298
Copyright 2014 Psychologia Spo ecznaPrzypomnienie o !mierci i Þ zyczne oczyszczenie si"
a poparcie idei lustracji
Kornel #wi$tnicki, Krzysztof Przybyszewski
Akademia Leona Ko!mi"skiegoW artykule przedstawiono dane potwierdzaj$ce, %e motywem lustracji jest, zwi$zana ze schematem wspól-notowo!ci (por. Fiske, 1992; Rai, Fiske, 2011), potrzeba oczyszczenia w asnej grupy oraz w asnej osoby (dzi"ki czemu przynale%no!& do wspólnoty mo%e chroni& nas przed egzystencjaln$ trwog$). W pierwszym eksperymencie przypomnienie o !mierci zwi"ksza o poparcie dla lustracji, podczas gdy nie zmniejsza a go autoaÞ rmacja poprzez odwo anie si" do uznawanych warto!ci (rezultat dyskwaliÞ kuj$cy psychologiczn$ interpretacj" lustracji opart$ na popularnej teorii opanowywania trwogi). W drugim eksperymencie przy-pomnienie o !mierci zwi"ksza o, natomiast Þ zyczne oczyszczenie si", poprzez umycie r$k, zmniejsza o poparcie dla idei lustracji, ujawniane przez osoby charakteryzuj$ce si" niskim l"kiem.
S owa kluczowe: Þ zyczne i moralne oczyszczenie si#, opanowywanie trwogi, wspólnotowo$%, lustracja
W swojej klasycznej ju% koncepcji psycholog i antro-polog spo eczny Alan Fiske (1991, 1992; Fiske, Haslam, 1996, 2005) opisa cztery mentalne modele relacji ecznych (relational models), którymi pos ugujemy si", konstruuj$c i reguluj$c („koordynuj$c”) interakcje z in-nymi lud'mi oraz zwi$zane z nim cztery rodzaje moty-wacji moralnej (Rai, Fiske, 2011). Modele relacji maj$ naturalny charakter i s$ uniwersalne kulturowo – od-zwierciedlaj$ cztery elementarne sposoby tworzenia mo-deli przez nasz umys (por. Stevens, 1946, 1958). Kultura okre!la jednak regu y pos ugiwania si" nimi i decyduje o tym, który (lub które) z nich zastosujemy w danej sy-tuacji. Modele relacji determinuj$ sposób spostrzegania i my!lenia o sytuacji spo ecznej: okre!laj$ obowi$zuj$ce w jej przypadku regu y wymiany (por. Kenrick, Neuberg, Cialdini, 2002), s$ 'ród em emocji i motywacji oraz norm reguluj$cych sposób, w jaki inicjujemy, konstruujemy i podtrzymujemy interakcje z innymi lud'mi.
Pierwotnym w rozwojowym i ewolucyjnym sensie (oraz najprostszym) modelem relacji jest model wspólno-towy (communal sharing; Fiske, 1991, 1992), zwi$zany z (moralnym) motywem jedno!ci (unity; Rai, Fiske, 2011). Model wspólnotowy reprezentuje pewn$ ograniczon$ grup" ekwiwalentnych jednostek, które $czy ze sob$ ja-ki! wspólny czynnik substancjalny (np. wspólna krew). W zale%no!ci od kontekstu grup$ (wspólnot$) tak$ mo%e by& rodzina, plemi" lub naród. Cz onkowie takiej grupy wspólnie korzystaj$ z nale%$cych do niej zasobów (bardzo ograniczona jest rola prywatnej w asno!ci). Obowi$zuje solidaryzm spo eczny: (a) ka%dy bierze tyle, ile potrze-buje (niezale%nie od poniesionych nak adów), i daje tyle, ile potraÞ ; (b) ludzie troszcz$ si" o siebie nawzajem, wspieraj$ si" i dziel$ posiadanymi dobrami; (c) decyzje s$ podejmowane na zasadzie konsensusu; (d) cenione s$: jednomy!lno!&, konformizm oraz tradycja. Równocze!nie wspólnot" charakteryzuje wysoki poziom etnocentryzmu oraz niech"ci do innych i obcych, czego konsekwencj$ mog$ by& rasizm, zbrodnie pope niane w imi" obrony ho-noru grupy, ludobójstwo i terroryzm (Fiske, 1991, 1992)1.
Kornel #wi$tnicki, Katedra Psychologii Ekonomicznej, Akademia Leona Ko'mi(skiego, ul. Ja giello(ska 59, 03-301 Warszawa, e-mail: kornel@alk.edu.pl
Krzysztof Przybyszewski, Katedra Psychologii Ekonomicznej, Aka-de mia Leona Ko'mi(skiego, ul. Ja giello(ska 59, 03-301 Warszawa, e-mail: crispy@alk.edu.pl
Korespondencj" w sprawie artyku u prosimy kierowa& na adres: kornel@alk.edu.pl
Artyku powsta w ramach grantu MNiSW NN 106144837.
1 Pozosta e modele relacji oraz odpowiadaj$ce im motywy
mo-ralne to: (a) model hierarchiczny (authority ranking) i motyw hie-rarchii, (b) model równo!ciowy (equality matching) i motyw rów-no!ci (equality) oraz (c) model rynkowy (market pricing) i motyw proporcjonalno!ci (ich charakterystyki w: Fiske, 1991, 1992; oraz Rai, Fiske, 2011).
Z kolei motyw jedno!ci dotyczy troski i dba o!ci o in-tegralno!& wspólnoty, rozumianej zarówno jako jej ca o!& i spójno!&, jak i jej prawo!& i czysto!& (Rai, Fiske, 2011). Ujawnia si" on w postaci poczucia kolektywnej odpowie-dzialno!ci oraz wspólnoty losu (czyli pewnego solidary-zmu). Je!li którykolwiek cz onek grupy zostanie zaatako-wany lub skrzywdzony, zaatakowana i skrzywdzona czuje si" ca a grupa (czego konsekwencj$ jest zobowi$zanie do podj"cia odpowiednich dzia a(). Równocze!nie je!li któ-rykolwiek cz onek wspólnoty w jaki! sposób splami si" lub z amie obowi$zuj$ce zasady moralne, winna i nieczy-sta czuje si" ca a grupa, dopóki nie oczy!ci si", na przyk ad wykluczaj$c lub wr"cz zabijaj$c nieszcz"sn$ jednostk". Znamienna jest tu zwrotno!& i symetryczno!& relacji bycia czystym (lub nieczystym): je!li ja sam jestem (nie)czysty – (nie)czysta jest równie% moja grupa, je!li (nie)czysta jest moja grupa – ja sam jestem równie% (nie)czysty.
W pracy tej przedstawiamy wyniki bada( eksperymen-talnych nad poparciem dla lustracji, które potwierdzaj$ hipotez", i% przypomnienie o !mierci aktywizuje wspól-notowy model relacji spo ecznych oraz zwi$zany z nim motyw (moralnej) jedno!ci (lub integralno!ci). Wyniki te potwierdzaj$ zasadno!& przypuszczenia, %e motywem kryj$cym si" za ide$ lustracji jest potrzeba oczyszczenia zarówno w asnej grupy, jak i samego siebie.
Planuj$c te badania, kierowali!my si" z jednej strony ob-serwacjami sugeruj$cymi, %e dzia ania zwolenników lust-racji maj$ cz"sto irracjonalny (tzn. emocjonalny, intuicyj-ny lub wr"cz kompulsywintuicyj-ny) charakter oraz z drugiej stro-ny teoriami opanowywania trwogi (Greenberg, Solomon, Pyszczynski, 1997; Pyszczynski, Solomon, Green berg, 2003) i zapobiegania trwodze (#wi$tnicki, Przy by szewski, 2009, 2010).
P
EWNEOSOBLIWO CIIDEILUSTRACJISzereg obserwacji sugeruje, %e wbrew cz"stym deklara-cjom zwolenników lustracji, idea ta (lub raczej potrzeba) ma do!& irracjonalny charakter. Poparcie dla niej opiera si" nie na rezultatach dzia ania racjonalnego rozumu (tzw. Systemu II), lecz raczej na naszych poczuciach i intuicji (czyli rezultatach dzia ania, tzw. Systemu I, por. Epstein, 1994; Sloman, 1996; Tyszka, 2009).
Po pierwsze, idea lustracji zosta a poparta tak%e przez postkomunistów, w $cznie z prezydentem Aleksandrem Kwa!niewskim. Jest to o tyle zastanawiaj$ce, %e wspó -pracownicy s u%b specjalnych PRL dzia ali w imi" ra-cji i interesów reprezentowanych w owym czasie przez PZPR. Byli cz onkowie i zwolennicy tej partii powinni wi"c broni& swoich dawnych wspó towarzyszy.
Po drugie, przeciwnicy lustracji z regu y protestowali przeciw kolejnym pomys om lustratorów ze znacznym
opó'nieniem. Milczeli, kiedy pojawi y si" propozycje nowych zapisów w kolejnych ustawach lustracyjnych (np. dotycz$cych usuwania z pracy osób, które y si" do bycia tajnym wspó pracownikiem, tzw. TW). Dyskusja nad lustracj$ rozpoczyna a si" zazwyczaj do-piero po uchwaleniu odpowiedniej ustawy.
Po trzecie, w!ród zwolenników lustracji powszechne jest przekonanie, %e sam kontakt ze s u%bami specjal-nymi PRL plami – niezale%nie od czasu jego trwania i konsekwencji. Przyk adami takiego sposobu my!le-nia s$ (gniewne) reakcje dotycz$ce spraw redaktora Macieja Stasi(skiego (np. Ziemkiewicz, 2009) i ministra Micha a Boniego (np. Zak adowe Zebranie Delegatów NSZZ Solidarno!& w Politechnice Warszawskiej, 2007) oraz wypowiedzi naczelniczki Biura Lustracyjnego we Wroc awiu (Koz owska-W odarek, 2007). Towarzysz$ temu dwa inne przekonania: (a) %e ka%da, nawet z pozo-ru niewinna informacja przekazana s u%bom PRL by a dla nich cenna i mog a komu! wyrz$dzi& du%$ szkod" (np. Romaszewski, 2007) oraz (b) %e kto!, kto kiedy! (np. 30 lat temu) si" splami , np. nie odmawiaj$c kon-taktu ze s u%bami PRL, nie ma obecnie kwaliÞ kacji mo-ralnych, aby by& np. dziennikarzem lub nauczycielem (np. Nowakowski, 2007).
Po czwarte, ustawa lustracyjna z 2006 roku nie doty-czy a jedynie lustracji. Wprowadzi a ona do Kodeksu karnego artyku 132a, zgodnie z którym karze wi"zienia do lat trzech podlega& mia ten, kto „publicznie pomawia Naród Polski o udzia , organizowanie lub odpowiedzial-no!& za zbrodnie komunistyczne lub nazistowskie” (tzw. lex Gross; Kami(ski, 2010).
W ko(cu, procedura procesu lustracyjnego pod pewny-mi wzgl"dapewny-mi przypopewny-mina procedur" procesu inkwizy-cyjnego. Obie rozpoczynaj$ si" od sformu owania %$da-nia spontanicznego przyzna%$da-nia si" do winy (np. w postaci z o%enia o!wiadczenia lustracyjnego) oraz przewiduj$ su-row$ kar" za brak takiego samooskar%enia si". Obie pro-cedury zak adaj$ te% pe n$ tajno!& !wiadków i dowodów przemawiaj$cych przeciw podejrzanemu (por. Kamen, 2005; Seifert, 2006).
Przytoczone obserwacje sugeruj$, %e 'ród em poparcia (lub wr"cz potrzeby) lustracji jest wstr"t moralny i zwi$-zana z nim potrzeba oczyszczenia dobrego imienia samego siebie oraz w asnej grupy (por. Chapman, Kim, Susskind, Anderson, 2009; Haidt, Rozin, McCauley, Imada, 1997; Horberg, Oveis, Keltner, Cohen, 2009; Moll, Oliveira--Souza, Zahn, 2005; Rozin, Lowery, Imada, Haidt, 1999; Schnall, Benton, Harvey, 2008; Schnall, Haidt, Clore, Jordan, 2008; patrz te% najnowsze przegl$dy: Chapman, Anderson, 2013; Russel, Giner-Sorrola, 2013; Tybur, Lieberman, Kurzban, DeScioli, 2013).
Zauwa%my, %e zgodnie z teori$ modeli relacji (Rai, Fiske, 2011) subiektywnym przejawem wspólnotowej po-trzeby jedno!ci (lub integralno!ci) jest w a!nie poczucie wstr"tu. Dlatego sk onni jeste!my interpretowa& sposób dzia ania i my!lenia zwolenników lustracji jako przejaw pewnej naddost"pno!ci i nadaktywno!ci wspólnotowego modelu relacji oraz silnego wzbudzenia moralnej potrze-by jedno!ci (por. wypowied' Jaros awa Kaczy(skiego, wed ug którego Bronis aw Wildstein, ujawniaj$c swo-j$ list", „dzia a pod wp ywem silnego wzmo%enia mo-ralnego”; por. te% wyniki naszych nowych bada(, które potwierdzi y wyst"powanie wyra'nego zwi$zku mi"-dzy ró%nymi wska'nikami wspólnotowo!ci i potrzeby czysto! ci; Przymus, 2012). W rezultacie dzia ania tych mechanizmów wiedza o tym, i% jaki! cz onek wspólnoty (np. rodziny lub narodu) si" splami , podejmuj$c wspó -prac" z tajnymi s u%bami PRL, powoduje, %e zwolennicy lustracji sami czuj$ si" brudni i jako brudn$ spostrzegaj$ ca $ wspólnot". Jedynym wyj!ciem jest w tej sytuacji na-pi"tnowanie, wykluczenie i ukaranie TW.
L
USTRACJAATEORIAOPANOWYWANIATRWOGI ITEORIAZAPOBIEGANIATRWODZETeoria opanowywania trwogi
Zgodnie z oryginaln$ teori$ opanowywania trwogi (Greenberg i in., 1997; Pyszczynski i in., 2003), $cznie zwi$zane ze sob$: samoocena i uznawany (tzw. kulturowy) !wiatopogl$d stanowi$ dwuczynnikowy bu-for, chroni$cy jednostk" przed potencjalnym l"kiem, zwi$zanym z u!wiadomieniem sobie nieuchronno!ci w as nej !mierci. #wiatopogl$d obiecuje jednostce rze-czywist$ i/lub symboliczn$ nie!miertelno!& oraz okre!la standardy, których przestrzeganie daje jej wysokie poczu-cie w asnej warto!ci i, co za tym idzie, poczupoczu-cie rzeczy-wistej lub symbolicznej nie!miertelno!ci.
Zgodnie z teori$ opanowania trwogi konsekwencj$ przypomnienia o !mierci jest potrzeba wzmocnienia wiary (ufno!ci) pok adanej w uznawanym !wiatopogl$-dzie (albowiem tylko silny i pewny !wiatopogl$d mo%e chroni& nas przed trwog$) oraz potrzeba wzmocnienia poczucia w asnej warto!ci (albowiem tylko warto!ciowi wyznawcy !wiatopogl$du mog$ dost$pi& rzeczywistej lub symbolicznej nie!miertelno!ci). Ludzie broni$ uzna-wanego !wiatopogl$du, cz"sto ujawniaj$c niech"& i wro-go!& w stosunku do wszystkich tych, którzy: nie uznaj$ go, kwestionuj$ go, podwa%aj$ jego wiarygodno!& lub, po prostu, nie przestrzegaj$ zawartych w nim norm i zasad. Równocze!nie staraj$ si" przekona& samych siebie, %e s$ warto!ciowymi lud'mi, tzn. lud'mi, którzy %yj$ zgodnie z wymaganiami stawianymi im przez uznawany !wiato-pogl$d.
Na teori" opanowywania trwogi sk adaj$ si" przede wszystkim dwie „osiowe” hipotezy (p. np. Greenberg i in., 1997). Pierwsz$ z nich jest hipoteza wyrazisto!ci !mierci (mortality salience hypothesis), zgodnie z któr$ konsekwencj$ przypomnienia o !mierci jest pragnienie wzmocnienia bufora chroni$cego nas przed egzystencjal-n$ trwog$, na przyk ad przez utwierdzenie si" w wierze w uznawany !wiatopogl$d, obron" tego !wiatopogl$du, podniesienie poziomu w asnej samooceny lub obron" poczucia w asnej warto!ci. Drug$ hipotez$ jest hipoteza buforowania l"ku (anxiety-buffer hypohesis), g osz$ca, %e wzmocnienie zarówno wiary w uznawany !wiatopogl$d, jak i poczucia w asnej warto!ci (czyli obu struktur chro-ni$cych nas przed l"kiem) powinno redukowa& zarówno l"k, jak i wszelkie zwi$zane z nim reakcje obronne.
Z punktu widzenia teorii opanowania trwogi, lustracja jest konsekwencj$ potrzeby obrony uznawanego !wiato-pogl$du, kluczowego elementu bufora chroni$cego nas przed trwog$. Tajni wspó pracownicy s u%b specjalnych PRL zagra%aj$ mu, poniewa% swoim post"powaniem kwestionuj$ zasadno!& zarówno samego !wiatopogl$-du, jak i zawartych w nim warto!ci i zasad moralnych. Na podstawie tej teorii nale%y przewidywa& wi"c, %e: (a) przypomnienie o !mierci zwi"kszy poparcie dla lustra-cji (vide hipoteza wyrazisto!ci !mierci) oraz (b) umocnie-nie poczucia w asnej warto!ci obni%y poparcie dla lustra-cji (vide hipoteza buforowania l"ku).
Teoria zapobiegania trwodze
Teoria zapobiegania trwodze stanowi rewizj" teorii opanowywania trwogi (por. #wi$tnicki, Przybyszewski, 2009, 2010). W skrócie: zgodnie z jej podstawowym o%eniem, buforem chroni$cym nas przed egzystencjaln$ trwog$ jest przynale%no!& do wspólnoty – identyÞ kacja z ni$ i z integruj$cym j$ !wiatopogl$dem wspólnotowym. Wchodz$c$ w gr" wspólnot$ mo%e by& rodzina, grupa spo eczna, plemi", sekta, grupa wyznaniowa (np. muzu -ma(ska umma) lub naród.
IdentyÞ kacja ze wspólnot$ to mechanizm obronny, który chroni nas przed l"kiem. Jego dzia anie (podobnie jak dzia anie innych mechanizmów obronnych) ma nie-u!wiadamiany i automatyczny charakter. Teoria zapobie-gania trwodze przyjmuje, %e bezpo!rednim czynnikiem uruchamiaj$cym mechanizm identyÞ kacji jest wzrost pa-mi"ciowej dost"pno!ci my!li o (w asnej) !mierci (tzw. de-ath thought accessibility effect; Hayes, Schimel, Faucher, Williams, 2008; Schimel, Hayes, Williams, Jahrig, 2007).
Jednak aby identyÞ kacja ze wspólnot$ chroni a nas przed trwog$, owa wspólnota musi by& czysta i spójna (czyli integralna; por. Rai, Fiske, 2011), my sami za! mu-simy by& wiernymi i czystymi wyznawcami integruj$cego
wspólnot" !wiatopogl$du (albowiem tylko w ten sposób mo%emy zas u%y& na jej akceptacj" oraz przynale%no!& do niej). W konsekwencji teoria zapobiegania trwodze prze-widuje, %e konsekwencj$ przypomnienia o !mierci jest wzrost koncentracji na problemie w asnej czysto!ci (oraz wzbudzenie potrzeby czysto!ci).
We wczesnych badaniach weryÞ kuj$cych t" hipotez" (podsumowania: #wi$tnicki, Przybyszewski, 2009, 2010) pos ugiwali!my si" takimi wska'nikami koncentracji na problemie czysto!ci, jak: (a) uzupe nianie fragmentów s ów (miara pami"ciowej dost"pno!ci poj"& zwi$zanych z czysto!ci$), (b) kwestionariusze Gdybym teraz móg … oraz W tej chwili czuj# si#… (samoocena w asnej Þ zycz-nej czysto!ci oraz pragnienia Þ zycznego oczyszczenia si") oraz kwestionariusz samooceny w asnej religijnej czysto!ci (samoocen stopnia, w jakim jednostka prze-strzega wymaga( stawianych jej przez wyznawan$ reli-gi"). Wyniki tych bada( potwierdzaj$, %e przypomnienie o !mierci mo%e zwi"ksza& poziom koncentracji na czy-sto!ci, co mo%e przejawia& si" na (co najmniej) dwa spo-soby: (a) spadek pami"ciowej dost"pno!ci poj"& dotycz$-cych czysto!ci i wysoka samoocena w asnej czysto!ci lub (b) wzrost pami"ciowej dost"pno!ci poj"& dotycz$cych czysto!ci i niska samoocena w asnej czysto!ci (czemu to-warzyszy silne pragnienie Þ zycznego oczyszczenia si").
Z punktu widzenia teorii zapobiegania trwodze, lustra-cja stanowi konsekwencj" potrzeby poczucia czysto!ci (lub oczyszczenia) zarówno wspólnoty, jak i w asnej oso-by. Tajni wspó pracownicy s u%b specjalnych PRL swoim zachowaniem powoduj$, %e czujemy si" brudni (zarów-no jako konkretne osoby, jak i jako grupa), w zwi$zku z czym pragniemy si" oczy!ci&, lustruj$c ich.
Przypomnienie o !mierci a koncentracja na wspólnotowo!ci
Proponowana przez nas psychologiczna interpreta-cja lustracji opiera si" na za o%eniu, %e przypomnienie o !mierci aktywizuje schemat wspólnotowo!ci. Za o%enie to jest spójne z wynikami licznych bada( inspirowanych przez teori" opanowywania trwogi, które pokaza y, %e konsekwencj$ przypomnienia o !mierci s$: faworyzowa-nie w asnej grupy, wspierafaworyzowa-nie (cz onków) w asnej grupy, obrona dobrego imienia w asnej grupy oraz sk onno!& do identyÞ kowania si" z ni$ (przegl$dy np. Burke, Martens, Faucher, 2010; Castano, Yzerbyt, Paladino, Carnaghi, 2006; Greenberg i in., 1997; Pyszczynski i in., 2003).
Bezpo!rednim potwierdzeniem s uszno!ci tego twier-dzenia s$ natomiast wyniki nowego badania #wi$tnic-kiego i Smoli(skiej (2013). Pokaza o ono, %e konsekwen-cj$ przypomnienia o !mierci jest wzrost pami"ciowej dost"pno!ci poj"& dotycz$cych wspólnoty (wska'nik
aktywizacji schematu wspólnotowo!ci). Osoby uczestnicz$ce w tym badaniu wype nia y kwestionariusz uzupe -niania fragmentów s ów. Cz"!& tych fragmentów mo%na by o uzupe ni&, tworz$c s owa zwi$zane ze wspólnot$ (np. „rodzina” lub „naród”). Osoby badane w warun-kach przypomnienia o !mierci post"powa y tak znacz-nie cz"!ciej ni% osoby badane w warunkach kontrolnych (p = 0,007). Prawid owo!& ta dotyczy a w takim samym stopniu m"%czyzn i kobiet, jak równie% poj"& dotycz$-cych relacji rodzinnych i poj"& dotycz$dotycz$-cych ojczyzny.
B
ADANIE1
Pierwszy eksperyment zosta zaplanowany zgodnie z logik$ teorii opanowywania trwogi (Greenberg i in., 1997; Pyszczynski i in., 2003). Badania inspirowane t$ teori$ pokaza y, %e przypomnienie o !mierci zwi"ksza sk onno!& do pot"piania i karania osób, które swoim zachowaniem kwestionuj$ warto!ci i zasady moralne zwi$zane z uznawanym przez grup" !wiatopogl$dem (np. Florian, Mikulincer, 1997; Rosenblatt, Greenberg, Solomon, Pyszczynski, Lyon, 1989). Niew$tpliwie pod-j"cie wspó pracy z tajnymi s u%bami PRL jest tego typu „antyspo ecznym” zachowaniem – uznawane przez grup" warto!ci i normy moralne zabraniaj$ bowiem zarówno donoszenia, jak i wspó pracy z reprezentuj$cymi obce i wrogie si y instytucjami. W tej sytuacji przewidywali!-my, %e przypomnienie o !mierci spowoduje wzrost po-parcia dla lustracji. Równocze!nie, Schmeichel i Martens (2005) pokazali, %e wcze!niejsza autoaÞ rmacja przez odwo anie si" do uznawanych warto!ci (por. Steele, 1988; Steele, Liu, 1983) mo%e przeciwdzia a& wzrostowi sk onno!ci do obronny uznawanego !wiatopogl$du, ob-serwowanemu zwykle tu% po przypomnieniu o !mierci. Konsekwencj$ tego rodzaju autoaÞ rmacji mo%e by& za-równo dowarto!ciowanie si", jak i wzrost ufno!ci w sto-sunku do uznawanego !wiatopogl$du (czytaj: wzmocnie-nie obu elementów bufora chroni$cego jednostk" przed egzystencjaln$ trwog$), powinna ona wi"c redukowa& potrzeb" zastosowania innych sposobów przeciwdzia a-nia ewentualnej trwodze. Maj$c to na uwadze, sformu o-wali!my przewidywanie, %e autoaÞ rmacja mo%e spowo-dowa& spadek poparcia dla lustracji.
Ujmuj$c rzecz nieco inaczej: z punktu widzenia teorii opanowywania trwogi istot" lustracji mo%na uj$& jako pró-b" napi"tnowania i ukarania osób, których post"powanie podwa%a warto!& uznawanego !wiatopogl$du. Lustruj$c (lub popieraj$c lustracj"), wzmacniamy wi"c si " bufo-ra chroni$cego nas przed trwog$. O ile przypomnienie o !mierci aktywizuje potrzeb" wzmocnienia tego bufo-ra, przez obron" uznawanego !wiatopogl$du, o tyle po-winno ono sprzyja& jeszcze wi"kszemu poparciu dla idei
lustracji. Z drugiej strony – o ile autoaÞ rmacja wzmacnia oba elementy bufora chroni$cego nas przed trwog$, o tyle powinna ona obni%a& poparcie dla idei lustracji.
+eby zweryÞ kowa& postawione hipotezy wykonali!my prosty eksperyment, którego plan obejmowa trzy grupy: przypomnienia o !mierci, autoaÞ rmacji oraz kontroln$. Wszystkie trzy grupy wykonywa y zadanie polegaj$ce na rangowaniu: albo my!li i uczu& dotycz$cych w asnej !mierci, albo warto!ci tworz$cych Skal# warto$ci ostatecz-nych Miltona Rokeacha (1973; por. Brzozowski, 1987), albo my!li i uczu& zwi$zanych z ogl$daniem telewizji. Metoda
W eksperymencie wzi" o udzia 288 doros ych osób (141 m"%czyzn i 147 kobiet), wylosowanych wed ug nu-meru pesel, mieszka(ców kilkunastu du%ych, !rednich i ma ych polskich miast. Eksperyment by prowadzony w mieszkaniach badanych przez przeszkolonych ankiete-rów. Badani zostali losowo podzieleni na trzy równolicz-ne grupy (N = 96): przypomnienia o !mierci, autoaÞ rma-cji oraz kontroln$.
Pierwszym zadaniem, które wykonywali uczestnicy eksperymentu, by o rangowanie albo 18 my!li i uczu& dotycz$cych w asnej !mierci (warunki przypomnienia o !mierci), albo 18 my!li i uczu& zwi$zanych z ogl$da-niem telewizji (grupa kontrolna), albo 18 warto!ci (wa-runki autoaÞ rmacji). W przypadku dwóch pierwszych grup zastosowano nast"puj$c$ instrukcj":
„Ni%ej przedstawiona jest lista 18 my!li i uczu&, które mog$ dotyczy& !mierci [ogl$dania telewizji]. Interesuje nas, jak cz"sto ich do!wiadczasz, kiedy my!lisz o w asnej !mierci [ogl$dasz telewizj"]. Dlatego uszereguj wymie-nione uczucia i my!li od tej, której najcz"!ciej do!wiad-czasz, kiedy my!lisz o w asnej !mierci [kiedy ogl$dasz telewizj", do tej której do!wiadczasz w takiej sytuacji naj-rzadziej. Przy tej, której najcz"!ciej do!wiadczasz, kiedy my!lisz o w asnej !mierci [ogl$dasz telewizj"] postaw 1, przy drugiej w kolejno!ci – liczb" 2 itd. (…)”.
Natomiast instrukcja zastosowana w warunkach auto-aÞ rmacji brzmia a:
„Ni%ej przedstawiona jest lista 18 warto!ci. Ka%da z nich mo%e mie& dla Ciebie ró%ne znaczenie. Uszereguj je od tej, która jest dla Ciebie najwa%niejsza, do tej mniej istotnej. Przy warto!ci, która ma dla Ciebie naj-wi"ksze znaczenie, postaw 1, przy drugiej w kolejno!ci – liczb" 2 itd. (…)”.
W warunkach przypomnienia o !mierci badani rango-wali nast"puj$ce my!li i uczucia: przeznaczenie, spotka-nie z bogiem, spotka-niebyt, trwoga, spokój, kospotka-niec, piek o, ból, nieuchronno!&, zw$tpienie, pokuta, rozstanie, smutek, zmartwychwstanie, czy!ciec, niebo, %al oraz zbawienie.
Z kolei rangowane w warunkach kontrolnych my!li i uczucia to: nuda, weso o!&, za%enowanie, gniew, zainte-resowanie, spokój, rado!&, relaks, sprzeciw, zniech"cenie, skupienie, poparcie, zdenerwowanie, zachwyt, oboj"t-no!&, entuzjazm, %al oraz smutek. W ko(cu (ostateczne) warto!ci rangowane w warunkach autoaÞ rmacji to: po-czucie bezpiecze(stwa, rodzina, mi o!&, wysoki poziom %ycia, m$dro!&, sukces, poczucie w asnej warto!ci, pokój na !wiecie, przyja'(, uczucie przyjemno!ci, harmonia wewn"trzna, równo!&, szcz"!cie, uznanie spo eczne, wol-no!&, zbawienie, %ycie pe ne wra%e( oraz pi"kno.
Po zako(czeniu rangowania badani byli proszeni o skoncentrowanie si" na trzech najwy%ej ocenionych my! lach i uczuciach (lub warto!ciach) oraz o napisanie kilku zda( na temat ka%dej z nich. W przypadku my!li i uczu& by y to ich krótkie charakterystyki [„scharaktery-zuj krótko (czyli opisz) ka%d$ z nich”], natomiast w przy-padku warto!ci odpowiedzi na pytania: „dlaczego cenisz sobie t" warto!&, co Ty sam oraz inni ludzie mog$ zyska& dzi"ki tej warto!ci oraz w jaki sposób bronisz tej war-to!ci?”.
Nast"pnie uczestnicy eksperymentu wype niali dwa niezwi$zane z tematem badania kwestionariusze buforo-we: sk adaj$c$ si" z 35 pozycji Skal# gry #wi$tnickiego (2006) oraz sk adaj$cy si" z 25 pozycji kwestiona-riusz dotycz$cy mitycznych przekona( ekonomicznych (#wi$tnicki, Przybyszewski, 2007). Kwestionariuszy tych u%yto, poniewa% konsekwencje przypomnienia o !mierci ujawniaj$ si" zazwyczaj dopiero po up ywie pewnego czasu od przeprowadzenia manipulacji eksperymental-nej (p. np. Burke i in., 2010; Greenberg, Pyszczynski, Solomon, Simon, Breus, 1994).
W ko(cu, po wykonaniu zadania buforowego, badani dokonywali oceny stopnia, w jakim akceptuj$ 10 stwier-dze( dotycz$cych „ró%nych problemów spo ecznych i politycznych, stanowi$cych obecnie przedmiot debaty publicznej”. Trzy spo!ród nich dotyczy y poparcia dla lust racji (, Cronbacha = 0,82):
„Nale%y publicznie ujawni& list" wszystkich tajnych wspó pracowników s u%b specjalnych PRL”; „Nale%y obj$& lustracj$: dziennikarzy, uczonych, nauczycieli oraz wszystkich prawników”; „Byli funkcjonariusze aparatu komunistycznego (PZPR, SB, Informacji Wojskowej itd.) przez 10 lat nie powinni zajmowa& wa%nych stanowisk publicznych”.
Wyniki
Wska'nikiem poparcia lustracji by a !rednia odpo-wiedzi na trzy pytania dotycz$ce tej kwestii. Jedno-czynnikowa analiza wariancji ujawni a istotny efekt wa-runków eksperymentalnych, F(2, 285) = 4,03; p = 0,019;
&2 = 0,03. Uzyskane wyniki ilustruje rysunek 1. Analiza
apriorycznych kontrastów ujawni a, %e podczas gdy po-parcie lustracji jest wyra'nie wy%sze w warunkach przy-pomnienia o !mierci (3,86) ni% w warunkach kontrolnych (3,44), t(285) = 2,67; p = 0,008, poparcie dla tej idei w warunkach autoaÞ rmacji (3,52) jest tak samo wysokie, jak w warunkach kontrolnych, t < 1. Do takich samych wniosków prowadz$ rezultaty analizy kontrastów apo-steriorycznych. Grupa przypomnienia o !mierci ujawni a wy%szy poziom poparcia dla lustracji ni% obie pozosta e grupy (p < 0,05), które w ogóle nie ró%ni y si" od siebie. Dyskusja
Potwierdzi o si" przewidywanie, %e przypomnienie o !mierci zwi"kszy poparcie lustracji. Przewidywanie to wyprowadzili!my wprawdzie z teorii opanowywania trwogi, równie dobrze mogli!my je jednak wyprowadzi& z teorii zapobiegania trwodze lub z teorii modeli relacji. Nie uzyska o natomiast %adnego potwierdzenia, specy-Þ czne dla teorii opanowywania trwogi, przewidywanie, %e autoaÞ rmacja poprzez odwo anie si" do uznawanych warto!ci obni%y poparcie lustracji. Taki wzór wyników podwa%a wiarygodno!& hipotezy, zgodnie z któr$ lustracja jest konsekwencj$ obrony uznawanego !wiato -po gl$du.
W tej sytuacji, planuj$c kolejne badanie, skoncentrowa-li!my si" na koncepcji zapobiegania trwodze, której zarys powstawa w tym samym czasie. Zgodnie z t$ koncepcj$, lustracja jest konsekwencj$ potrzeby obrony poczucia czysto!ci (lub oczyszczenia) zarówno w asnej osoby, jak i wspólnoty, do której nale%y jednostka.
Zainspirowa y nas przy tym badania Zhonga i Lilien-quist (2006), którzy pokazali, %e Þ zyczne oczyszczenie si" (umycie r$k chusteczk$ higieniczn$) zmniejsza dekla-rowan$ gotowo!& do udzielenia pomocy innym, obser-wowan$ wtedy, gdy badany przypomni sobie jaki! swój
niemoralny uczynek, oraz badania zespo u Rachmana (teoria i przegl$d: Rachman, 2006), które pokaza y, %e (a) kobiety, oÞ ary gwa tów i napa!ci na tle seksualnym cz"sto odczuwaj$ potrzeb" umycia si", a nawet rzeczywi-!cie myj$ si" zarówno bezpo!rednio po nieszcz"!liwym zdarzeniu, jak i po zako(czeniu wywiadu psychologicz-nego, przeprowadzonego wiele lat pó'niej (Fairbrother, Rachman, 2004) oraz (b) kobiety, studentki cz"sto odczu-waj$ potrzeb" umycia si", a nawet rzeczywi!cie myj$ si", je!li wyobra%$ sobie wymuszony poca unek (Fairbrother, Newth, Rachman, 2004).
Wyniki tych bada( wskazuj$ na wr"cz anatomicz-ny zwi$zek Þ zycznej i moralnej czysto!ci (por. Borg, Lieberman, Kiehl, 2008; Moll i in., 2008) oraz na to, %e Þ -zyczne oczyszczenie si" mo%e by& 'ród em poczucia mo-ralnej czysto!ci. W zwi$zku z tym zdecydowali!my si" powtórzy& nasz pierwszy eksperyment, zast"puj$c wa-runki autoaÞ rmacji warunkami Þ zycznego oczyszczenia si" (przez umycie r$k). Przewidywali!my, %e skutkiem Þ zycznego oczyszczenia si" b"dzie spadek poparcia idei lustracji.
B
ADANIE2
Drugi eksperyment zosta zaplanowany zgodnie z logik$ teorii zapobiegania trwodze (#wi$tnicki, Przybyszewski, 2009, 2010) oraz teorii modeli relacji (Fiske, 1991, 1992; Rai, Fiske, 2011).
Zgodnie z koncepcj$ zapobiegania trwodze (por. #wi$t nicki, Przybyszewski, 2009, 2010) koniecznym wa runkiem tego, aby identyÞ kacja ze wspólnot$ oraz z uznawanym !wiatopogl$dem chroni a nas przed egzy-stencjaln$ trwog$ jest czysto!& (i prawo!&) wspólnoty, integruj$cego j$ !wiatopogl$du oraz samej jednostki. Jedynie przynale%no!& do czystej i prawej wspólnoty oraz identyÞ kacja z charakteryzuj$cym si" tymi przymiotami !wiatopogl$dem mo%e da& jednostce poczucie rzeczywi-stej i/lub symbolicznej nie!miertelno!ci. Równocze!nie warunkiem koniecznym wyst$pienia takiego poczucia jest prze!wiadczenie o w asnej czysto!ci i prawo!ci, wy-nikaj$ce z przekonania, %e jednostka spe nia (moralne) wymagania, stawiane jej przez wspólnot" i deÞ niuj$cy j$ !wiatopogl$d.
Zauwa%my, %e zgodnie z teori$ modeli relacji (Fiske, 1991, 1992; Rai, Fiske, 2011) czysto!& wspólnoty, czy-sto!& wspólnotowego !wiatopogl$du oraz czyczy-sto!& samej jednostki $czy relacja ekwiwalencji. Nieczysto!& wspól-noty oznacza nieczysto!& jednostki oraz uznawanego przez ni$ !wiatopogl$du. Nieczysto!& wspólnotowego !wiatopogl$du oznacza nieczysto!& wspólnoty oraz two-rz$cych j$ jednostek. W ko(cu, nieczysto!& jakiejkolwiek nale%$cej do grupy jednostki oznacza nieczysto!& ca ej
Autoafirmacja
Popar
cie dla lus
tr acji 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 TV Śmierć
Rysunek 1. Poparcie dla lustracji w trzech grupach ekspery-mentalnych (badanie 1).
wspólnoty oraz uznawanego przez ni$ !wiatopogl$du. O ile wspó praca z tajnym s u%bami PRL oceniana jest jako zachowanie nieczyste (lub niemoralne), o tyle idea lustracji powinna cieszy& si" znacznym poparciem u cz onków wspólnoty, co potwierdzaj$ m.in. wyniki bada( CBOS z 2002 i 2007 roku (oraz rezultaty nasze-go pierwszenasze-go badania). Z kolei, o ile przypomnienie o !mierci sprzyja koncentracji na problemie czysto!ci (por. #wi$tnicki, Przybyszewski, 2009, 2010), o tyle po-winno ono zwi"ksza& poparcie dla idei lustracji. W ko(-cu, o ile Þ zyczne oczyszczenie si" (np. poprzez umycie) r$k daje jednostce poczucie Þ zycznej oraz moralnej czys-to!ci (Zhong, Lilienquist, 2006; Schnall, Benton, Harvey, 2008), o tyle powinno ono obni%a& poziom poparcia dla idei lus tracji.
Aby zweryÞ kowa& te przewidywania wykonali!my eksperyment, który ró%ni si" od pierwszego badania przede wszystkim tym, %e warunek autoaÞ rmacji zast$-pili!my warunkiem Þ zycznego oczyszczenia si" – cz"!& uczestników badania zosta a poproszona o umycie r$k myd em, oÞ arowanym im przez rzekomego sponsora ba-da( (por. Zhong, Lilienquist, 2006).
Drug$ istotn$ ró%nic$ by o uwzgl"dnienie w planie dru-giego eksperymentu ró%nic indywidualnych. Otó%, jego uczestnicy wype niali dwa krótkie kwestionariusze oso-bowo!ci, z których jeden dotyczy l"ku. Z kilku powodów przypuszczali!my, %e przewidywane przez nas zale%no!ci wyst$pi$ (tylko lub przede wszystkim) w przypadku osób charakteryzuj$cych si" niskim poziomem l"ku. Po pierw-sze, badania inspirowane przez teori" opanowywania trwogi (Arndt, Solomon, 2002) pokaza y, %e koniecznym warunkiem zaanga%owania si" w aktywn$ obron" uzna-wanego !wiatopogl$du jest „ufna wiara” w jego s usz-no!&, której po prostu brakuje osobom neurotycznym i l"kowym. Po drugie, zgodnie z koncepcj$ zapobiegania trwodze (por. #wi$tnicki, Przybyszewski, 2009, 2010) identyÞ kacja ze wspólnot$ oraz z cementuj$cym j$ !wia-topogl$dem jest mechanizmem obronnym, który chroni nas przed ewentualnym l"kiem (a nie sposobem radzenia sobie z ju% do!wiadczanym l"kiem), z czego wynika, %e mechanizmem tym pos ugiwa& si" powinny raczej osoby cechuj$ce si" (jeszcze) niskim poziomem l"ku. Po trze-cie, wyniki ostatnich bada( sugeruj$, %e umycie r$k mo%e oddzia ywa& na jednostk" albo jako akt oczyszczenia si", czego rezultatem jest poczucie czysto!ci, albo jako czyn-nik przypominaj$cy jej o czysto!ci, czego skutkiem jest wzrost koncentracji na problemie czysto!ci oraz ewentu-alne poczucie zabrudzenia si" (por. rozbie%ne wyniki ba-da(: Helzer, Pizarro, 2011; Lee, Schwarz, 2010a, 2010b; Schnall, Benton, Harvey, 2008; Zhong, Lilienquist, 2006; Zhong, Strejcek, Sivanathan, 2010; przegl$d tych bada(
w: Chapman, Anderson, 2013). Jak si" wydaje, ta druga mo%liwo!& jest znacznie bardziej prawdopodobna w przy-padku osób charakteryzuj$cych si" wysokim l"kiem. Metoda
Zbadano 131 doros ych mieszka(ców dwunastu wi"k-szych polskich miast (66 m"%czyzn, 64 kobiety, brak danych o p ci jednej osoby). Zostali oni dobrani w taki sam sposób, jak uczestnicy pierwszego badania, a eks-peryment by przeprowadzany w ich mieszkaniach przez przeszkolonych ankieterów. Badani zostali podzieleni, w losowy sposób, na trzy grupy: przypomnienia o !mier-ci (n = 44), Þ zycznego oczyszczenia si" (n = 44) oraz kontroln$ (n = 43).
Uczestnicy badania wype niali najpierw dwa krótkie kwestionariusze – miary autorytaryzmu oraz l"ku.
Zastosowana miara autorytaryzmu (' Cronbacha = 0,76) zosta a skonstruowana przez #wi$tnickiego i Prz by szewskiego (2007) na podstawie analizy czynnikowej 19 p o -zycji dotycz$cych autorytaryzmu, dogmatyzmu oraz nietolerancji wieloznaczno!ci. Sk ada si" ona z 9 stwier-dze(: czterech pochodz$cych ze Skali autorytaryzmu Koralewicz (1987), trzech ze Skali nietolerancji na wie-loznaczno$% Budnera (za: Kossowska, 2005), jednego ze Skali autorytaryzmu, u%ywanej przez Konarzewskiego (1993), oraz jednego ze Skali dogmatyzmu Rokeacha (za: Kossowska, 2005). Przyk adowe pozycje to: „Najwa%-niejsz$ rzecz$, której trzeba nauczy& dzieci, jest pos u-sze(stwo wobec rodziców”, „Jak si" dobrze zastanowi&, to trzeba przyzna&, %e istniej$ na !wiecie tylko dwa typy ludzi: silni i s abi” oraz „Im szybciej zgodzimy si" na wspólne warto!ci i idea y, tym lepiej”. Badani ocenia-li stopie(, w jakim zgadzaj$ si" z tymi stwierdzeniami, pos uguj$c si" pi"ciostopniow$ skal$, w której 1 oznacza zdecydowanie nie zgadzam si#, natomiast 5 – zdecydowa-nie zgadzam si#.
Z kolei zastosowana miara l"ku (' Cronbacha = 0,87) to skrócona o jedn$ (ostatni$) pozycj" Skala l#ku Koralewicz (1987). Sk ada si" ona z 7 pyta(, takich jak: „Jak cz"sto czuje si" P. przygn"biony?”, „Jak cz"sto od-czuwa P. niepokój, cho& nie wie, z jakiego powodu?” oraz „Jak cz"sto czuje si" P. tak rozbity, %e nie mo%e P. zebra& my!li?”. Pytania te pochodz$ ze znanych kwestionariu-szy osobowo!ci: MMPI oraz Skali neurotyzmu Eysencka (Koralewicz, 1987, s. 70). Respondenci odpowiadali na nie, pos uguj$c si" pi"ciostopniow$ skal$, gdzie 1 ozna-cza nigdy, natomiast 5 – zawsze.
Nast"pn$ cz"!& badania stanowi a manipulacja eks-perymentalna. W warunkach przypomnienia o !mierci oraz w grupie kontrolnej zastosowano dok adnie tak$ sam$ procedur", jak w pierwszym eksperymencie: badani
rangowali 18 my!li i uczu&, dotycz$cych albo w asnej !mierci, albo ogl$dania telewizji, a nast"pnie charakte-ryzowali (w kilku zdaniach) trzy najwa%niejsze spo!ród nich.
Z kolei w warunkach Þ zycznego oczyszczenia si" bada-ni byli proszebada-ni o umycie r$k podarowanym im myd em. Ankieter informowa ich, %e na %yczenie (anonimowego) sponsora bada( wezm$ udzia w krótkim badaniu konsu-menckim typu trial, wr"cza im nieoznakowan$ próbk" myd a i prosi o udanie si" do azienki i umycie r$k. Po powrocie z azienki badani wype niali kwestionariusz oceny produktu, sk adaj$cy si" z o!miu pozycji, takich jak: „Daje uczucie czysto!ci”, „Dobrze pieni si"” oraz „Ma przyjemny zapach”.
Dalszy przebieg eksperymentu by taki sam we wszyst-kich trzech grupach. Badani wykonywali najpierw zadanie buforowe, polegaj$ce na udzieleniu odpowiedzi na pierw-sze 25 pyta( Skali gry #wi$tnickiego (2006). Nast"pnie oceniali stopie(, w jakim zgadzaj$ si" z 9 stwierdzeniami dotycz$cymi „ró%nych problemów spo ecznych i poli-tycznych, stanowi$cych obecnie przedmiot debaty pub-licznej”. Cztery z tych stwierdze( dotyczy y problemu lustracji (' Cronbacha = 0,82). Do trzech stwierdze( u%y-tych w badaniu 1 dodano czwarte: „Nale%y jak najszyb-ciej zrealizowa& wszystkie zapisy uchwalonej niedawno ustawy lustracyjnej”.
Ostatni wype niany przez badanych kwestionariuszem sk ada si" z 13 stwierdze( i dotyczy ró%nych (mitycz-nych) przekona( ekonomicznych.
Wyniki
Dla ka%dej osoby badanej obliczono wska'nik popar-cia dla idei lustracji, którym by a !rednia odpowiedzi na wszystkie cztery pytania dotycz$ce tej kwestii.
Analizie poddano ogólny model liniowy (general li-near model), w przypadku którego zmiennymi niezale%-nymi by y: warunki eksperymentalne (trychotomiczna zmienna jako!ciowa), scentrowane wska'niki l"ku i auto-rytaryzmu (dwie zmienne ci$g e) oraz wszystkie mo%liwe interakcje tych zmiennych. Zastosowano quasi-ekspery-mentaln$ metod" kodowania warto!ci zmiennej warunki eksperymentalne (tzw. effect coding). W odró%nieniu od popularniejszej metody zero-jedynkowej (tzw. dummy coding), pozwalaj$cej na porównywanie przewidywa-nych przez analizowany model !rednich dla poszczegól-nych warunków ze !redni$ przewidywan$ dla (arbitralnie wybranej) grupy kontrolnej, zastosowana metoda kodo-wania pozwala na porównanie !rednich przewidywanych dla poszczególnych warunków z ogóln$ !redni$ (tzw. grand mean), przewidywan$ dla wszystkich zbadanych osób (Sosnowski, 2010; West, Aiken, Krull, 1996).
Zdecydowali!my si" na tak$ metod" kodowania z dwóch powodów. Po pierwsze, w czasie, kiedy by y wy -ko nywane badania, polska telewizja cz"sto prezentowa a opinie przychylne lustracji. W tej sytuacji procedura za-stosowana w grupie kontrolnej (rangowanie my!li i uczu& dotycz$cych ogl$dania TV) mog a mie& pewien wp yw na deklarowane poparcie dla tej idei. Po drugie, porów-nanie z ogóln$ !redni$ stanowi o trudniejszy test naszej krytycznej hipotezy, zgodnie z któr$ Þ zyczne oczyszcze-nie si" powinno zmoczyszcze-niejszy& poparcie dla idei lustracji ni% porównanie z grup$ kontroln$ (por. rysunek 2).
Wykonana przez nas analiza ujawni a dwa istotne efek-ty. Pierwszym z nich by efekt autorytaryzmu, F(1, 119) = 14,04; p < 0,0005; &2 = 0,11. Jak mo%na by o oczekiwa&,
im wy%szy by poziom autorytaryzmu badanych, tym wi"ksze by o ich poparcie dla lustracji, r(129) = 0,36; p < 0,0005. Drugim istotnym efektem by a przewidywa-na przez przewidywa-nas interakcja warunków eksperymentalnych i l"ku, F(2, 119) = 4,23; p = 0,017; &2 = 0,07.
Aby zrozumie& natur" tej interakcji wykonali!my dwie analizy regresyjne, zaplanowane zgodnie ze wskazów-kami Westa, Aiken i Krull (1996). W pierwszej analizie wska'nik l"ku zosta wyzerowany na poziomie odpowia-daj$cym jednemu odchyleniu standardowemu poni%ej !redniej, w drugiej za! – na poziomie odpowiadaj$cym jednemu odchyleniu standardowemu powy%ej !redniej (podczas gdy wska'nik autorytaryzmu by zawsze scen-trowany). Analizy te pozwoli y nam na obliczenie tzw. przewidywanych !rednich poparcia dla lustracji w po-szczególnych warunkach eksperymentalnych, zarówno dla osób charakteryzuj$cych si" niskim l"kiem (M – 1SD), jak i osób charakteryzuj$cych si" wysokim l"kiem (M + 1SD). Równocze!nie by a mo%liwa ocena tego, czy !rednie te ró%ni$ si" od ogólnej !redniej poparcia dla lustracji prze-widywanej przez analizowany model osobno dla wszyst-kich osób cechuj$cych si" niskim i wysokim l"kiem.
Rysunek 2 przedstawia przewidywane !rednie popar-cia lustracji przez osoby charakteryzuj$ce si" niskim l"-kiem (M – 1SD). Ogólna !rednia przewidywana dla tych osób wynosi a 3,33. #rednia dla warunków przypomnie-nia o !mierci (3,71), by a istotnie wy%sza od tej ogólnej !redniej, ( = 0,31; t = 2,32; p = 0,022, natomiast !red-nia dla warunków Þ zycznego oczyszcze!red-nia si" (2,86) – istotnie ni%sza ni% ta ogólna !rednia, ( = –0,38; t = –2,78; p = 0,006. W przypadku osób o niskim l"ku przypomnie-nie o !mierci spowodowa o wi"c wyra'ny wzrost poparcia idei lustracji, natomiast Þ zyczne oczyszczenie si" – wy-ra'ny spadek poparcia tej idei, w porównaniu z ogólnym poziomem poparcia, charakterystycznym dla takich osób.
Z kolei rysunek 3 przedstawia przewidywane !red-nie poparcia lustracji przez osoby charakteryzuj$ce si"
wysokim l"kiem (M + 1SD). Ani !rednia dla warunków przypomnienia o !mierci (3,04), ani !rednia dla warun-ków Þ zycznego oczyszczenia si" (3,44) nie ró%ni y si" od ogólnej !redniej przewidywanej dla takich osób (3,30). W przypadku osób l"kowych przypomnienie o !mier-ci i Þ zyczne oczyszczenie si" nie mia y wi"c istotnego wp ywu na poziom poparcia idei lustracji.
Dyskusja
Uzyskane wyniki potwierdzi y zasadno!& wszystkich pos tawionych hipotez. Po pierwsze, przypomnienie o !mierci spowodowa o wzrost poparcia dla idei lustra-cji. Po drugie, Þ zyczne oczyszczenie si", poprzez umycie r$k, obni%y o poparcie dla tej idei. Po trzecie, oba prze-widywane efekty wyst$pi y tylko w przypadku osób cha-rakteryzuj$cych si" niskim l"kiem. Taki wzór wyników jest idealnie zgodny z (psycho)logik$ teorii zapobiegania
trwodze i teorii modeli relacji. Potwierdza on zasadno!& koncepcji, zgodnie z któr$ istotnym motywem lustracji jest poczucie moralnej nieczysto!ci (w asnej osoby oraz wspólnoty), do!wiadczane wtedy, gdy dowiadujemy si", %e jaki! cz onek naszej grupy podj$ wspó prac" z tajnymi s u%bami PRL.
B
ADANIEFOLLOWUPNajwa%niejszym rezultatem naszych bada( jest po-twierdzenie hipotezy, zgodnie z któr$ Þ zyczne oczyszcze-nie si" mo%e os abia& poparcie dla lustracji w przypad-ku osób o niskim poziomie l"przypad-ku. Poniewa% jest to nowy rezultat, chcieli!my zreplikowa& go oraz wyeliminowa& niektóre jego alternatywne interpretacje.
Dlatego wykonali!my kolejne badanie (N = 241), sta-nowi$ce replikacj" drugiego eksperymentu, z jedn$ pod-stawow$ ró%nic$: grup" kontroln$ podzielili!my na dwie podgrupy. Pierwsza z nich (n = 44) rangowa a my!li i uczucia dotycz$ce ogl$dania telewizji, natomiast druga (n = 41) uczestniczy a w rzekomym badaniu konsumenc-kim, w trakcie którego wypróbowywa a podarowany d ugopis. Celem tego zabiegu by o wykluczenie alterna-tywnej interpretacji wyników drugiego eksperymentu, zgodnie z któr$ umycie r$k podarowanym myd em mo%e obni%a& poparcie lustracji albo dlatego, %e (a) osoby ba-dane czuj$ si" w jaki! sposób wyró%nione lub dowarto!-ciowane, albo dlatego, %e (b) takie do!wiadczenie popra-wia ich nastrój (por. Isen, 1987; Isen, Reeve, 2005) lub wr"cz uruchamia sekrecj" endorÞ n (por. Dunbar, 2009), w zwi$zku z czym s$ one, ogólnie rzecz bior$c, mniej sro-gie i bardziej %yczliwe dla innych.
Otrzymane wyniki wykluczy y tak$ alternatywn$ inter-pretacj". Kiedy porównali!my obie grupy kontrolne, za-obserwowali!my, %e osoby, które wcze!niej y podarowany d ugopis, by y nieco bardziej przychylne idei lustracji ni% osoby, które wcze!niej rangowa y my!li i uczucia dotycz$ce TV. Co wi"cej, zaobserwowali!my istotn$ interakcj", polegaj$c$ na tym, %e to w a!nie oso-by o niskim l"ku ujawnia y, po wypróbowaniu d ugopisu, silniejsze poparcie dla lustracji, w porównaniu z sytu-acj$, w której wcze!niej rangowa y my!li i uczucia do-tycz$ce telewizji, F(1, 71) = 4,92; p = 0,03; &2 = 0,07.
Wypróbowanie d ugopisu wp ywa o wi"c na osoby cha-rakteryzuj$ce si" niskim l"kiem w sposób dok adnie od-wrotny ni% umycie r$k.
Aby zreplikowa& krytyczn$ dla nas zale%no!&, w na-st"pnym kroku po $czyli!my obie grupy kontrolne i po-wtórzyli!my analiz" wykonan$ na danych otrzymanych w trakcie drugiego eksperymentu. Ujawni a ona istotn$ interakcj" l"ku i warunków eksperymentalnych, F(1, 229) = 3,43; p = 0,034; &2 = 0,03. Istota tej interakcji polega a Oczyszczenie
Popar
cie dla lus
tr acji 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 TV Śmierć
Ogólna średnia przewidywana dla osób o niskim lęku
Oczyszczenie
Popar
cie dla lus
tr acji 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 TV Śmierć
Ogólna średnia przewidywana dla osób o wysokim lęku
Rysunek 3. Poziom poparcia lustracji ujawniony w trzech warunkach eksperymentalnych przez osoby o wysokim l"ku (M + 1 SD) w badaniu 2.
Rysunek 2. Poziom poparcia lustracji ujawniony w trzech warunkach eksperymentalnych przez osoby o niskim l"ku (M – 1 SD) w badaniu 2.
na tym, %e w przypadku niskiego l"ku, umycie r$k po-wodowa o obni%enie poparcia lustracji (3,89 – po $czona grupa kontrolna vs. 3,47 – warunki mycia r$k; p = 0,056), natomiast przypadku wysokiego l"ku powodowa o wr"cz pewien wzrost poparcia lustracji (3,48 – po $czona grupa kontrolna vs. 3,74 – warunki mycia r$k; p = 0,074). Uda o si" wi"c nam zreplikowa& krytyczny rezultat drugiego eksperymentu, a przy okazji uzyska& (skromne) potwier-dzenie przypuszczenia, %e umycie r$k mo%e oddzia ywa& na osoby l"kowe nie jako akt oczyszczenia si", lecz jako przypomnienie o problemie czysto!ci2.
D
YSKUSJAOGÓLNAPrzedstawione eksperymenty mo%na traktowa& za-równo jako prób" oceny wyja!nie( (motywów) lustracji, oferowanych przez pewne koncepcje psychologiczne, jak i prób" oceny tych koncepcji. W jednym i w drugim przypadku uzyskane wyniki wydaj$ si" dyskwaliÞ kowa&, niezwykle popularn$ i wp ywow$, teori" opanowywania trwogi. Wprawdzie przypomnienie o !mierci podnios o (w obu badaniach) poziom poparcia dla lustracji (po-twierdzenie zasadno!ci hipotezy wyrazisto!ci !mierci), autoaÞ rmacja przez odwo anie si" do uznawanych warto-!ci nie mia a %adnego wp ywu na poziom poparcia tej idei (falsyÞ kacja hipotezy buforowania l"ku). Zgodnie z teo-ri$ opanowywania trwogi, konsekwencje przypomnienia o !mierci oraz autoaÞ rmacji powinny mie& przeciwstaw-ny charakter. AutoaÞ rmacja przez odwo anie si" do uzna-wanych warto!ci wzmacnia oba elementy bufora, który ma nas chroni& przed trwog$: dowarto!ciowuje jednostk" (czyli podnosi jej samoocen") oraz aÞ rmuje kluczowe dla uznawanego przez ni$ !wiatopogl$du warto!ci (czy-li wzmacnia !wiatopogl$d). Powinna wi"c ona os abia& nat"%enie wszelkich reakcji obronnych chroni$cych nas przed l"kiem, na przyk ad przez st umienie my!li o !mier-ci (por. np. Greenberg i in., 1997). Wynika z tego, %e mo-tywem lustracji najprawdopodobniej nie jest ani obrona przed l"kiem, ani obrona uznawanego !wiatopogl$du, ani obrona poczucia w asnej warto!ci.
Z drugiej strony, uzyskane wyniki stanowi$ mocne wsparcie dla teorii zapobiegania trwodze i teorii modeli relacji. Fizyczne oczyszczenie si" przez umycie r$k ob-ni%y o poziom poparcia lustracji w!ród osób cechuj$cych
si" niskim poziomem l"ku. Wynik ten potwierdza przy-puszczenie, %e motywem kryj$cym si" za lustracj$ jest po-trzeba czysto!ci (lub jedno!ci; Rai, Fiske, 2011). Wydaje si", %e najwi"kszymi zwolennikami lustracji s$ osoby na-wykowo pos uguj$ce si" wspólnotowym modelem (lub schematem) relacji. Dla takich osób niezwykle wa%na jest sprawa integralno!ci (czyli spójno!ci i czysto! ci) wspólno-ty, do której nale%$. Jest tak, poniewa% identyÞ kacja z tak$ wspólnot$ chroni je przed egzystencjaln$ trwog$ i nada-je sens ich doczesnemu %yciu. Dlatego wszelkie sytuacnada-je przypominaj$ce im o !mierci (np. katastrofa smole(ska) koncentruj$ je na problemie czysto!ci, czego skutkiem jest mi"dzy innymi niezwykle silne poparcie idei lustracji.
Poni%sze dwa przyk ady (mimo ich oczywistej odmien-no!ci) pokazuj$, jak silnym motywem mo%e by& wyst"-puj$ce w takiej sytuacji pragnienie oczyszczenia w asnej wspólnoty.
Pierwszym z nich jest historia Zahry al-Azzo, m odej Syryjki porwanej i zgwa conej przez obcych ludzi. Kiedy wróci a do domu, zosta a w trakcie snu zamordowana przez starszego brata. Oczyszczona w ten sposób rodzina Zahry !wi"towa a z tego powodu do pó'nej nocy (za: Rai, Fiske, 2011). Drugi dotyczy prof. Ryszarda Terleckiego, który publicznie zlustrowa swojego ojca (Terlecki, 2003). Na stronie internetowej IPN opublikowano nast"-puj$cy komentarz dotycz$cy jego postawy:
„Jeste!my dumni, %e po!ród wielu Polaków, którzy poznali w ostatnich miesi$cach ponur$ prawd" o swoich bliskich, w a!nie pracownik Instytutu Pami"ci Narodowej jako pierwszy odwa%y si" w tej sprawie publicznie za-bra& g os (…) uwa%amy, %e wyznaczy on wzór zacho-wania w tak trudnej i bolesnej sprawie. (…). Czujemy si" zaszczyceni, mog$c wspó pracowa& w jednej instytucji z cz owiekiem, który ten w a!nie nakaz przed o%y ponad pokus" ukrycia osobistej tragedii” (IPN, 2003).
Wracaj$c do wyników naszych bada(: najwa%niej-szym ich rezultatem jest potwierdzenie hipotezy, zgodnie z któr$ Þ zyczne oczyszczenie si" mo%e os abia& poparcie dla lustracji w przypadku osób o niskim poziomie l"ku. Prawid owo!& tak$ zaobserwowali!my zarówno w dru-gim badaniu, jak i w badaniu folow up. Równocze!nie okaza o si", %e osoby o niskim poziomie l"ku, które nie my y r$k, lecz wypróbowywa y d ugopis, w %adnym wy-padku nie z agodzi y swojego stanowiska w stosunku do tajnych wspó pracowników s u%b PRL. Wyklucza to interpretacj" efektu umycia r$k zwi$zanego z dowarto!-ciowaniem, popraw$ nastroju lub sekrecj$ endorÞ n, sta-nowi$cymi konsekwencj" wyró%nienia, jakim jest uczest-nictwo w badaniu konsumenckim.
Ostatnim zagadnieniem, które chcieliby!my poruszy&, jest mo%liwo!& (lub raczej potrzeba) zintegrowania teorii
2 W badaniu tym nie zaobserwowali!my wzrostu poparcia
lu-stracji b"d$cego wynikiem przypomnienia o !mierci. Badanie to zosta o jednak wykonane wkrótce po og oszeniu wyroku Trybuna u Konstytucyjnego, uchylaj$cego istotn$ cz"!& obowi$zuj$cej ustawy lustracyjnej z 2007 roku, co przynajmniej na pewien czas o atmosfer" wokó problemu lustracji (por. CBOS, 2009). Efekt taki uda o si" nam (ponownie) uzyska& w nowszych badaniach (Ward"ga, 2009).
zapobiegania trwodze i teorii modeli relacji. Wydaje si", %e teoria modeli relacji mo%e by& swego rodzaju ogóln$ ram$ (lub podstaw$) dla teorii zapobiegania trwodze. Integracja obu teorii oznacza aby mi"dzy innymi przyj"-cie, %e pos ugiwanie si" wspólnotowym modelem relacji jest wa%niejsz$ sk adow$ procesu zapobiegania trwodze ni% tzw. obrona !wiatopogl$du, %e poczucie czysto!ci/ integralno!ci/jedno!ci ma cz"sto wi"ksze znaczenie ni% wysoka samoocena oraz %e wiele znanych konsekwencji przypomnienia o !mierci nie jest bynajmniej skutkiem obrony uznawanego !wiatopogl$du, lecz raczej uaktyw-nienia si" wspólnotowego modelu relacji oraz wzbudze-nia potrzeby czysto!ci/integralno!ci/jedno!ci.
L
ITERATURACYTOWANAArndt, J., Solomon, S. (2002). The control of death and the death of control: The effects of mortality salience, neuroti-cism, and worldview threat on the desire for control. Journal of Research in Personality, 37, 1–22.
Borg, J. S., Lieberman, D., Kiehl, K. A. (2008). Infection, incest, and iniquity: Investigating the neural correlates of disgust and morality. Journal of Cognitive Neuroscience, 20, 1529–1546. Brzozowski, P. (1987). Skala warto!ci – polska adaptacja testu
Miltona Rokeacha. W: R. -. Drwal (red.), Techniki kwes-tionariuszowe w diagnostyce psychologicznej (s. 81–122). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Burke, B. L., Martens, A., Faucher, E. H. (2010). Two decades of terror management theory: A meta-analysis of mortality salience research. Personality and Social Psychology Review, 14, 155–195.
Castano, E., Yzerbyt, V., Paladino, M., Carnaghi, A. (2006). Extending the self in space and time: Social identiÞ cation and existential concerns. W: R. Brown, D. Capozza (red.), Social identities: Motivational, emotional and cultural inß uences (s. 73–90). New York: Psychology Press.
CBOS (2002). Polacy o lustracji i zmianach w ustawie lus-tracyjnej. Warszawa: Centrum Badania Opinii Spo ecznej: komunikat z bada( BS/56/2002.
CBOS (2007). O lustracji i sposobie ujawniania materia ów zgromadzonych w IPN. Warszawa: Centrum Badania Opinii Spo ecznej: komunikat z bada( BS/102/2007.
CBOS (2009). Oceny i rozliczenia okresu PRL w opinii publicz-nej. Warszawa: Centrum Badania Opinii Spo ecznej: komuni-kat z bada( BS/93/2009.
Chapman, H. A., Anderson, A. K. (2013). Things rank and gross in nature: A review and synthesis of moral disgust. Psychological Bulletin, 139, 300–327.
Chapman, H. A., Kim, D. A., Susskind, J. M., Anderson, A. K. (2009). In bad taste: Evidence for the oral origins of moral disgust. Science, 323, 1222–1226.
Dunbar, R. (2009). Pch y, plotki a ewolucja j#zyka (prze . T. Pa( kowski). Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca. Epstein, S. (1994). Integration of the cognitive and the
psycho-dynamic unconscious. American Psychologist, 49, 709–724.
Fairbrother, N., Rachman, S. (2004). Feelings of mental pollu-tion subsequent to sexual assault. Behaviour Research and Therapy, 42, 173–189.
Fairbrother, N., Newth, J., Rachman, S. (2004). Mental pollu-tion: Feeling of dirtiness without physical contact. Behaviour Research and Therapy, 43, 121–130.
Fiske, A. P. (1991). Structures of social life: The four elementary forms of human relations. New York: Free Press.
Fiske, A. P. (1992). The four elementary forms of sociality: Framework for a uniÞ ed theory of social relations. Psy cho-logical Review, 99, 689–723.
Fiske, A. P., Haslam, N. (1996). Social cognition is thinking about relationships. Current Directions in Psychological Science, 5, 143–148.
Fiske, A. P., Haslam, N. (2005). The four basic social bonds: Structures for coordinating interactions. W: M. Baldwin (red.), Interpersonal cognition (s. 267–298). New York: Guil-ford Press.
Florian, V., Mikulincer, M. (1997). Fear of death and the judg-ment of social transgressions: A multidimensional test of ter-ror management theory. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 369–380.
Greenberg, J., Pyszczynski, T., Solomon, S., Simon, L., Breus, M. (1994). Role of consciousness and accessibility of death--related thoughts in mortality salience effects. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 627–637.
Greenberg, J., Solomon, S., Pyszczynski, T. (1997). Terror management theory of self-esteem and cultural worldviews: Empirical assessments and conceptual reÞ nements. W: M. P. Zanna (red.), Advances in experimental social gy (t. 29, s. 61–139). Orlando, FL: Academic Press.
Haidt, J., Rozin, P., McCauley, C., Imada, S. (1997). Body, psy-che, and culture: The relationship between disgust and moral-ity. Psychology and Developing Societies, 9, 107–131. Hayes, J., Schimel, J., Faucher, E. H., Williams, T. J. (2008).
Evidence for the DTA hypothesis II: Threatening self-esteem increases death-thought accessibility. Journal of Experimen-tal Social Psychology, 44, 600–613.
Helzer, E. G., Pizarro, D. A. (2011). Dirty liberals! Reminders of physical cleanliness inß uence moral and political attitudes. Psychological Science, 22, 517–522.
Horberg, E. J., Oveis, C., Keltner, D., Cohen, A. B. (2009). Disgust and moralization of purity. Journal of Personality and Social Psychology, 97, 963–976.
IPN (2003). Przegl$d mediów. Pobrane z: http://www.ipn.gov. pl/wydzial-prasowy/media-o-ipn/przeglad-mediow-8-10-wrzesnia-2003-r.
Isen, A. M. (1987). Positive affect, cognitive processes, and social behavior. W: L. Berkowitz (red.), Advances in experi-mental social psychology (t. 20, s. 203–253). New York: Aca-demic Press.
Isen, A. M., Reeve, J. (2005). The inß uence of positive affect on intrinsic and extrinsic motivation: Facilitating enjoyment of play, responsible work behavior, and self-control. Motivation and Emotion, 29, 297–325.
Kamen, H. (2005). Inkwizycja hiszpa"ska (prze . K. Ba%y(ska--Chojnacka, P. Chojnacki). Warszawa: Pa( stwowy Instytut Wydawniczy.
Kami(ski, I. (2010). Kontrowersje prawne wokó przest"pstwa polegaj$cego na pomawianiu narodu o pope nienie zbrodni. Problemy Wspó czesnego Prawa Mi#dzynarodowego, Euro-pej skiego i Porównawczego, 8, 5–34.
Kenrick, D. T., Neuberg, S. L., Cialdini, R. B. (2002). Psy-chologia spo eczna: rozwi)zane tajemnice (prze . A. Nowak). Gda(sk: Gda(skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Konarzewski, K. (1983). Orientacja demokratyczna vs auto-rytarna w spo ecze(stwie polskim. W: J. Reykowski (red.), Warto$ci i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psy chologii politycznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Koralewicz, J. (1987). Autorytaryzm, l#k, konformizm. Analiza spo ecze"stwa polskiego ko"ca lat siedemdziesi)tych. aw: Ossolineum.
Kossowska, M. (2005). Umys niezmienny. Poznawcze mecha-nizmy sztywno$ci. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Koz owska-W odarek, E. (2007, kwiecie( 26). Ka*da infor-macja by a wa*na (rozmowa z K. Lubienieck$, opubliko-wana w Gazecie Wyborczej z 26.04.2007 r.). Pobrane z: http:// wyborcza.pl/1,79328,4093546.html.
Lee, S. W. S., Schwarz, N. (2010a). Washing away postdeci-sional dissonance. Science, 328, 709.
Lee, S. W. S., Schwarz, N. (2010b). Of dirty hands and dirty mouths. Embodiment of the moral purity metaphor is spe-ciÞ c to the motor modality involved in moral transgression. Psychological Science, 21, 1423–1425.
Moll, J., Oliveira-Souza de, R., Zahn, R. (2008). The neural basis of moral cognition: Sentiments, concepts, and values. Annals of New York Academy of Science, 1124, 161–180. Moll, J., Oliveira-Souza de, R., Moll, F. T., Ignacio, F. A.,
Bra-mati, I. E., Caparelli-Daquer, E. M., Eslinger, P. J. (2005).The moral afß ictions of disgust: A functional MRI study. Cog-nitive Bahavioral Neurology, 18, 68–78.
Nowakowski, M. (2007, maj 28). Teczki nie k ami), przynosz) $wiat o… (rozmowa z A. Paw owsk$, opublikowana w Dzien-niku +ódzkim z 28.05.2007 r.). Pobrane z: http://www. wia domosci24.pl/artykul/teczki_nie_klamia_przynosza_ swiat lo_29184.html.
Przymus, Z. (2012). Potrzeba czysto$ci a pos ugiwanie si# wspólnotowym modelem relacji spo ecznych. Niepub li ko-wana praca magisterska. Akademia Leona Ko' mi(skiego, War szawa.
Pyszczynski, T., Greenberg, J., Solomon, S. (1999). A dual--process model of defense against conscious and unconscious death-related thoughts: An extension of terror management theory. Psychological Review, 106, 835–845.
Pyszczynski, T., Solomon, S., Greenberg, J. (2003). In the Wake of 9/11: The psychology of terror. Washington, DC: American Psychological Association.
Rachman, S. (2006). Fear of contamination: Assessment and treatment. Oxford: Oxford University Press.
Rai, T. S., Fiske, A. P. (2011). Moral psychology is relationship regulation: Moral motives for unity, hierarchy, equality, and proportionality. Psychological Review, 118, 57–75.
Rokeach, M. (1973). The nature of human values. New York: Free Press.
Romaszewski, Z. (2007, 21 lutego). Przera*aj)ce kilometry lu st racji (rozmowa z G. -akomskim, opublikowana w ,yciu War szawy z 21.02.2007 r.). Pobrane z: http://www.romasze- wski.pl/podstrony/publikacje/2007_lut_lustracja_zycie_war-szawy.html
Rosenblatt, A., Greenberg, J., Solomon, S., Pyszczynski, T., Lyon, D. (1989). Evidence for terror management theory: I. The effects of mortality salience on reactions to those who violate or uphold cultural values. Journal of Personality and Social Psychology, 57, 681–690.
Rozin, P., Lowery, L., Imada, S., Haidt, J. (1999). The CAD triad hypothesis: A mapping between three moral emotions (contempt, anger, disgust) and three moral codes (commu-nity, autonomy, divinity). Journal of Personality and Social Psychology, 76, 574–586.
Russell, P. S., Giner-Sorolla, R. (2013). Bodily moral disgust: What it is, how it is different from anger, and why it is an unreasoned emotion. Psychological Bulletin, 139, 328–351. Schimel, J., Hayes, J., Williams, T., Jahrig, J. (2007). Is death
really the worm at the core? Converging evidence that world-view threat increases death-thought accessibility. Journal of Personality and Social Psychology, 92, 798–803.
Schmeichel, B. J., Martens, A. (2005). Self-afÞ rmation and mor-tality salience: AfÞ rming values reduces worldview defense and death-thought accessibility. Personality and Social Psychology Bulletin, 31, 658–667.
Schnall, S., Benton, J., Harvey, S. (2008). With a clean con-science: Cleanliness reduces the severity of moral judgments. Psychological Science, 19, 1219–1222.
Schnall, S., Haidt, J., Clore, G. L., Jordan, A. H. (2008). Dis-gust as embodied moral judgment. Personality and Social Psychology Bulletin, 34, 1096–1109.
Seifert, P. (2006). Wst"p. W: Ksi#ga inkwizycji. Podr#cznik napisany przez Bernarda Gui (s. 9–101). Kraków: Wydaw-nictwo WAM.
Sloman, S. A. (1996). The empirical case for two systems of reasoning. Psychological Bulletin, 119, 3–22.
Sosnowski, T. (2010). Analiza interakcji zmiennych kategorial-nych i ci$g ych. Psychologia Spo eczna, 5, 162–190.
Steele, C. M. (1988). The psychology of self-afÞ rmation: Sustaining the integrity of the self. W: L. Berkowitz (red.), Advances in experimental social psychology (t. 21, s. 261– 302). New York: Academic Press.
Steele, C. M., Liu, T. J. (1983). Dissonance processes as self--afÞ rmation. Journal of Personality and Social Psychology, 45, 5–19.
Stevens, S. (1946). On the theory of scales of measurement. Science, 103, 677–680.
Stevens, S. (1958). Measurement and men. Science, 127, 383– 389.
#wi$tnicki, K. (2006). Osobowo$% a samoregulacja zachowania si#. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
#wi$tnicki, K., Przybyszewski, K. (2007). Mo*liwo$ci zmiany mitycznych przekona" ekonomicznych. Niepublikowany ra -port z bada(. Akademia Leona Ko'mi(skiego, Warszawa. #wi$tnicki, K., Przybyszewski, K. (2009). Purity concern and
beliefs about taxation. Referat wyg oszony na konferencji To -warzystwa Psychologii Ekonomicznej. Nowy S$cz: maj, 2009. #wi$tnicki, K., Przybyszewski, K. (2010). Some social conse-quences of the need for purity. Referat wyg oszony na kon-ferencji International Society of Political Psychology. War-szawa: listopad, 2010.
#wi$tnicki, K., Smoli(ska, P. (2013). Mortality salience and cognitive accessibility of communityrelated thoughts. Ma -nus cript under preparation. Warszawa: Akademia Leona Ko'-mi(skiego.
Terlecki, R. (2003, wrzesie( 6). „Lachowicz” mój ojciec (artyku opublikowany w Rzeczpospolitej z 6.09.2003 r.). Pobrane z: http://www.rp.pl/artykul/943400.html.
Tybur, J. M., Lieberman, D., Kurzban, R., DeScioli, P. (2013). Disgust: Evolved function and structure. Psychological Re view, 120, 65–84.
Tyszka. T. (2009). Emocje moralne w podejmowaniu decyzji ekonomicznych. W: J. Kozielecki (red.), Nowe idee w psy-chologii (s. 88–109). Gda(sk: Gda(skie Wydawnictwo Psy-chologiczne.
Ward"ga, E. (2009). Fizyczne oczyszczenie si# a pami#ciowa dost#pno$% my$li o $mierci i potrzeba oczyszczenia spo ecze"stwa. Niepublikowana praca magisterska. Aka demia Le -ona Ko'mi(skiego, Warszawa.
West, S. G., Aiken, L. S., Krull, J. L. (1996). Experimental per-sonality designs: Analyzing categorical by continuous vari-able interactions. Journal of Personality, 64, 1–48.
Zak adowe Zebranie Delegatów NSZZ Solidarno!& w Politech-nice Warszawskiej (2007, listopad 9). Stanowisko w sprawie Tajnego Wspó pracownika SB Micha a Boniego. Solidarno$% PW – pismo OZ NSZZ „S” w PW, nr 2/2008/277.
Ziemkiewicz, M. (2009, marzec 12). Nie ma sprawy Stasi"skiego. Jest sprawa powa*niej… (wpis na blogu Salon24). Pobrano z: http://blogrzeczpospolitej.salon24.pl/76585,ziemkiewicz-nie-ma-sprawy-stasinskiego-jest-sprawa-powazniej.
Zhong, C. B., Lilienquist, K. A. (2006). Washing away your sins: Threatened morality and physical cleansing. Science, 313, 1451–1452.
Zhong, C., B., Strejcek, B., Sivanathan, N. (2010). A clean self can render harsh moral judgment. Journal of Experimental Social Psychology, 46, 859–862.
The effects of mortality salience and physical cleansing
on support for vetting (or lustration)
Kornel #wi$tnicki, Krzysztof Przybyszewski
Kozminski University, WarsawA
BSTRACTThe article presents results of two studies supporting the claim that the need to clean and avoid contamina-tion of own group [associated with communal sharing or communion schema (see Fiske, 1992; Rai & Fiske, 2011)] is the true motive underlying vetting (referred to as ‘lustration’ in Poland) because only belonging to a clean community can protect us from existential anxiety. In the Þrst experiment mortality salience enhanced support for the idea of decommunization and ‘lustration’ whereas the self-afÞrmation manipula-tion, consisting in writing about one’s own values, failed to reduce it (result inconsistent with the prediction derived from popular terror management theory). In the second experiment mortality salience enhanced the support for vetting whereas physical cleansing (i.e. washing hands) reduced the support among low-anxiety participants.
Keywords: physical and moral cleansing, terror management, communion, vetting
Z o%ono: 12.12.2011
Z o%ono poprawiony tekst: 24.09.2013 Zaakceptowano do druku: 16.10.2013
