie s z k a li w p o b li ż u M o n t r e a l u i s t a li się w k r ó tc e c h r z e ś c ija n a m i, z n a n y m i j a k o H u r o n o f L o r e t ta ” (s. 3 3 ). W is to c ie H u r o n i m ie s z k a li n ie w M o n t r e a l u , a le k il k a s e t k il o m e t r ó w d a le j n a w s c h ó d , w p o b li ż u m i a s t a Q u e b e c , w L o r e t t e . A c h r z e ś c ij a n a m i b y li ju ż w c z e ś n ie j — d la t e g o te ż , p r z e ś la d o w a n i p r z e z I r o k e z ó w s c h r o n ili s ię p o d o p ie k ę je z u itó w . P a r ę s t r o n d a le j c z y ta m y : „ k ie d y A n g lic y z a ję li A k a d ię w 1 6 5 4 r., n a s iliły s ię w a lk i m ię d z y F r a n c u z a m i a I r o k e z a m i n a ty m o b s z a r z e ” . I r o k e z i a n i w te d y , a n i p ó ź n ie j n ie w a lc z y li n a ty m o b s z a r z e (s. 4 6 ). T uż o b o k s y tu a c ja k o m p l ik u j e s ię je s z c z e b a r d z i e j i t r u d n o j e s t z r o z u m ie ć t o k n a r r a c ji: o m a w ia ją c a ta k i I r o k e z ó w n a p l e m i ę H u r o n ó w , R u s in o w a p is z e : „T o s p o w o d o w a ło t e r r o r p s y c h ic z n y i fiz y c z n y w ś r ó d H u r o n , k tó r z y b y li z a in t e r e s o w a n i h a n d l e m f u t r a m i , d o p r o w a ­ d z a ją c d o p o w s ta n i a w ś r ó d n ic h a n ty f r a n c u s k i e g o u g r u p o w a n ia . W 16 4 9 r. d o s z ło d o z a b i­ c ia f r a n c u s k ie g o a s y s te n ta ” (s. 4 9 ). O ja k i e g o a s y s te n ta c h o d z i, t r u d n o s ię d o p r a w d y d o m y ś le ć , a le p a r ę z d a ń d a le j c z y ta m y : „w r o k u 1 6 6 4 F r a n c u z i w k ro c z y li n a t e r y t o r i u m ir o - k e s k ie , le c z z b r a k u p r z e w o d n ik ó w a lg o n k iń s k ic h p o n ie ś li k lę s k ę w p o b li ż u S c h e n e c t a d y ” . F r a n c u z i n i e p o n ie ś li ż a d n e j k lę s k i p o d S c h e n e c ta d y , p o p r o s t u z a b łą d z ili w le s ie i p o d c z a s o d w r o t u w ie lu z n ic h z a m a r z ło w ś n ie g a c h . N o i s t a ło s ię t o w r o k u 1 6 6 6 , a n ie 1 6 6 4 . N a s t r o n i e 51 R u s in o w a p is z e : „ k ie d y w 1 6 9 6 r. z p o w o d u b r a k u d o s ta w f r a n c u s k i r y n e k f u t e r u p a d ł, I r o k e z i z a p r o p o n o w a li s o ju s z n ik o m f r a n c u s k im b e z p ie c z n e p r z e j ś c i e p r z e z s w o je t e r y t o r i u m ” . P r z y k r o p o w ie d z ie ć , a le k r a c h n a f r a n c u s k im r y n k u n ie b y ł s p o w o d o w a n y „ b r a k i e m d o s t a w ” — j a k s u g e r u je R u s in o w a — le c z w r ę c z p r z e c iw n ie — ic h n a d m i a r e m . F r a n c u s k i r y n e k z a d ła w ił s ię n a d m i a r e m f u t e r p r z y w o ż o n y c h z A m e r y k i i w ła d z e f r a n c u s ­ k ie z a r z ą d z iły c h w ilo w e e m b a r g o n a d a ls z e p rz e s y łk i. J e s t t o j e d e n z p o d s ta w o w y c h f a k tó w

gospodarki wczesnokolonialnej, rzecz znana każdej osobie interesującej się historią Ka­

nady. Nieco dalej, na tej samej stronie, autorka sugeruje, że Irokezi, po zniszczeniu Huro-

nów, zastąpili ich jako pośrednicy handlowi. Jest to nieprawda — Irokezi nigdy nie przejęli

funkcji handlowych Huronów, oddając niejako walkowerem intratny handel francuskim

„gońcom leśnym” (

). Na tej samej stronie, parę zdań niżej, autorka suge­

ruje, że Sault Ste Marie to to samo co Caughnawaga — w rzeczywistoście osady te dzieli

ok. 2 tys. kilometrów. Omawiając zagadnienia bieżące, Rusinowa pisze: „od kwietnia

1982 r. 35 punkt konstytucji przyzna Metysom prawa ludności tubylczej, zarówno kultu­

ralne, jak i prawa samorządowe, finansowe, do ziem należących do Indian” (s. 143). Jeżeli

chodzi o paragaf 35 konstytucji, to rzecz nie powinna być debatowana w czasie przyszłym

(„przyzna”), lecz przeszłym. Co bardziej istotne — konstytucja nie przyznała Metysom

żadnych praw do ziem należących do Indian. Dwie strony dalej czytamy, że „kilkutomowy

raport [Royal Commission — JG], na który rząd wydał ok. 50 mln dolarów, stał się dla

rządu kanadyjskiego podstawą w prowadzeniu polityki w stosunku do Indian”. W rzeczy­

wistości „Raport” powędrował z miejsca na półkę i rząd nigdy z zaleceń Komisji nie sko­

rzystał. W rozdziale omawiającym „Indian Kanady francuskiej” czytamy, że „Chipewayan

(Montagnais, Northern) mówili dialektem athapaskańskim, mieszkali na północ od rzeki

Churchill” (s. 65). Montagnais nie należą do plemion atapaskańskich, lecz do plemion

algonkińskich i mieszkają na północnym brzegu rzeki Św. Wawrzyńca, wokół Tadoussac,

parę tysięcy kilometrów na wschód od rzeki Churchill. O plemieniu „Northern” nigdy nie

słyszałem. Jeszcze ciekawszych rzeczy dowiadujemy się z części Proklamacji Królewskiej

z roku 1763: „

uznawała przy tym indiańską propinację, czy­

niąc jednocześnie wysiłki, by tego prawa formalnie zakazywać” (s. 149). W Proklamacji

Królewskiej o żadnej propinacji, jako żywo, mowy nie ma. Ani o indiańskich arendarzach.

Choć z dużym wysiłkiem, można się domyślać, że autorce być może chodziło nie tyle o mo­

nopol wyrobu i sprzedaży alkoholu ile po prostu o prawo do jego spożywania — ale nawet

wtedy nie jest to prawdą, gdyż w Proklamacji z 1763 r. o konsumpcji alkoholu nie ma ani

słowa. A jeżeli ktoś nie wierzy, to może zajrzeć do „aneksu D ”, w którym autorka zamie­

szcza cały tekst Proklamacji w angielskim oryginale. „Zabito 1375 bizonów, z których uzy­

skano ponad 500 kg suszonego mięsa i

” — czytamy na s. 123. Po pierwsze:

p e m m i c a n

to właśnie jest suszone mięso. A po drugie — gdyby przytoczone stwierdzenie

było prawdą (a nie jest), to z każdego (ważącego około tonę) bizona Metysi uzyskiwaliby

2,75 kg suszonego mięsa. Na stronie 80 czytamy, że „niższymi urzędnikami bywali

(tak zwano Metysów pochodzenia francuskiego)” — nie,

z całą pewnością nikt nigdy (poza autorką książki) tak Metysów nie nazywał, a sami „po­

dróżnicy” poczuliby się bardzo taką definicją obrażeni.

to po prostu chłopi

francuscy (głównie z rejonu Trois-Rivières i Montrealu), rekrutowani przez werbowni­

ków kompanii futrzarskich do pracy jako wioślarze na łodziach udających się na zachód.

Przypomina to starą galicyjską śpiewkę: „mówią Niemce, że my są cudzoziemce, a my są

Polacy chłopcy Austryjacy”. W dalszej części tego samego zdania autorka pisze: „z małym

wyjątkiem nie mieli realnych szans, aby stać się partnerami kompanii, o czym, jak się

wydaje, nie wiedzieli”.

angażowano jako wioślarzy do

— rzeczywiście ma­

ło który z nich mógł się spodziewać, że zostanie wspólnikiem we władzach Kompanii

futrzarskiej. Na koniec warto zaznaczyć, że Riel stworzył drugi prowincjonalny rząd 8 lute­

go 1870, a nie 1871 roku (s. 127).

Książka sprawia wrażenie, jakby zrodziła się z wielu niekoniecznie do siebie pasu­

jących kawałków, nieudolnie przetłumaczonych z angielskiego, a następnie pospiesznie

zlepionych w całość. Czy zdania w rodzaju: „tradycyjna nieprzyjaźń między Indianami”

(s. 62) mogą funkcjonować w dzisiejszej polszczyźnie? A już szczególnie w rozprawie na­

ukowej? A co można powiedzieć o zdaniu: „indianie i Inuit nie zakładali, jak się wydaje,

prowadzenia między sobą wojen, których zazwyczaj nie prowadzili” [sic!] (s. 61), lub też:

„dla Cree polowanie stało się częścią ich religijnego działania, ponieważ twierdzili, iż tylko

drogą odpowiednich ceremonii człowiek mógł zabrać naturze coś żywego” (s. 60). Grama­

tyka, ortografia i historia, to nie jedyne dziedziny z którymi boryka się autorka omawianej

książki. Niewiele lepiej jest z geografią. Określenie „tereny położone na północ od Labra­

doru, ciągnące się aż do centralnej Alaski” (s. 62) przyprawiłoby każdego geografa o za­

wrót głowy. Na stronie 171 czytamy natomiast, że rezerwat Maniwaki leży nad jeziorem

Timiskaming. W rzeczywistości miejsca te dzieli w linii prostej około 500 km. Konia z rzę­

dem temu, kto odgadnie, co kryje się pod słowami: „rezerwaty Sioux są usytuowane na zie­

miach prerii przypominających obszary Dakota” (s. 181).

Niechlujstwo widoczne w tekście, szczególnie razi w poprzekręcanych nazwiskach

lub nazwach własnych: i tak jezuita Allouez staje się „ojcem Allovez” (s. 64), gubernator

„Denoville” powinien nazywać się Denonville; Fort „Pontchartrain” nazywa się Pontchar-

trin (s. 51); Fond du Lac przekształca się w „Fondu Lac” (s. 66); Plains Cree (Kri z Rów­

nin) stają się „Plain Cree” (plain = „zwykły”, s. 74); wyspy Orkney to „Orkaney”(80); Duck

Lake staje się „Duke Lake” (s. 132); misjonarz Sacred Feathers przekształca się w „Sacred

Fathers” (s. 159); prowincje kanadyjskie mylone są ze stanami (amerykańskimi, s. 279).

Francuski oficer Saint-Castin przewraca się w grobie na wieść, że nazywa się Jean Vincent

d’Bbadie de de Saint-Castin, Indianie Abenaki przeistaczają się w „Abanaki”, jezuita

Rales — w „Sebastiana Rolé”, a misja Odanak staje się „Odanokiem” (to wszystko

na s. 46-47). Nazwy angielskie są niemiłosiernie wykoślawione, ale równie źle jest ze zwro­

tami francuskimi. Czytamy: „widząc to Metysi krzyczeli z radością: la commerse est libre”

(s. 122). To przykre, gdyż w tłumaczeniu dosłownym oznaczałoby to, że Metysi krzyczeli

„ta chandel jest wolna!”.

Nie będę nawet wyliczał setek błędów w transkrypcji imion, nazw własnych itp. Na to

nie ma miejsca; niemniej co barwniejsze sentencje zdecydowałem się zamieścić, gdyż nie

wszystkim uda się nabyć pracę Izabelli Rusinowej, a szkoda żeby tego rodzaju perły po­

zostały w ukryciu. Pisząc o białych kupcach, którzy w kanadyjskim interiorze często brali

sobie indiańskie konkubiny, Rusinowa zapewnia, że: „często powstawały związki obu­

stronnie zaangażowane” (s. 82). I kto mówił, że historia ma być nudna? Na stronie 124 czy­

tamy, że: „spora grupa rodzin francuskich Metysów tzw. Kajunowie, przesiedliła się na

teren amerykańskiej Luizjany zamieszkując na jej południu i utrzymując do dnia dzisiej­

szego własne zwyczaje”. Jak sama nazwa wskazuje, Kajunowie (Cajuns) wywodzą się nie

od Metysów, lecz od wygnańców z Akadii (Acadiens) — inne czasy, inne okolica, inna baj­

ka. Równie ciekawych rzeczy dowiadujemy się o obyczajach Indian: „Przesądy Densów

[być może autorce chodzi o plemię Dene — JG] stosują się przede wszystkim do kobiety.

Kobiecie nie wolno przeskoczyć czapki lub fuzji mężczyzny: nic by więcej w życiu nie zabił

--- Szczególnie srogo zabronione jest kobiecie dotykać lub jeść pyski łosiów, jako że

są to szlachetne części dla mężczyzn przeznaczone, inaczej zwierzęta porzuciłyby lasy,

gdzie ich taka hańba spotkała” (s. 67). Ten wyborny fragment pozostawię bez komentarza.

Ale podobnych fajerwerków jest tu więcej; cytuję niektóre, niech mówią same za siebie:

„Kanadyjczycy patrzyli na Wielkie Jeziora nie jak na zachodnie morze, ale jak na morze

bobrów” (s. 69). „Z żalu za zmarłym kobieta obcinała sobie palce, rodzina włosy, i zakłada­

ła stare ubrania” (s. 74); „wierzyli, że to Stwórca nadał im terytorium, nakazując im za nie

odpowiedzialność i konieczność utrzymania ziemi jako całości” (s. 75). „Uznawali zasadę

»oko za oko« — kiedy jeden z nich został zabity lub ranny, działano w odwecie, choć za­

zwyczaj wystarczało zabicie pierwszej napotkanej osoby” (s. 77). Eskimosi „żyją w tun­

drze, na północ od linii drzew, w warunkach wymagających wewnętrznej siły, spokoju

iciszy” (s. 113). „Nazywali się les gens libres, czyli wolni ludzie, mający swoją mentalność i

styl życia” (s. 130).

„W 1884 r. na zaproszenie francuskich i angielskich Metysów wrócił Louis R

iel---by stać się ich przywódcą i zabezpieczyć im własność ziemi, które zajęli kilka lat wcześ­

niej” (s. 131). „Edmund Head domagał się traktowania Indian jak dzieci, co było zgodne

z ówczesnymi zasadami, istniejącymi w Europie w stosunku do ludności pozaeuropejskiej,

oraz ograniczenia ich działania w zakresie załatwiania spraw własnych, w tym co doty­

czących upraw” (s. 163). „Ludność tubylcza przebywała tutaj od zawsze, żyjąc w społecz­

nościach na tej ziemi i uczestnicząc w oddzielnych kulturach, tak jak to czyniono od

wieków” (s. 237). „To jest bezsporny fakt, który różnicuje ludy tubylcze od innych grup

mniejszościowych żyjących obecnie w Kanadzie, i których mandaty their special legal mają

status konstytucyjny” (s. 237). Jakie mandaty? Jaki znów their special legal?! Reasumując:

książka Izabelli Rusinowej jest z całą pewnością najbardziej niezwykłą książką naukową,

jaką dane mi było recenzować. Być może mamy tu do czynienia z pierwszą prawdziwie

postmodernistyczną pracą, gdzie to czytelnik, a nie autor „konstruuje” dyskurs i nadaje

mu znaczenie. Niemniej odczucia recenzenta najlepiej oddaje passus, który można zna­

leźć na stronie 66: „przerażone renifery rozbiegają się na wszystkie strony, siejąc na śniegu

krwawe trupy”.

Druga z omawianych prac wyszła spod pióra Izabeli R y c e r s k i e j i ukazała się na­

kładem Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach2. Wyszła ona również, choć w mniejszym

stopniu, spod pióra Henryka Z i n s a, autora wydanej w 1975 r. książki „Historia Kanady”.

Już na początku pierwszego rozdziału, w pierwszym przypisie, autorka informuje nas bo­

wiem, że: „część historyczna pracy została opracowana na podstawie tej stosunkowo starej

pracy [Henryka Zinsa — JG]”, gdyż nowsze prace historyków kanadyjskich nie spełniają

— zdaniem kieleckiej autorki — odpowiednio wysokich standartów obiektywności i nie są

w stanie wzbić się ponad przedziały dzielące kanadyjskich Francuzów i Anglików. W świe­

tle rozwoju historiografii kanadyjskiej ostatnich pięćdziesięciu lat jest to stwierdzenie do­

prawdy zdumiewające, ale to dopiero początek emocjonującej lektury. „Oparcie” się na

książce Zinsa jest eufemizmem — Rycerska przepisuje pracę swego poprzednika zdanie

po zdaniu, strona po stronie, niekiedy zmieniając przecinki i poszczególne słowa, kiedy in­

dziej — przeskakując kilka lub kilkanaście zdań. Tytułem przykładu: na stronie 41 Rycer­

ska pisze: „Nowa Francja w XVII i XVIII wieku była całkowicie zależna od Paryża.

Królowie francuscy: Ludwik XIII, Ludwik XIV i Ludwik XV, bezpośrednio lub przez gu­

bernatorów ingerowali w życie kolonii w Ameryce Północnej. Najwyższym urzędnikiem,

którego władza obejmowała obszar całej Nowej Francji, był generalny gubernator miano­

w a n y p r z e z k r ó l a , b ę d ą c y j e g o p r z e d s ta w ic i e le m , m a ją c y n a jw y ż s z ą w ła d z ę w s p r a w a c h w o js k o w y c h i p o lity k i z a g r a n i c z n e j” . N a t o m i a s t t e n s a m p a s s u s u Z i n s a w y g lą d a n a s t ę p u ­ ją c o (s. 7 1 ): „ C e c h ą s z c z e g ó ln ą ż y c ia p o lity c z n e g o N o w e j F r a n c j i w X V I I i X V I I I w . b y ła je j c a łk o w ita z a le ż n o ś ć o d P a r y ż a i d w o r u f r a n c u s k ie g o . Z a r ó w n o s a m i k r ó lo w ie , z w ła ­ sz c z a L u d w ik X I V o r a z L u d w ik X V j a k i ic h m in is tr o w ie b e z p o ś r e d n i o b ą d ź p o p r z e z g u ­ b e r n a t o r ó w f r a n c u s k ic h in g e r o w a li g łę b o k o w ż y c ie k o lo n i i f r a n c u s k ic h w A m e r y c e P ó łn o c n e j. N a jw y ż sz y m u r z ę d n i k ie m w N o w e j F r a n c j i b y ł m i a n o w a n y p r z e z m o n a r c h ę f r a n c u s k ie g o g u b e r n a t o r g e n e r a l n y . B y ł o n p r z e d s ta w ic i e le m k r ó l a , a w ła d z a je g o r o z ­ c ią g a ła s ię n a o b s z a r c a łe j N o w e j F r a n c ji. P o s i a d a ł o n n a jw y ż s z ą w ła d z ę w s p r a w a c h w o j­ s k o w y c h i p o lity k i z a g r a n i c z n e j” . M o ż n a b y t e z e s t a w i e n ia c ią g n ą ć d a le j, a le p o w y ż s z e f r a g m e n t y d o ś ć w ie r n i e o d d a j ą p r a k t y k ę s t o s o w a n ą p r z e z R y c e r s k ą a ż d o s a m e g o k o ń c a p ie r w s z e g o r o z d z i a łu . A n a w e t d a le j, g d y ż i w d a ls z y c h r o z d z i a ła c h o d n a jd u j e m y t ę s a m ą m e t o d ę ; w y s ta r c z y t u p o r ó w n a ć d w a p o n iż s z e f r a g m e n ty . P ie r w s z y z a c z e r p n i ę t o z p r a c y R y c e rs k ie j: „ W 1 7 6 4 r o k u z a r z ą d w o js k o w y Q u e b e c u z o s t a ł z a s t ą p io n y p r z e z a d m i n is tr a c j ę c y w iln ą . G u b e r n a t o r e m z o s ta ł J a m e s M u r r a y ( 1 7 2 2 - 1 7 9 4 ) , o f ic e r b ry ty js k i z c z a s ó w w o jn y s i e d m i o le t n ie j i p o p r z e d ­ n i w o js k o w y g u b e r n a t o r . Z a r z ą d z i ł o n w p r o w a d z e n i e p r a w a a n g ie ls k ie g o , m ia n o w a ł c z ło n k ó w ty m c z a s o w e g o c ia ł a u s ta w o d a w c z e g o , a le d b a ł o to , ż e b y n ie z r a z ić s p o łe c z n o ś c i fr a n c u s k ie j. N ie s p ie s z y ł się z p r z e p r o w a d z e n i e m w y b o ró w d o c ia ł a u s t a w o d a w c z e g o ” (R y c e r s k a , s. 2 5 2 ). N a t o m i a s t d r u g i f r a g m e n t j e s t j u ż z Z i n s a (s. 7 9 ): „ W 1 7 6 4 r o k u j u ż p o p o d p i s a n i u p o k o j u p a r y s k ie g o , z a r z ą d w o js k o w y Q u e b e c u u s t ą p ił m ie js c a a d m i n is tr a c j i c y w iln e j. G u b e r n a t o r e m z o s ta ł J a m e s M u r r a y ( 1 7 2 2 - 1 7 9 4 ) , b ry ty js k i o f i c e r z c z a s ó w w o j­ n y s i e d m i o le t n ie j, k tó r y o d 1 7 6 0 r. s p r a w o w a ł u r z ą d w o js k o w e g o g u b e r n a t o r a Q u e b e c u . Z a r z ą d z i ł o n w p r o w a d z e n i e a n g ie ls k ie g o p r a w a , m ia n o w a ł c z ło n k ó w ty m c z a s o w e g o c ia ła u s ta w o d a w c z e g o , d z ia ła ł p r z y ty m r o z w a ż n ie , b y n ie w y w o ła ć s iln ie js z e j o p o z y c ji s p o ł e c z ­ n o ś c i f r a n c u s k i e j . --- n i e sp ie s z y ł s ię z e z o r g a n i z o w a n i e m w y b o ró w d o z g r o m a d z e n ia u s ta w o d a w c z e g o ” . N ie t r z e b a d o d a w a ć , ż e c y to w a n e m u p o w y ż e j te k s to w i R y c e rs k ie j n ie to w a rz y s z y ż a d e n p rz y p is , k tó r y b y o d s y ła ł c z y te ln ik a d o p r a c y Z in s a .

To, ż e R y c e r s k a p r z e p i s u je k s ią ż k ę Z i n s a j e s t o c z y w is te . S z k o d a ty lk o , ż e p o p e ł n i a p r z y ty m b łę d y . P ie r w s z y b ł ą d p o l e g a n a p o p e ł n i a n i u p o m y ł e k p r z y n a jw id o c z n ie j z b y t p o ­ s p ie s z n y m i s k r ó to w y m p r z e p is y w a n iu k s ią ż k i p o p r z e d n i k a . W c z ę ś c i p o ś w ię c o n e j ry w a li­ z a c ji a n g ie l s k o - f r a n c u s k i e j Z i n s p is z e (s. 5 8 ): „ S ta ło s ię to s y g n a łe m d la b ry ty js k ic h k o lo n is tó w w A m e r y c e o r a z s p r z y m ie r z o n y c h z n im i I r o k e z ó w d o a t a k u n a o s i e d la f r a n ­ c u s k ie w K a n a d z ie . N a k ilk a ty g o d n i p r z e d p o n o w n y m p r z y j a z d e m F r o n t e n a c a d o K a n a d y p o n a d 1 ty s. I r o k e z ó w n a p a d ł o n a d a w n ą w ła s n o ś ć L a S a lle ’s, w ie ś L a c h i n e p o d M o n t r e a ­ le m , w y c in a ją c w p i e ń 2 0 0 m ie s z k a ń c ó w [ ta k n a p r a w d ę to w p i e ń w y c ię to w ó w c z a s 2 4 o s o ­ b y — J G ] i u p r o w a d z a ją c d r u g i e ty l e ” . N a t o m i a s t w k s ią ż c e R y c e rs k ie j c z y ta m y : „ b ry ty jsc y k o lo n iś c i, w s p ie r a n i p r z e z I r o k e z ó w , n a p a d l i n a d a w n ą w ła s n o ś ć L a S a lle ’a , w ie ś L a c h in e i w y m o r d o w a li je j m ie s z k a ń c ó w ” (s. 3 7 ). J e ż e l i u w a ż n ie p r z e c z y ta m y Z in s a , t o j e s t ja s n e , ż e c h o ć w w o jn ie j a k o ta k ie j b r a l i u d z ia ł t a k A n g lic y , j a k i I r o k e z i, to a k u r a t a t a k n a L a c h i ­ n e p r z e p r o w a d z i li w y łą c z n ie I r o k e z i (p ie r w s z e o d d z ia ły a n g ie ls k ie p o ja w ią s ię p o d M o n t ­ r e a l e m d o p i e r o s i e d e m d z i e s ią t l a t p ó ź n ie j ...) . J e ż e l i n a t o m i a s t c z y ta m y „ p o ł e b k a c h ” i p r z e p i s u je m y w p o ś p i e c h u , t o w y jd z ie n a m ta k , j a k to w y sz ło R y c e rs k ie j.

N a s t r o n i e 4 7 Z i n s p is z e : „ w y ra z ic ie le m m o c a r s tw o w e j p o lity k i L u d w ik a X I V s ta ł się w ie lk i in t e n d e n t N o w e j F r a n c ji, J e a n T a lo n (o k . 1 6 2 5 - 1 6 9 4 ) ---M ia ł śc iśle j z w ią z a ć K a ­ n a d ę z k o r o n ą f r a n c u s k ą ” . N a t o m i a s t R y c e r s k a p is z e (s. 3 4 ): „ u s t a n o w i o n o u r z ą d w ie lk i e ­

g o i n t e n d e n t a N o w e j F r a n c ji. W 16 6 5 r o k u z o s t a ł n im J e a n T a lo n ( o k o ło 1 6 2 5 -1 6 9 4 ) , k tó r y m ia ł śc iśle j z w ią z a ć K a n a d ę z F r a n c j ą ” . N ib y to s a m o , a j e d n a k n ie c a łk ie m : T a lo n a n a z y w a n o „ w ie lk im i n t e n d e n t e m ” z r a c ji z a s łu g , a le ż a d e n u r z ą d „ w ie lk ie g o i n t e n d e n t a ” n ig d y n ie is tn ia ł. D r u g i k ł o p o t p o l e g a n a ty m , ż e Z i n s n ie z a w s z e m a r a c j ę i p r z e p is y w a n ie m y ln y c h u s t a l e ń te g o a u t o r a w n ic z y m n ie z m i e n ia f a k t u , ż e b ł ą d z r o k u 1 9 7 5 p o z o s t a je b ł ę d e m w r o k u 2 0 0 3 . W c z ę ś c i p o ś w ię c o n e j w o jn o m k o lo n i a ln y m R y c e r s k a p is z e o w o js k a c h f r a n ­ c u s k ic h , k t ó r e r z e k o m o „ p o r a d z i ły s o b i e ” z I r o k e z a m i p o r o k u 1 6 6 5 . S tw ie r d z e n ie t o ( t a k s a m o s f o r m u ł o w a n e ) o d n a jd u j e m y u Z i n s a n a s t r o n i e 4 6 . N ic t a k i e g o n ie m i a ło j e d n a k m ie js c a . J e s z c z e w 1 6 8 4 r. F r a n c u z i , c h c ą c w y rw a ć sw o je w o js k a z ir o k e s k ie g o o b lę ż e n ia i u n i k n ą ć g r o ż ą c e j im k a ta s tr o f y , m u s ie l i p o d p i s a ć h a ń b ią c y p o k ó j z L a F a m i n e . G d z ie i n ­ d z ie j Z in s p is z e , ż e T a lo n „ p o p i e r a ł r y b o łó s tw o , s p r o w a d z a ł b y d ło h o d o w la n e , ś c ią g a ł f r a n c u s k ic h r z e m ie ś ln ik ó w , p r z e d e w s z y s tk im d ą ż y ł d o z a k ł a d a n i a m a n u f a k t u r , g łó w n ie o d z ie ż o w y c h ” (s. 4 9 ). R y c e r s k a p r z e p i s u j e z a n im : „ T a lo n p o p i e r a ł r y b o łó s tw o , s p r o w a ­ d z a ł b y d ło h o d o w la n e , ś c ią g a ł rz e m ie ś ln ik ó w , z a c h ę c a ł d o z a k ł a d a n i a m a n u f a t u r , g łó w n ie o d z ie ż o w y c h ” (s. 3 5 ). N i e p r a w d a — a k u r a t m a n u f a k t u r o d z ie ż o w y c h k o r o n a f r a n c u s k a s o b ie w K a n a d z ie n ie ży czy ła: c e le m b y ło u z y s k iw a n ie z k o lo n i i s u r o w c ó w o r a z e k s p o r t o ­ w a n ie z a o c e a n w y ro b ó w p r z e tw o r z o n y c h . T rz e c i ty p b ł ę d u w r e c e n z o w a n e j p r a c y p o l e g a n a o d r u c h o w y m p r z e p is y w a n iu s t w i e r ­ d z e ń k tó r e , c h o ć p r a w d z iw e w r o k u 1 9 7 5 k ie d y p is a ł j e Z in s , z c z a s e m s tr a c iły z a s a d n o ś ć . I t a k n a s t r o n i e 7 0 R y c e r s k a p is z e : „ p o w o je n n a h i s t o r i a K a n a d y to p r z e d e w s z y s tk im w ła ­ d z a s p r a w o w a n a p r z e z lib e r a łó w , z m a ł ą p r z e r w ą w la t a c h 1 9 5 7 -1 9 6 3 , k ie d y r z ą d z i ła P a r ­ t i a P o s t ę p o w o - K o n s e r w a t y w n a ” . Z i n s (s. 2 2 6 ) p is z e : „ je d y n ą p r z e r w ę s ta n o w iły l a t a 1 9 5 7 -1 9 6 3 , k ie d y d o w ła d z y d o s z ła P a r t i a P o s t ę p o w o - K o n s e r w a t y w n a ” . Z g o d a , b y ło to p r a w d ą k ie d y Z i n s p is a ł „ H is t o r ię K a n a d y ” , le c z w 1 9 8 4 r. d o w ła d z y d o s z li k o n s e r w a ty ś c i i s p r a w o w a li r z ą d y a ż d o r o k u 1 9 9 3 . R y c e r s k a j e s t te g o z r e s z tą ś w ia d o m a i w s p o m i n a o ty m — a le w in n y m m ie js c u . R e a s u m u j ą c : c h o ć o m ó w io n y r o z d z i a ł j e s t j e d y n i e je d n y m z o ś m iu r o z d z ia łó w , z k t ó ­ ry c h s k ł a d a się k s ią ż k a I z a b e l i R y c e rs k ie j, t o j e g o a n a li z a s ta n o w i w y s ta r c z a ją c y p o w ó d d o z a n ie c h a n ia d a ls z e j le k tu r y . M o ż n a w ty m m ie js c u je d y n i e w y ra z ić w ie lk ie z d z iw ie n ie , ż e te g o r o d z a j u p r a c a z o s t a ła z a k w a lif ik o w a n a d o d r u k u p r z e z r e c e n z e n t ó w n a u k o w y c h z ty ­ t u ł a m i p r o f e s o r s k i m i . T rz e c ią k s i ą ż k ą n a u k o w ą d o ty c z ą c ą K a n a d y , k t ó r a b ę d z ie p r z e d m i o t e m n a s z e g o z a ­ in t e r e s o w a n i a , j e s t p r a c a M a r t y K i j e w s k i e j - T r e m b e c k i e j „ Q u é b e c i Q u é b é c o is . I d e o l o g ie d ą ż e ń n ie p o d le g ło ś c io w y c h ”3, k t ó r a u k a z a ł a s ię w e w z b u d z a ją c e j z a u f a n i e o f i­ c y n ie n a u k o w e j U n i w e r s y t e t u J a g i e ll o ń s k ie g o . N a s a m y m w s tę p i e t r z e b a z a z n a c z y ć , ż e w p o r ó w n a n i u z p r a c ą I z a b e l li R u s in o w e j o r a z I z a b e l i R y c e rs k ie j k s ią ż k a t a s t a n o w i n i e ­ w ą tp liw y k r o k n a p r z ó d . K ł o p o t j e d n a k w ty m , ż e p r a c a K ije w s k ie j- T r e m b e c k ie j n ie w n o s i w ie le n o w e g o d o n a s z e j w ie d z y o q u e b e c k i m n a c jo n a liz m ie . A s z k o d a , b o d la b a d a c z y K a n a d y i d la lu d z i z a in t e r e s o w a n y c h h i s to r i ą i p o li ty k ą t e g o k r a j u z a g a d n i e n ie n a c j o n a ­ liz m u q u e b e c k i e g o (je d y n e j p r o w in c ji o d d z ie s ię c io le c i g r o ż ą c e j s e p a r a c ją ) j e s t s p r a w ą o p ie r w s z o r z ę d n y m z n a c z e n iu .

Zacznijmy jednak od terminologii — jest to zagadnienie mniejszej wagi w ogólnej

ocenie wartości tekstu, ale bardzo dokuczliwe, bo uderzające nas strona po stronie. Z nie­

wyjaśnionych i nie do końca zrozumiałych przyczyn Kijewska -Trembecka zdecydowała

się na stworzenie własnej terminologii, pomimo tego że w literaturze przedmiotu funkcjo­

nują powszechnie przyjęte określenia. Była to decyzja niefortunna. Już od pierwszych

stron autorka używa określenia „nowofrancuski” na opisanie realiów kolonialnej Kanady

— Nowej Francji. „Czasy nowofrancuskie” , „chłopi nowofrancuscy” to bardzo niezręczne

i — co ważniejsze — zupełnie niepotrzebne neologizmy. Podobnie rzecz się ma z wszecho­

becnymi „frankokanadyjczykami”, za którymi kryją się kanadyjscy Francuzi. Obok nich

napotykamy raz po raz na zagadkową grupę „profesjonalistów” (czyżby kalka języko­

wa z angielskiego

?), czyli— jak twierdzi Kijewska — na nową warstwę ludzi

wykonujących wolne zawody, takich jak adwokaci, lekarze czy dziennikarze. Mówiąc

o mieście Québec autorka stosuje uporczywie nieistniejący ani z języku francuskim, ani

w języku polskim zwrot „Québec Ville”, czego polskim odpowiednikiem byłby zapewne

„Kraków Miasto”. Nie do końca jasne jest stosowane przez autorkę pojęcie

(jeżeli już koniecznie z cudzoziemska, to dlaczego nie z francuska

?)- przecież

w nauce polskiej funkcjonuje zupełnie poprawne tłumaczenie: „podbój”, które świetnie

opisuje przejście Kanady pod władanie angielskie. Jeszcze gorzej jest z neologizmem

„seniorat”. Autorka stosuje ten termin na oznaczenie

zapominając, że istnieje

poprawne i powszechnie w polskiej historiografii przyjęte sformułowanie „senioria”.

Na s. 99 autorka pisze o ludziach, którzy „mieli szansę na objęcie senioratu”; gdzie indziej

ktoś „kupił seniorat” itp., itd. Słowo „seniorat” owszem, ma zastosowanie, ale w wypadku

„walki o seniorat” w polskim rozbiciu dzielnicowym. W przypadku historii Kanady i przy

opisie nadania ziemskiego sformułowanie to nie ma po prostu sensu. Nieco dalej, na s. 140

autorka zaczyna mówić o „National parti”. Taka partia nie istniała. Podobnie jak nie ist­

niała nigdy „Partie patriotes”, o której wielokrotnie wspomina Kijewska-Trembecka.

W pierwszym wypadku chodzi o Parti national, a w drugim — o Parti patriote. Wielokrot­

nie (s. 98, 110, 112, 113

.) potykamy się również o termin „merchands”, pod którym

ukrywają się przedstawiciele angielskiej warstwy kupieckiej. Jest to dziwna fuzja angiel­

skiego

z francuskim

. Ale po co? Nieudolna terminologia — jak już

wcześniej zauważyliśmy — jest rzeczą przykrą, ale nie najważniejszą.

Zaniepokojenie wzbudza również struktura pracy. Widzimy tu dziwne materii prze­

mieszanie: dyskurs historyczny przeplata się z dywagacjami natury politologicznej. Całość

podzielona jest na trzy części, z których pierwsza omawia początki kolonizacji francuskiej

w Kanadzie i tam też upatruje źródeł nacjonalistycznych ideologii. Część druga — zatytu­

łowana „Od

do Współczesności — dwa wieki przemian społeczeństwa quebec-

kiego” zawiera mnóstwo informacji demograficzno-statystycznych, które „mają służyć

jako punkt odniesienia, tło, dla analiz prowadzonych w kolejnym rozdziale” (s. 67). Część

trzecia („Długa droga do spełnienia marzeń — quebeckie ideologie nacjonalistyczne”)

jest właściwie całą książką (s. 92-245) i stanowi dość pośpieszny przegląd wydarzeń z lat

1763-2001. W płaszczyźnie interpretacyjnej praca jest płytka i wspiera się z reguły

na książkach kanadyjskich historyków i politologów z lat siedemdziesiątych i osiem­

dziesiątych XX w.

Nieco bardziej niepokojące od nieprzejrzystej, bądź błędnej terminologii oraz niejas­

nej struktury, są pomyłki dotyczące przedstawianych zdarzeń historycznych. Tytułem

przykładu: na stronie 37 autorka pisze, że ponad dwustuletnie rządy Francuzów w Nowym

Swiecie rozpoczęły się wraz z wyprawami Jacquesa Cartiera w roku 1534. Tymczasem

przez następne pół wieku w Kanadzie Francuzów po prostu nie było, trudno więc jest mó­

wić o ich rządach. Stronę dalej autorka pisze o Stadaconé (Quebec) jako o miejscu, do któ­

rego „prawdopodobnie” dotarł Cartier. Nie ma tu mowy o żadnym prawdopodobieństwie

— jest to fakt doskonale znany z relacji samego Cartiera, która zresztą służyła Samuelowi

de Champlain jako swego rodzaju przewodnik. Na stronie 42 autorka pisze o osadnictwie

francuskim na ziemiach Huronów oraz innych plemion uprawiających rolę. Nic takiego

nie miało miejsca — Francuzi aż do połowy XVIII w. nie kolonizowali terenów plemion

osiadłych. Nieco dalej, na tej samej stronie, autorka wywodzi, że jezuici chcieli włączać

Indian w społeczeństwo Nowej Francji. Wręcz przeciwnie — jezuici pragnęli Indian jak

najbardziej od społeczeństwa francuskiego odizolować, upatrując w europejskich kolonis­

tach źródła rozmaitych deprawacji i grzechu. Dochodziło zresztą z tego tytułu do dra­

matycznych sporów między zakonnikami a władzami świeckimi kolonii. Na stronie 49

dowiadujemy się o istnieniu „Rady Quebecu” (Conseildu Québec). Żadna taka instytucja

nie istniała w kolonialnej Kanadzie. Warto też zaznaczyć, że traktat paryski oddawał Lui-

zjanę Hiszpanii, a nie Anglii. Od samego początku pracy autorka konsekwentnie używa

zwrotu Québécois w odniesieniu do kanadyjskich Francuzów z pierwszych lat XIX w.

Wspiera się przy tym o Marcelego Rioux— „autorytet w kwestiach quebeckiej identyfika­

cji” (s. 28). Ale przecież pamiętać trzeba o ideologicznej pasji Rioux, który właśnie w tej

kwestii nie może uchodzić za badacza kierującego się obiektywizmem! Warto przypom­

nieć, że tenże Rioux dopatrzył się istnienia „narodu quebeckiego” już w XVII-XVIII w.

Przecież jest to typowy anachronizm — określenie Québécois (niosące wyraźnie określone

znaczenie społeczno-polityczne) weszło w użycie w ponad sto lat później! Szczególnie

rażące jest zastosowanie tego określenia przy analizie Raportu Durhama. Upadek pow­

stania Północnego-Zachodu i egzekucja Louis Riela — jedne z najważniejszych wyda-

rzeń-katalizatorów quebeckiego nacjonalizmu w ostatnich dekadach XIX w. — umknęły

uwadze autorki. A przecież mowa tu o wydarzeniach, które miały zupełnie podstawowe

znaczenie w przebudzeniu „instynktu narodowego” szerokich mas kanadyjskich Francu­

zów. Lakoniczność autorki posunęła się tak daleko, że nie wiemy kim był Riel, nie wiemy

dlaczego został skazany na śmierć, nie wiemy też, dlaczego zmobilizowało to do akcji całą

francuską Kanadę. Tak samo nie wiemy niczego o tendencjach aneksjonistycznych w łonie

ruchów nacjonalistycznych w Quebecu. Z pracy Kijewskiej-Trembeckiej nie dowiemy się

również wiele na temat imperialnego kontekstu formującego francusko-kanadyjski nac­

jonalizm. Na s. 153 nagle pojawia się, co prawda Statut Westminsterski, ale czym on jest

lub też jakie ma znaczenie — na próżno by szukać w tekście. Na koniec warto wspomnieć

brak spójności w bibliografii — materiały i prace cytowane w tekście wielokrotnie zostały

w bibliografii pominięte.

Najbardziej niepokojące jest to, że autorka zdaje się być nieświadoma (lub też sku­

tecznie swoją wiedzę ukrywa) obecnego stanu badań dotyczących podstawowych kwestii

rozwoju nacjonalizmu quebeckiego. I tak, omawiając postać i wpływ Lionela Adolphe’a

G r o u l x (przez wielu uważanego za ojca współczesnego quebeckiego nacjonalizmu)

autorka powołuje się na wydaną przed prawie czterdziestu laty pracę Jean-Pierre’a

G a b o u r y ’ e go, lecz pomija milczeniem zupełnie zasadniczą monografię Gerarda

B o u c h a r d a poświęconą Groulx („Les Deux Chanoines — Contradiction et ambiva­

lence dans la pensée de Lionel Groulx” — wydana pięć lat temu). Równie niezrozumiała

jest nieobecność dwu innych monografii z 2003 r. (i zawartych w nich wniosków). Chodzi

0 p r a c e M a r i e P i e r L u n e a u „ L io n e l G r o u lx . L e m y th e d u b e r g e r ” o r a z F r é d é r i c a B o i -1 y „ L a p e n s é e n a ti o n a l i s t e d e L io n e l G r o u lx ” . K s ią ż k i t e p o m o g ły b y a u t o r c e w s p o s ó b z a ­ s a d n ic z y p r z e w a r t o ś c io w a ć s w o ją o c e n ę L i o n e l a G r o u lx . M ię d z y in n y m i rz u c iły b y n o w e ś w ia tło n a t e m a t „ k u lt u r o w y c h ” i „ r a s o w y c h ” p o d s t a w q u e b e c k i e g o n a c jo n a liz m u . R ó w ­ n ie b e z k u te c z n ie b y ś m y s z u k a li u K ije w s k ie j- T r e m b e c k ie j ś la d ó w le k t u r y k s ią ż k i M i c h e la B o c k a ( „ Q u a n d la n a t i o n d é b o r d a i t le s f r o n t i è r e s . L e s m i n o r i té s f r a n ç a is e s d a n s l a p e n ­ s é e d e L io n e l G r o u lx ” , w y d . 2 0 0 4 ) p o ś w ię c o n e j G r o u lx i p a r ę l a t te m u w y r ó ż n io n e j n a g r o ­ d ą G u b e r n a t o r a G e n e r a l n e g o z a n a jl e p s z ą k s ią ż k ę p o ś w ię c o n ą h is to r i i k a n a d y js k ie j... A s z k o d a , b o l e k t u r a te j ś w ie tn e j p r a c y m o g ła b y a u t o r k ę s k ło n ić d o p o n o w n e g o p r z e m y ­ ś l e n ia (i p o d d a n i u w w ą tp liw o ś ć ) r z e k o m o p r o s ty c h z w ią z k ó w m ię d z y G r o u lx , a d z ie js z y m i n a c jo n a lis ta m i.

C z y k to ś , d la k o g o e s e n c j ą f r a n c u s k ie g o e to s u w A m e r y c e P ó łn o c n e j b y ła o b e c n o ś ć

les n ô tr e s o d A tla n t y k u p o P a c y fik , p o g o d z ić b y s ię m ó g ł z d z is ie js z ą w iz ją „ n a c j o n a liz m u

g e o g r a f ic z n e g o ” , o g r a n i c z o n e g o d o g r a n i c p r o w in c j i Q u é b e c ? P o d o b n e t r u d n o ś c i p o j a ­ w ia ją s ię w a n a liz ie p o w s ta ń P a tr io t ó w i ic h w p ły w u n a d a ls z y ro z w ó j f r a n c u s k ie g o n a c j o ­ n a li z m u w D o ln e j K a n a d z ie . K i j e w s k a - T r e m b e c k a z a ry s o w u je w p r a w d z ie s a m p r z e b i e g w y d a r z e ń , a le w k s ią ż c e p o ś w ię c o n e j b ą d ź c o b ą d ź g e n e z i e id e o lo g ii, lic z y lib y śm y n a j a k ą ś a n a liz ę z a is tn ia łe j s y tu a c ji. I s t n i e j ą w k o ń c u r ó ż n e s z k o ły h is to r y c z n e , k t ó r e r ó ż n o r a k o z a ­ p a t r u j ą s ię n a t o z a g a d n i e n ie — p o d o b n i e j a k w p o ls k ie j h is to r i o g r a f i i r ó ż n i e o c e n ia n o p o w s ta n i e s ty c z n io w e lu b li s t o p a d o w e . I t a k d la c z ę ś c i k a n a d y js k ic h h is to r y k ó w p o w s ta n i a l a t 1 8 3 7 -1 8 3 8 t o p r z e d e w s z y s tk im d o w ó d m a n i p u la c j i m a s a m i p r z e z r e a k c y jn e elity , d la in n y c h — to p r z e j a w „ z d e r z e n i a o d m i e n n y c h k u l t u r i ś c ie r a ją c y c h s ię tr a d y c ji” w y r a s t a ­ ją c y c h z e w s te c z n y c h p r z e k o n a ń q u e b e c k i e g o c h ło p s tw a . A d la je s z c z e in n y c h — t o t r a ­ g ic z n y zry w o k r e ś la n y ja k o „ r e w o lu c ja n a r o d o w a ” , k tó r e j k lę s k a „ o k a le c z y ła ” n a c jo n a liz m q u e b e c k i i w y k o ś la w iła d ą ż e n i a n ie p o d l e g ło ś c io w e p rz y s z ły c h p o k o le ń . N a p r ó ż n o j e d n a k c h c ie lib y ś m y s z u k a ć e c h a ty c h d e b a t w o m a w ia n e j p r a c y . N ie c o w c z e ś n ie j, w c z ę ś c i p o ­ ś w ię c o n e j e p o c e k o lo n i a ln e j c z y ta m y , ż e „ h is to r i o g r a f ię N o w e j F r a n c j i m o ż n a p o d z ie l ić n a d w a g łó w n e n u r t y ( f r a n c u s k i i a n g ie l s k i ) ” a ic h p r z e d s ta w ic i e la m i m o g ą b y ć F r a n c is P a r k m a n z j e d n e j , a w c z e ś n ie j w s p o m n i a n y G r o u l x — z d ru g ie j s tr o n y . G d y b y o m a w ia ­ n a t u p r a c a u k a z a ł a się w p o ło w ie X X w ., to a u t o r c e m o ż n a b y p r z y z n a ć r a c ję . J e d n a k o d t e g o c z a s u w h is to r i i k a n a d y js k ie j d o k o n a ł s ię z a s a d n ic z y p r z e ł o m , a w y s tę p u ją c e w c z e ś n ie j p o d z ia ł y „ e t n i c z n e ” p o s z ły w n i e p a m ię ć . U to r o w a ły d r o g ę p r a c e T r u d e l a i E c c l e s a , a w ś l a d z a n im i d o p r a c y w z ię ły się r z e s z e h is to r y k ó w s p o łe c z n y c h , ( s p o ś r ó d ty c h , z k tó r y c h p r a c a u t o r k a n ie s k o r z y s ta ł a m o ż n a w y m ie n ić ty t u łe m p r z y k ł a d u A n ­ n e - M a r i e C l i c h e , R o b e r t a M o o g k , czy Y v e s ’a L a n d r y ) k tó r y c h „ e tn i c z n o ś ć ” n ie g r a ż a d n e j ro li, g d y ż lic z y s ię p r z e d e w s z y s tk im p r z y j ę ta p r z e z n ic h m e t o d a b a d a w c z a . G d y b y ­ ś m y k la s y fik a c ję z a s u g e r o w a n ą p r z e z K i j e w s k ą - T r e m b e c k ą „ p r z e ło ż y li” n a p o ls k ie r e a l i a to o k a z a ł o b y się , ż e d z is ie js z ą h is to r i o g r a f i ę P o ls k i m o ż n a p o d z ie l ić n a s z k o łę w ile ń s k ą i lw o w sk ą . L is t a te m a t ó w n ie o b e c n y c h j e s t d łu g a . U d e r z a b r a k w y w a ż o n e j d y s k u s ji n a d r o ­ lą K o ś c io ła w p o w s ta w a n iu i w ro z w o ju q u e b e c k i e g o n a c jo n a liz m u . P r z e c i e ż n ie b y ła to r o ­ la w y łą c z n ie n e g a ty w n a , j a k z d a je się s u g e r o w a ć a u t o r k a ( p o w ta r z a ją c p o d d a n e o b e c n ie w w ą tp liw o ś ć u s t a l e n i a b a d a c z y k a n a d y js k ic h z l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h z e s z łe g o s t u le c i a ) . I n n y m z a g a d n i e n i e m o k lu c z o w y m z n a c z e n i u d la te m a ty k i p o r u s z a n e j w o m a w ia n e j p r a c y j e s t lo s k a n a d y js k ic h F r a n c u z ó w m ie s z k a ją c y c h p o z a g r a n i c a m i p r o w in c j i Q u e b e c . Z a g a d ­ n ie n i e to m ia ło o g r o m n e z n a c z e n i e d la n a c jo n a lis tó w q u e b e c k ic h , a w ie le r o z w ią z a ń p r a w n y c h i p r o j e k t ó w s p o łe c z n y c h ro z w in ię ty c h p r z e z n ic h w la t a c h s i e d e m d z i e s ią t y c h

i o s ie m d z ie s ią ty c h X X w . p o w s ta ł o w ła ś n ie n a p o d s t a w i e a n a liz y s y tu a c ji s e t e k ty s ię c y fr a n c u s k o ję z y c z n y c h e m i g r a n t ó w z Q u e b e c u , ż y ją c y c h n a t e r e n i e d z is ie js z y c h S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , w S a s k a tc h e w a n , czy te ż n a w s c h o d z ie K a n a d y . T r u d n o d o s z u k a ć się c z e ­ g o k o lw ie k n a t e n t e m a t w o m a w ia n e j p r a c y . W o s t a tn i e j c z ę ś c i k s ią ż k i a u t o r k a p o c h y la się n a d w s p ó łc z e s n y m i p r z e m i a n a m i w r u c h u n a c jo n a lis ty c z n y m w Q u e b e c u . Z n a j d u j e m y tu s p o r o d a n y c h s ta ty s ty c z n y c h i in f o r m a c ji o w y d a r z e n ia c h b ie ż ą c y c h . C z e g o b r a k u j e — p o r a z k o le jn y — t o r e f le k s j i n a d s e n s e m i k ie r u n k i e m ty c h z m ia n . A p r z e c i e ż n a jw a ż n ie js z y m (c o d o t e g o n ie m a n a jm n ie js z y c h w ą tp liw o ś c i) w ir a ż e m id e o lo g ic z n y m o s t a t n i c h d w u ­ d z ie s tu l a t je s t p r ó b a r a d y k a l n e g o p r z e s ta w ie n i a q u e b e c k i e g o n a c jo n a liz m u z to r ó w „ e t ­ n ic z n y c h ” n a g e o g r a f ic z n e . O d p o c z ą t k u l a t d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h P a r t i Q u é b é c o is o r a z in n e f o r m a c j e g ło s z ą c e i d e ę n ie p o d le g ło ś c io w ą , z c o r a z w ię k s z y m z a p a ł e m z a c z ę ły g ło s ić k o n c e p c j ę p a t r i o t y z m u b a z u ją c e g o n a m ie js c u z a m ie s z k a n ia , a n ie n a p o c h o d z e n i u . W m y ś l te j k o n c e p c j i Q u é b é c o is to n ie ty lk o p o to m k o w i e f r a n c u s k ic h k o lo n is tó w z X V I I i X V I I I w ., le c z p o p r o s t u w sz y sc y m ie s z k a ń c y p r o w in c ji, b e z w z g lę d u n a p o c h o d z e n i e , z je d n o c z e n i w e w s p ó ln e j w a lc e o n ie p o d le g ło ś ć . B io r ą c p o d u w a g ę g łę b o k ie z a k o r z e n i e ­ n ie tr a d y c y jn y c h i d e i n a c jo n a lis ty c z n y c h , t e g o r o d z a j u z m i a n a m a p r z e ł o m o w e z n a c z e n i e w d a ls z y m r o z w o ju c a łe g o „ p r o j e k t u n a r o d o w e g o ” . N ie s te ty , K i j e w s k a - T r e m b e c k a z d a je się b y ć n ie ś w i a d o m a te j p r z e m ia n y . K s ią ż k a K ije w s k ie j- T r e m b e c k ie j j e s t p r a c ą n a u k o w ą , w y d a n ą w w y d a w n ic tw ie u n i ­ w e r s y te c k im o r a z o p a t r z o n ą b o g a ty m a p a r a t e m n a u k o w y m — s a m tr z e c i r o z d z i a ł liczy s o ­ b ie p o n a d 5 0 0 p rz y p is ó w ! J a k o t a k a m u s i n ie ty lk o p o w ta r z a ć u s t a l e n i a in n y c h b a d a c z y , a le ta k ż e w n o s ić c o ś n o w e g o d o n a s z e j z n a jo m o ś c i d a n e g o z a g a d n i e n ia . W w y p a d k u o m a ­ w ia n e j p r a c y , n ie m a to n i e s te t y m ie js c a . W o d le g łe j p r z e s z ło ś c i, g d y g r a n i c e b y ły s z c z e ln ie z a m k n i ę te a p o ls c y a m e r y k a n iś c i — s iłą rz e c z y — p o z b a w ie n i k o n t a k t ó w z z a s o b a m i z a ­ c h o d n ic h a rc h iw ó w , b ib l i o t e k i n ie m a ją c y c z ę s te g o k o n t a k t u z z a c h o d n i m i b a d a c z a m i — n ie j e d n o u c h o d z ił o . B r a k i b ib lio g r a f ic z n e b y ły r z e c z ą p r z y k r ą , le c z z r o z u m ia ł ą . T e g o s a ­ m e g o a r g u m e n t u n ie m o ż n a j e d n a k u ż y w a ć w o b r o n i e p r a c p is a n y c h o b e c n ie . K ije w s k a - - T r e m b e c k a s p ę d z i ła ( j a k s a m a p is z e w e w s tę p i e ) s p o r o c z a s u w b i b l io t e k a c h k a n a d y j­ s k ic h , o r a z m i a ła m o ż n o ś ć „ r o z m a w ia ć z b a d a c z a m i z w ią z a n y m i z M c G ill U n iv e r s ity ” . N ie s te ty , l e k t u r a k s ią ż k i „ Q u é b e c i Q u é b é c o i s ” s k ł a n ia d o s m u tn e j r e f le k s ji, ż e n ie b y ł to c z a s n a jl e p ie j w y k o rz y s ta n y .