Juliusz Ross
Odbudowa gotyckiego kościoła w
Jaśle
Ochrona Zabytków 4/3-4 (14-15), 150-162
1951
Rye. 121. Jasio — kościół p a ra fia ln y . W idok ogólny.
fot. Kanclerz
ODBUDOWA GOTYCKIEGO KOŚCIOŁA W JAŚLE
JU L IU S Z ROSS
W jesieni 1944 roku, podczas totalnego niszczenia przez cofające się ze w schodu oddziały hitlerow ców jednego z najp ięk n iejszy ch m iast m ałopol
skich Jasła, padł rów nież p astw ą płom ieni jed y n y w tym że m ieście gotycki zabytek architektoniczny, tam tejszy kościół parafialn y . Spłonęły wówczas doszczętnie dachy łącznie z w yposażeniem kościoła, zaw aliły się sklepie
nia, zostały pow ażnie n ad w ątlo ne i zarysow ane m u ry m ag istraln e św ią
ty n i (ryc. 125). Po ty m pożarze w n ętrze było p o k ry te w arstw ą rum ow iska i szczątków kam iennych. Zniszczenie, chociaż dotkliw e, nie uniem ożliw iło jed n ak podjęcia rek o n stru k c ji i przyw rócenia kościołowi jego pierw otnego
w yglądu 1.
1 T ygodnik Ilu stro w an y 1879, Jasło i jego okolice.
S łow nik G eograficzny, t. III, str. 488, Jasło.
Wł. Ł u s z c z k i e w i c z , S p raw o zd an ie z wycieczki naukow ej odbytej w lecie 1891 roku. Spraw ozd. Kom do Bad. Hist. Szt. P. A. U. t. V, K rak ó w 1896 str. 183—184.
Ks. W ładysław S a r n a , Opis p ow iatu jasielskiego, 1908.
Ju liu sz R o s s , Zniszczenia w o jenne i ochrona zabytków w rejonie B eskidu N iskie
go, „Z iem ia“ X X X IX 1948 n r 1, s. 10.
A. S z y s z k o-B o h u s z, E k sp erty za w sp raw ie sta n u i możliwości odbudow y i rozbudow y jak o za b y tk u a rc h ite k tu ry kościoła paraf, w Jaśle, K raków , 30 czerw ca 1947. (rękopis).
Ryc. 122. Ja sio — kościół w czasie robót rek o n stru k c y jn y ch . S tan z r. 1949.
Jot. Ross
R ek onstru kcja kościoła zabytkow ego w okresie pow ojennym p o stępow a
ła dość wolno. Dziś po upływ ie siedm iu la t kościół dźw ignięty z ru in y jest ju ż odbudow any. P race k o nserw atorsk ie i zw iązane z nim i badania, k tóre dały w w y n ik u szereg ciekaw ych odkryć w zakresie p ierw o tn ej s tru k tu ry św iątyni, zasługują na to, by w spom nieć pokrótce o ich przebiegu.
Na w stępie kilka uw ag historycznych. D ata w zniesienia obecnego ko
ścioła jasielskiego nie jest ściśle ustalona. W edług Długosza (L iber B ene
ficiorum ) został on zbudow any w r. 1446 przez sch olastyka sando m iersk ie
go S tanisław a C ielątko i b ra ta jego M ikołaja — ówczesnego proboszcza.
N atom iast Łuszczkiewicz i S arn a w swoich opisach kościoła przytaczając d atę 1479, w y ry tą na tarczy, k tó ra do czasu ostatniego pożaru um ieszczo
na była w p rezb iteriu m nad głów nym o łtarzem (ryc. 132), — p rz y jm u ją ją za rok, w k tó ry m kościół został w zniesiony. W trak cie prac około zabez
pieczania resztek k am ien iark i odnaleziono szczątki tarczy z w y ry tą datą 1479. Rozbieżność owych dat m ożnaby tłum aczyć spaleniem m iasta w r. 1474 przez w ojska w ęgierskie M acieja K orw ina, podczas którego no- wow znoszony kościół uległ zapew ne zniszczeniu. D ata 1479 w skazyw ałaby n a jego odbudow ę lub w zniesienie na nowo od fundam entów . Do w zniesie
nia kościoła m usiało się w y d atn ie przyczynić ówczesne m ieszczaństw o i szlachta okoliczna, któ ry ch h e rb y w idniały na żebrach sklepienia p rezb i
teriu m . Z ty ch czasów pochodzą m u ry p rezb iteriu m , zakrystii i naw y. W e
dług in w e n ta rza z r. 1792 do kościoła były dobudow ane dw ie kaplice:
św. A nny i N.M.P.
R y c. 123. J a s ło — k o ś c ió ł p a r a fia ln y . R zu t p r z y z ie m ia . S k a la ok. 1 : 400, w e d łu g p o m ia r u in ż. L. D ą b r o w sk ie g o .
W r. 1883 poddano kościół restauracji. Dano wówczas nowe wiązanie da
chowe, całą budowlę pokryto blachą cynkową, odnowiono fasadę frontową oraz zasklepiono babiniec i skarbiec. W tym stanie przetrwał kościół do czasów ostatniej wojny.
Kościół jasielski (ryc. 121), usytuowany w centrum miasta, w otoczeniu starych drzew, jest zgodnie z regułą średniowieczną orientowany (prezbi
terium zwrócone na wschód). Zbudowany z kamienia, był z wyjątkiem prezbiterium do czasu ostatniego zniszczenia potynkowany, co w znacznej m ierze zmieniło jego pierwotny wygląd. Pod względem stylow ym cała nie
mal budowla, chociaż ulegała różnym katastrofom i przeróbkom, tkw i w y raźnie w gotyku. Jeśli wyróżnia się wśród kościołów gotyckich z tego okre
su, to pozytywnie: przez wyłączne zastosowanie do budowy materiału ka
miennego (piaskowiec, kamień rzeczny łamany i wierzchnica skalna), w przeciwieństw ie do formowanej cegły — będącej m ateriałem szablono
w ym na północy kraju. Profilowane bloki odrzwi, laski okienne, nakryw y cokołu, żebra, wsporniki i zworniki sklepienne oraz obramienia łuku tę czy wykonane są z piaskowca. Tzw. wysklepki w prezbiterium wykonane były z cegły o wymiarach: 7,5 cm X 18 cm X 28 cm.
W planie (ryc. 123) kościół składa się z prostokątnego prezbiterium, za
kończonego połową ośmioboku, szerszej i dłuższej naw y oraz przylegającej do północnej ściany prezbiterium zakrystii z tego samego czasu, co ko
ściół. Nadto w fasadzie południowej, na narożniku m iędzy nawą główną
Ryc. 124. Ja sło — kościół par. W ieżyczka między p re z b ite riu m a n aw ą południow ą.
fot. Witomski
a p rezb iteriu m znajdu je się dobudow ana m ała k latk a schodowa, zw ień
czona okrągłą w ieżyczką (ryc. 124). Całość opiętą szkarpam i, tw orzącym i podział pionowy, obiega dookoła profilow any, gotycki gzym s kapnikow y z piaskow ca na wysokości dołu okien p rez b ite riu m i naw y. Je d n o stro n n e k a p n ik i w idnieją także od zew n ątrz na szkarpach pod ich obdasznicam i oraz w połowie wysokości pom iędzy nimi, a w spom nianym już gzym sem kapnikow ym . W ścianie południow ej naw y od zew nątrz zachow ał się pod ty n k ie m bogato profilow any p o rtal gotycki, k tó ry mógł służyć jak o w ej
ście boczne, lub obram iać w nękę przeznaczoną na jakąś rzeźbę. W p rezb i
teriu m zn a jd u ją się okna ostrołukow e z zachow anym i laskam i piaskow 153
cowym i o skromnym profilu gotyckim. Okna nawy (ryc. 122) zachowały kształt wysm ukły, ostrołukowy — mimo zmniejszenia ich prześwitów i’ za
sklepienia łukiem segm entowym w okresie przebudów (dziś przywrócono kształt gotycki). Mury naw y i prezbiterium w ieńczył zapewne gzyms kap- nikowy podobny do podokiennego, w XIX w. lub później zamieniony na
renesansową płytę gzymsową (ryc. 122).
'Wejście główne od zachodu posiada ostrołukowe odrzwia gotyckie z piaskowca (ryc. 133). W ęgary gładkie u dołu, wyżej ścięte w piramidki — przechodzą następnie w wałki i rowki o bogatym profilu. Spalone drzwi posiadały okucia wykonane w żelazie. Szczyt frontow y fasady zachodniej ulegać musiał w ciągu w ieków zmianom, o czym świadczy m ieszany jego wątek (ceglano-kamienny). W trakcie obecnej odbudowy skomponowano go na nowo, podnosząc do wysokości czternastu m etrów (ryc. 121). Lico frontowe szczytu całego z kamienia tworzy dziewięć ostrołukowych blend.
Od tyłu szczyt został wzm ocniony cegłą dziurawką. Skonstruowano także na nowo mur ogniowy z dużym prześwitem nad tęczą.
Podobnie jak murów szczytowych, tak też i proporcje dachów kościoła ulegać m usiały w ciągu w ieków pew nym zmianom. Dowiadujem y się 0 tym z opisu ks. Sarny, który mówi: ,,na murze ściany szczytowej są śla
dy innego pochylenia dachu, a więc i innej, niż dzisiaj wysokości ściany szczytow ej“. W czasie ostatniej rekonstrukcji kościół pokryto dachem, bar
dziej smukłym (3,5 m) niż poprzedni z blachy, który istniał do chwili zniszczenia w czasie w ojny, — stosując to samo pochylenie w nawie, co w prezbiterium. Obecny, wysoki i spadzisty dach podkreśla strzeli
stość konstrukcji. Materiałem do pokrycia była dachówka esówka czerwo
no wypalana (z Gorlic). Dach wielospadowy nad prezbiterium ukończono w jesieni 1947 roku, zaś nad nawą — dwuspadowy, w dwa lata później (1949). Odbicie tynków na zewnątrz nawy odsłoniło i pozwoliło zrekon
struować dawny portal w ścianie południowej oraz pierwotny kształt 1 ostrołukowe zakończenie okien gotyckich.
Prezbiterium kościoła jasielskiego było zasklepione trzema prostokątny
mi polami sklepienia krzyżowego z żebrami (ryc. 134). Przęsło przy tęczy było nieco węższe od pozostałych. Nad absydą żebra zbiegały się w zwor
niku. Fragmenty żeber prezbiterium mają profil o dwu żłobkach z każdej strony, co nadawało im dużo lekkości. Na zwornikach oraz w promieniu jednego metra od nich na żebrach umieszczone były tarcze (ryc. 126— 132) z w yrytym i herbami. Nad wielkim ołtarzem widniała na środku tarcza z sym bolem Chrystusa (litery gotyckie I. H. S.), po bokach tarcze z her
bem Ciołek i datą 1479. Na zworniku środkowym pierwszego przęsła w id niał orzeł polski. Obok herby: Pilawa, Strzemię, Szreniawa oraz znak ka
mieniarski (długie ramię dolne zagięte u dołu w krótki hak, w krzyżu bie
gła jedna belka równej z ramionami długości od ręki prawej ku lew ej, ra-
Ryc. 125. Jasło — kościół par. w n ętrze p rez b iteriu m w r. 1945.
Ze zb. B. I. Z.
m ię dolne ponad hakiem przeszyw ało poziome niższe ram ię zagięte ku do
łowi w stro nę praw ą). Na zw orniku następnego przęsła um ieszczony był h e rb O drowąż, obok Je lita , Jastrzęb iec i dw u k ro tn ie znów Odrowąż.
W o statnim , węższym przęśle, na zw orniku w idniały: Półkozic, G ryf, To
pór i T rąb a — obok zaś te sam e h erb y na każdej z czterech tarcz z osobna.
Na południow ej ścianie p rezb iterium , w d ek o racji w sporników znajdow ały się h e rb y podobnie, jak i w tarczach zw orników daw nego sklepienia. W cza
sie rek o n stru k c ji p rezb iteriu m p o kry to prow izorycznym d rew n ian y m sk le
pieniem lunetow ym , osadzonym o półtora m e tra niżej od poprzedniego.
P ie rw o tn ą k o n stru k cję sklepienia p rez b ite riu m w skazu ją ślady osadzenia żeber, zn ajd u jące się obecnie powyżej prow izorycznego sklepienia n a stry ch u .
W ścianie południow ej p rez b ite riu m z n a jd u ją się ciekaw e odrzw ia go
tyckie z XV w. (ryc. 140). P row adzą do w ieżyczki schodow ej. W ęgary gład
kie, z lew ej u dołu ścięte n a śmigę, po p raw ej w piram idkę, wyżej o po- 155
Ryc. 130- Z w o rn ik kam ien n y z tarczą. Ryc 131. Z w ornik kam ien n y z tarczą.
(gmerk). fot. D ąbrowski
fot. Dąbrowski
Ryc. 132. Z w ornik k am ienny z d a tą 1479 n a tarczy.
fot. Dąbrowski
157
Hyc. 133. Jasio — kościół par., p o rta l główny.
- fot. Ross
dw ójnej fazie z uskokiem dźw igają uskokow e nadproże z w y ry ty m m inu- skułą napisem gotyckim : ,,m a ria “ . (Podobne, bogatsze odrzw ia gotyckie z napisem ,J e su s C h iistu s M aria“ i d atą „1487“ z n a jd u ją się w Tum ie pod Łęczycą). N adto w p rezb iteriu m zachow ała się przy o łtarzu gł., po tej sam ej stronie, co w zm iankow any portal, niew ielka w nęka z ław ą (ław ka kolatorska), obecnie prow izorycznie zam urow ana. We w nęce odkryto resztki daw nej polichrom ii renesansow ej (zapewne z czasu p olichrom ow a
n ia całego w n ętrza w XVI w.). W tle scena p rzed staw iająca ukrzyżow anie, n a glifach i na podniebiu sklepienia w nęki renesansow y m otyw roślinny (ryc. 138).
N aw ę od p rezb iteriu m oddziela o stry luk tęczy (ryc- 125). W arkad zie tęczy pozostały dw a daw ne zacheuszki m alow ane farb ą czerw oną (ryc. 137).
U podstaw y luku tęczowego zn a jd u ją się fra g m en ty profilow anych po go- ty ck u laskow ań.
W edług przypuszczeń A. Szyszko-B ohusza n aw a b yła p ierw o tn ie podzie
lona dw om a szeregam i słupków drew n ianych na trz y naw y. S łupki te m o-
Eye. 134. Jasło — kościół par., fra g m e n t sklepienia p rezb iteriu m . S tan w 1907 r.
Ze zb. B. I. Z.
gły dźwigać poziom e tra m y rów noległe do osi podłużnej, na nich zaś spo
czywał stro p na belkach profilow anych poprzecznych. P rzy p o ry w ew n ę
trzn e w naw ie oraz w sp ierające się na nich ceglane sklepienie żaglow e na szerokich, rów nież ceglanych g urtach oraz chór m uzyczny, k tó ry istn iał do chw ili ostatn ieg o zniszczenia, pochodziły z początków X IX w. W p ie rw o t
nym kościele praw dopodobnie chóru nad w ejściem nie było. Mógł istnieć n ato m iast m ały chórek (rodzaj balkoniku lub w ykuszu) na ścianie północ
nej, po k tó ry m pozostały k am ien ne odrzw ia gotyckie oraz zam uro w an y bieg schodów w m u rze naw y, m ającym tu grubość 1,4 m, k tó re w iodły na dół. na poziom posadzki kościelnej 1. W trak cie rek o n stru k cji w yburzono
1 Inż. arch. L. D ąbrow ski, a u to r p ro je k tu odbudow y oraz inż. arch. J. W itkiew icz p rzypuszczają m ożliw ość istn ien ia kiedyś podziału n a dw ie naw y (analogicznie do innych k am ien n y c h kościołów gotyckich np. w Stopnicy), je d n ak poszu k iw an ia r e
sztek po fila ra ch n a środku naw y nie dały rez u ltatu . Schodki w m u rze ich zdaniem w iodły do sk a rb c z y k a istniejącego n ad zak ry stią, a nie do re fe k ta rz a , którego śla dów nie m a (Przyp. red ).
159
Ryc. 135. K ropielnica k am ien n a w kruchcie
fot. Dąbrowsk i
Ryc. 136. W ejście z n aw y głów nej do kru ch ty .
fot. Dąbrowski
resztk i chóru m uzycznego (z X IX w.) i bezstylow ego sklepienia naw y, k tó re sw ym parciem niepo trzebn ie obciążało m u ry m ag istraln e kościoła. U su
n ięto też ceglane p rzy p o ry w e w n ętrzn e w naw ie, na któ ry ch w spierało się owo sklepienie. W naw ie, po lew ej stro n ie od tęczy zachow ał się frag m en t daw nej, w późniejszych czasach przem alow anej polichrom ii (ryc. 139).
P rzed staw ia Stw órcę w otoczeniu aniołów. W p raw ym glifie w nęki głów nego w ejścia pozostał k w ad rato w y , głęboki otw ór po zaw orze belkow ej, zaś w lew ym glifie otw ór tej sam ej fo rm y (16 cm X 16 cm) tylko nieco p ły tszy do zasuw ania belki. P rzejście z naw y do k ru c h ty południow ej zw ieńczone było a rk ad ą ostrołukow ą, w yko nan ą rów nież z ciosów piaskow ca (ryc. 136).
Z ak ry stia z tego czasu, co reszta kościoła, zasklepiona kolebką w o stry łu k posiada skrom ne gotyckie obram ienie drzw iow e w m urze północnym . N aw a w czasie rek o n stru k c ji o trz y m ała strop kasetonow y w ykonany w e d ług p ro je k tu inż. arch. L. D ąbrow skiego. Je st on rów nież p ro jek tod aw cą ch ó ru m uzycznego, w ykonanego w drzew ie.
D obry na ogół stan zachow ania zaby tku pozw olił zrek onstruow ać w znacznym stopniu jego p ierw o tn y w ygląd
160
Hyc. 139. F re sk i n a ścianie łu k u tęczowego.
/ot. D ąbroirski
161
Rye. 137. F ila r lu k u tęczowego z m alo
w anym zacheuszkiem .
fot. Dąbrowski
Rye. 138. O braz na ty n k u po p ra w e j stro n ie ołtarza.
fo t . D ąbrow ski
Ryc. 140. O drzw ia gotyckie w p rez b iteriu m do w ie
życzki schodowej.
jot. D ą b r o w s k i
Nie m ożna też pom inąć m ilczeniem sprzętów liturgicznych, p o siad ają
cych w artość zabytkow ą. Do nich należy przede w szystkim k ro p ie ln i- ca z piaskow ca, archaicznego kształtu, wys. ok. 93 cm., k tó ra by ła u s ta w iona w naw ie n a lewo od głównego w ejścia (ryc. 135). D ruga, podobna, z k ru c h ty — uległa rozbiciu. Z w yposażenia w n ętrza pozostały rów nież fra g m en ty chrzcielnicy z czarnego m a rm u ru o okrągłej stopie i nodusie z w czesno-barokow ą czaszą, k tó ra była daw niej um ieszczona po p raw ej stro n ie przy tęcz;y. N atom iast o ołtarzow ym obrazie św. T rójcy ,,w k tó ry m znać pensel dzielnego a rty s ty “ —■ (w spom niany w T ygodniku Ilu stro w a nym z r. 1879, I str. 121) nic nie wiadomo.
