O występowaniu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Świętokrzyskich

(1)

Eugenia Fijałkowska, Jerzy

Fijałkowski

O występowaniu ochry w utworach

mezozoicznych obrzeżenia Gór

Świętokrzyskich

(2)

EUG EN IA I JERZY FIJAŁKO W SCY

O W YSTĘPOW ANIU OCHRY W UTWORACH

MEZOZOICZNYCH OBRZEŻENIA GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH

W STĘP

W pracy niniejszej om ówione zostanie w ystępow anie ochry żelazowej, zw anej też lim onitem ochrow ym , k tórej w ystępow anie stw ierdzono w k ilk u punktach Gór Ś w iętokrzyskich. W ujęciu podręcznikow ym G. T scherm ak, F. Becke, A. G. B ietiechtin, T. J. W oyno i J. M orozewicz term inem tym określają sam orodnie w ystęp u jący m in erał ziem isty, tw orzący w łasne sk u pienia lub tow arzyszący zw ykle w drobnych ilościach innym rudom lim oni- towym . P onadto G. T scherm ak do lim on itu ochrow ego zalicza także żela- zisty żółty m inerał, zw any w hand lu żółcienia żelazową lub ochrą złotą.

Ochra z obszaru Gór Ś w iętokrzyskich jako w yodrębniona kopalina m i n eraln a nie uzyskała dotychczas sam odzielnej pozycji w opracow aniach zło żowych. Szereg w ykonanych prac geologicznych na złożach ochry um ożliw ił w znaczym stopniu udokum entow anie surow cow ych obiektów .

Na obszarze K ielecczyzny od czasów przedrozbiorow ych ochra jako su rowiec fa rb ia rsk i eksploatow ana była w k ilku m iejscowościach i stanow iła w yodrębniony surow iec m ineraln y , jed n ak z uw agi na niew ielkie zasoby m iejscowych złóż eksploatacja ta nie została tu n igdy scentralizow ana. W w ażniejszych opracow aniach geologicznych pierw szej połowy XX w ieku

dotyczących utw orów mezozoicznych obrzeżenia G ór Ś w iętokrzyskich,

(3)

70 Eugenia i J e r zy Fijałkow scy

PO Z Y C JA OCHRY JA K O K O P A L IN Y M INERALNEJ

O chram i w lite ra tu rz e zwie się tlen k i i tlen k i uw odnione szeregu m e tali, ja k żelaza, antym onu, arsenu, bizm utu, ta n ta lu , tellu ru , m olibdenu, w o l fram u , w anadu i uranu. Zw iązki te, będące najczęściej pro d u k tam i w ie trz e niow ego rozpadu innych m in erałów , w ykazu ją z reguły s tru k tu rę n ie k ry s ta - liczną, a przy rozd rab n ian iu b arw ią w sposób in tensyw ny. Większość o ch r posiada barw ę podstaw ow ą żółtą z odchyleniam i k u pom arańczow ej i b r u n atn ej (żelazo) lub zielonej (uran). Poza ty m spotyka się ochry o za b arw ie n iu sm olistoczarnym (np. m olibdenow y ilsem anit) lub krw istoczerw onym (w a nadow y alait).

O m aw iana w dalszej części niniejszej pracy ochra żelazowa, zw ana też w m ineralogii lim onitem ochrow ym , je st z p u n k tu w idzenia chem icznego uw odnionym tlenkiem żelaza H FeO z • aq, w k tó ry m stosunek F e20 3 : H 20 w yraża się stałą proporcją 1 : 1, w yn ikającą z określonej sieci k ry sta lo g ra ficznej m inerału. Gdy w yn ik analizy chem icznej odbiega od podanej f o r m ułki, znaczy to, że badana prób a je st m ieszaniną lim o nitu i g ety tu (HFeOz) lub że m inerał posiada wodę adsorpcyjną. W przyp adk u lim onitu ochrow ego om ówione wyżej w iązanie daje sub stan cję drobnoziarnistą, ziem istą, ro z p ro w adzoną na bazie n eutralnego w ypełniacza, któ ry m może być glina, k aolin, la te ry t i inne ciała m ineralne, zw ykle p ro d u k ty ostateczne rozpadu skał.

L im onit ochrow y, zw any w niniejszej pracy ochrą, w ystępu je w w ię k szości przypadków jako p ro d u k t rozpadu ciał m in eralny ch zasobnych w że lazo. K lasyczna ochra byw a też osadem organogenicznym , pow stając w za- stoiskach słodkow odnych, w k tó ry ch w a ru n k i ekologiczne um ożliw iły m asow y rozwój b a k te rii żelazistych. B ak terie te czerpią energię z syntezy zw iązków żelaza i w efekcie zaw ierają go w swym organizm ie w znacznej ilości. Po obum arciu kom órek b ak tery jn y ch i rozkładzie su bstancji białkow ej pozostaje żelazo w form ie w odorotlenku i opada na dno zbiornika, tw orząc z czasem plastyczny pokład.

P o k rew n e ochrom są tzw. u m b ry czyli ochry o ciem niejszym odcieniu, zaw ierające domieszkę krzem ionki. P ry m ity w n e ludy pierw otne, stosując w ornam entyce oraz kulcie sak raln y m barw ien ie rozlicznych przedm iotów oraz w łasnych ciał, używ ają do tych celów często fa rb m ineralnych c h a ra k tery zu jący ch się trw ałością b arw y i łatw ością użytkow ania. S taro żytne k ra je cyw ilizow ane, rozw ijając prod u k cję fa rb i barw ników w skali przem ysłow ej, w prow adziły oficjalnie nazw y określające poszczególne p ro d u k ty lub surowce, z k tó ry ch fa rb a została w ykonana. W ystępujące w przyrodzie zw iązki żelaza trójw artościow ego trak to w a n e są w pew nych p rzy pad kach jako barw niki. Dotyczy to pew nych odm ian trw a łe g o chem icznie w iązania F e 20 3, zw anego w m ineralogii hem atytem , noszącego b arw ę w iśniow ą, oraz uw odnionego tle n k u żelaza, posiadającego b a rw ę żółtobrunatną. W iązanie to w m ineralogii zw ie się lim onitem lub g ety tem w zależności od stopnia uw odnienia tlenk u.

(4)

ysuszo-O w y stę p o w a n iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Swięt. 71

Mapa w ystępow ania ochry w zachodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich

(5)

72 Eugenia i Jer zy Fijałkow scy

nych glin lim onitycznych. W edług obow iązujących w Polsce norm glin y tak ie w inny zaw ierać nie m niej niż 14% dom ieszek żelazistych w yliczonych w w iązaniu F e20 3. P rzy w y tw arzan iu fa rb y m ineralnej ty p u u gru bazow ać m ożna na przem iale ru d y żelaznej określanej jako lim onit. Liczne zak ład y przetw órcze stosują ochrę jako surow iec do produkcji b arw n ik a, zw anego czerw ienią żelazową. E fekt ten uzyskuje się przez prażenie ochry. W te n sposób usuw a się zw iązaną w niej chem icznie wodę, uzyskując tlen ek o w zo rze h em aty tu , cechujący się in tensyw ną w iśniow ą barw ą. Od przeszło stu la t znana jest m etoda sztucznego otrzym yw ania ochry na skalę przem ysłow ą.

W YSTĘPO W AN IE OCHRY W NIEKTÓ RYCH M IEJSCO W OŚCIACH GÓR ŚW IĘTO K R ZY SK IC H

JÓ ZEFIN A

W ro ku 1951 J. C zarnocki z polecenia P aństw ow ego In sty tu tu Geologicz nego opracow yw ał żelaziaki b ru n a tn e w zachodniej części Gór Ś w iętok rzy skich. W ykonano ziem ne prace badawTcze w rejonie Łopuszna. W środkow ej części w si Józefina droga przebiega w prost po ław icach płytko zalegającego lim o nitu pokładow ego o s tru k tu rz e nieco skrzem ionkow anej. W ykonane tu przekopy badaw cze u jaw niły, że lim onit, dostarczający w ielu efektow nych w ychodni, stanow i zaledw ie kilkudziesięciocentym etrow ą w arstw ę, w y stę pującą w sposób ciągły w strop ie glin ochrowych. G liny ochrow e o miąższości 1,00 — 2,00 m tw orzyły dość charak tery sty czn y uk ład w kom pleksie ilasto- -piaskow cow ym , podesłanym lokalnie żw iram i.

P ierw szy z przekopów , poprow adzony od w yrobiska cegielni polowej poprzez drogę w iejską do podstaw y w zgórza z w iatrak iem , leżącego na po łudnie od Józefiny, odsłonił n astęp ującą kolejność w arstw . W części północnej w pobliżu cegielni pod 0,60 m w arstw ą gliniastej gleby w y stąpiły tłu ste iły hem atytow e. Podobne iły eksploatow ała opodal cegielnia, w y ko rzystu jąc przypow ierzchniow e w a rstw y przerobione z piaskiem . Iły w iśniow e, odsło n ięte w przekopie badaw czym , stanow iły jedn orod ną m asę, nie w ykazując uław icenia. W k ie ru n k u południow ym iły przechodziły w p stre sm ugow ane, cechujące się m arm urkow ą stru k tu rą . W pstrych iłach dom inow ała barw a seledynow a, biała i ochrowożółta. K olor pierw otny, wiśniowy, zachow any został w pew nych p artia ch szczątkowo.

P rzy drodze w iejskiej, bezpośrednio na zw ietrzałym falisty m stropie pstry ch iłów spoczywały gliny czarne. G liny te posiadały rdzaw e sm ugow a- n ia rozw inięte wzdłuż płaszczyzn pionow ych spękań, k tó ry m i in filtro w ały w głąb wody opadowe, poza tym w glinach w ystępow ały druzy k rystaliczne gipsu po zw ietrzałych konkrecjach pirytow ych oraz cienkie niestałe w a r stew ki żelaziaka brunatnego, w yznaczające bieg w a rstw pokładu gliniastego. W tym układzie ustalony został południow o-zachodni upad glin czarnych, w ynoszący około 20°.

(6)

O w y s tę p o w a n iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Swięt. 73 Józefina, profil szybika В

1 — 0,00 — 0,30 m g l e b a g l i n i a s t a

2 — 0,30 — 0,68 m p i a s e k ż ó ł t a w y , l e k k o z g l i n i o n y , z w i e t r z e l i n o w y 3 — 0,68 — 1,50 m g l i n a z i e l o n a w o s i n a , u p a d 20 ° S W

Józefina, profil szybika С

1 — 0,00 — 0,10 m g l e b a p i a s z c z y s t a 2 — 0,10 — 0,30 m p i a s e k z o k r u c h a m i l o k a l n y c h p i a s k o w c ó w 3 — 0,30 — 0,60 m p i a s e k z w i e t r z e l i n o w y c e g l a s t y 4 — 0,60 — 0,80 m g l i n a o c h r o w a s p ł a s z c z o n a 5 — 0,80 — 1,20 m l i m o n i t s k r z e m i o n k o w a n y , z w i ę z ł y , u p a d 2 0 ° S W 6 — 1,20 — 2,20 m i ł o c h r o w y 7 — 2,20 — 2,50 m g l i n a c i e m n o s z a r a , p r z e c h o d z ą c a w c z a r n ą

piaskowców. W przekopie, w ykonanym w odległości 275 m na wschód od pierw szego, stw ierdzono, że na iłach p strych spoczyw ają żw iry kw arcow o- -k w arcy to w e m iejscam i cem entow ane lepiszczem żelazistym . Ż w iry zapa dające w k ie ru n k u południow o-zachodnim p rz y k ry te były z kolei piaskow cami z Unio m in u tu s Pusch. i odciskam i p aprotników . Piaskow ce w stropie, silnie żelaziste, zapadały także w k ieru n k u południow o-zachodnim i p rzy k ry te były glinam i czarnym i, w który ch stropie w ystępow ała glina ochrowa, od słaniająca się poza w ykopem w stu d n i i nad strug ą. W przekopie drogi biegnącej z Józefiny do Łopuszna i przecinającej wzgórze, leżące na po łudnie od wsi, odsłaniał się k o n tak t glin ochrow ych ze spoczyw ającym i na nich niezgodnie m arglam i piaszczystym i, krzem ienistym i, glaukonitow ym i z B elem nites beyrichi Opp., Belem nites subhastatus Zeit, i rodzajem Hecto-

coceras. W pew nych ław icach m argli obserw ow ać m ożna było otoczaki iłów

w iśniow ych.

W ro k u 1960 autorzy niniejszej pracy, działając na zlecenie Spółdzielni E ksploatacji i P rzero b u K am ienia W apiennego, udokum entow ali złoże gliny ochrow ej w y stępującej we w si Józefina. W tym celu w ykonano jeden szybik badaw czy oraz 33 ręczne otw ory w iertnicze. W szybiku badaw czym odsło nięto n astęp u ją cy profil:

0,00 — 0,30 m gleba piaszczysta z głazikam i m iejscowego piaskowca. 0,30 — 0,60 m piasek zw ietrzelinow y ceglasty.

0,60 — 0,80 m glina ochrowa spiaszczona.

0,80 — 1,20 m lim onit skrzem ionkow any zwięzły, u pad 20°SW. 1.20 — 2,20 m glina ochrow a tłusta.

(7)

74 Eugenia i Jer zy F ijałkow scy

Józefina, przekrój przez złoże ochry

O d s ł o n i ę c i a w l i n i i p r z e k r o j u : A — g l i n i a n k i p o c e g i e l n i a n e o d s ł a n i a j ą c e g l i n y i i ł y w i ś n i o w e g ó r n e g o k a j p r u В — s z y b i k o d s ł a n i a j ą c y g l i n ę z i e l o n a w o s i n ą С — s z y b i k o d s ł a n i a j ą c y s e r i ę o c h r o w ą z ż e l a z i a k i e m b r u n a t n y m D — o d k r y w k i o d s ł a n i a j ą c e a u t o c h t o n i c z n y r u m o s z z w i e t r z e l i n o w y m a r g l i p i a s z c z y s t y c h k e -l o w e j u W a r s t w y w p r z e k r o j u : 1 — p i a s k i z w i e t r z e l i n o w e p i a s k o w c ó w d o l n e g o l i a s u 2 — g l i n y , ż w i r y i p i a s k i m o r e n o w e ' 3 — m a r g l e p i a s z c z y s t e z k r z e m i e n i a m i , k e l o w e j 4 — p i a s k o w c e ż e l a z i s t e i ż ó ł t e , l i a s d o l n y 5 — s e r i a g l i n o c h r o w y c h z w k ł a d k ą l i m o n i t u , l i a s d o l n y 6 — g l i n y c z a r n e z p i r y t e m , l i a s d o l n y 7 — g l i n y z i e l o n a w e , l i a s d o l n y 8 — g l i n y m a r m u r k o w e z w i e t r z a ł e g o k a j p r u 9 — g l i n y i i ł y w i ś n i o w e , k a j p e r g ó r n y

O tw ory w iertnicze zlokalizow ane w siatce w ykazały, że gliny ochrowe na p ery feria ch stw ierdzonego złoża cechują się niskim stopniem zażelazienia, co obniża intensyw ność ich barw y, oraz są w szerokim stopniu zapiaszczone.

Z przekopu w ykonanego przez PIG w roku 1951 pobrano próbę gliny ochrow ej i lim onitu dla dokonania analiz chem icznych. A naliza gliny ochro wej w ykonana przez laborato rium PIG w dniu 5 VIII 1951 r. przedstaw ia się n astępująco: s tra ta s u sz e n ia . . . . 24°/o stra ta prażenia . . . . 12% Fe20 3... 12% 1 C a O ... — M g O ... — ciężar w ł... 2,5 pozostałość na sicie 10 000 — 6%

P rz y dok um entow aniu złoża gliny ochrow ej au to rzy w ykonali analizę chem iczną próby pobranej z szybika badaw czego w m iesiącu październiku 1960 r.:

s tra ta suszenia 14*7« s tra ty prażenia 14% F e20 3 ... 14,15%

pozostałość na sicie 10 000 — 40%

(8)

O w y s tę p o w a n iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Swięt. 75

s tra ta suszenia 27% stra ta p rażen ia 11% Fe20 3 ... 12%

pozostałość na sicie 10 000 — 6% zapiaszczenie: nie stw ierdzono.

W dn. 14 II 1962 r. lab o rato riu m chemiczne w K ieleckich Z akładach P rzem ysłu W apienniczego w Jaw orzni, dokonując analizy gliny ochrow ej ze złoża w Józefinie, stw ierdziło zaw artość F e20 3 — 12,08%.

R easum ując w yniki przytoczonych analiz, stw ierdzić należy, że glina ochrow a ze złoża w Józefinie ch a rak tery zu je się jednakow ą zaw artością tlen k u żelaza, w ynoszącą przeciętnie 12%. W ynik ten k ształtu je się poniżej norm y, d y sk w alifikując ochrę jako surow iec farb iarsk i. D rugim składnikiem , decydu jącym o ochrze jako farbie m ineralnej, jest zaw artość dom ieszki piaszczystej w glinie. W przy p ad k u złoża Józefiny procentow a dom ieszka zapiaszczenia jest różna i w aha się w granicach 6 — 40%, dyskw alifikując kopalinę jako m a te ria ł do produkcji fa rb olejnych. G lina ochrow a z Józefiny, jakkolw iek nie odpow iada w pełni w ym ogom technologicznym , zn ajd u je zastosow anie w przem yśle fa rb iarsk im ze w zględu na łatw ość p rzeróbki przy o trzy m y w an iu fa rb k lejow ych oraz z uw agi na b ra k taniego surow ca, odpow iadają cego no rm ie przem ysłow ej na ry n k u krajow ym . G lina ochrow a z Józefiny znalazła poza tym zastosow anie przy p rażeniu na fa rb ę czerw oną czyli czer w ień żelazow ą, dając duży efek t barw ny.

Roboty ziem ne, przeprow adzone n a złożu gliny ochrowej w Józefinie, przecięły odcinek skrzydła synkliny, w którym w arstw am i najstarszy m i były iły w iśniow e, w ystępujące w północnej części wsi S trop iłów w iśniow ych, jako w a rstw y geologicznej zaangażow anej tektonicznie, był zw ietrzały, od barw iony i rozm yty. Na pow stałych w ten sposób pstrych iłach m arm urko - wych osadziły się niezgodnie żw iry kw arcow o-kw arcytow e z odłam kam i zopalizow anego d rew n a lub gliny czarne z p iry tem i d etry tem białych p ia skowców. P rzy dokum entow aniu przez au to ró w niniejszej pracy złoża żw i rów w pobliskich Snochow icach oraz w G órkach odsłonięto ten sam ty p k o n tak tu. U zupełniając k arto w an ie geologiczne tere n u w roku 1951 szybikam i, zlokalizow anym i w Łopusznie, J. C zarnocki stw ierdził, że gliny czarne z pi ry tem oddzielone są od iłów w iśniow ych pstrym i zlepieńcow atym i piaskow cami. W ten sposób udokum entow any został k o n tak t pom iędzy rep rezen to w anym i przez iły wiśniow e w a rstw am i najw yższego k a jp ru a osadam i ju ry najniższej, w ykształconym i w postaci deltow o sypanych żw irów lub zastę pujących je facjalnie piaskowców zlepieńcow atych z otoczakam i iłów k aj- prow ych. W yżej spoczyw ająca seria glin z żelaziakiem i piaskowców z Unio

m inu tu s oraz szczątkam i p aprotników odpow iada sw ym w ykształceniem lito 

(9)

76 Eugenia i Jer zy F ija łk owscy

ud okum entow any paleontologicznie kelow ej, a m ianow icie jego wyższe po ziomy. B rak najniższych w a rstw kelow eju w Obrzeżeniu Gór Ś w iętokrzyskich w edług J. Sam sonowicza (1954) w iąże się z częściowym w ynurzeniem obszaru. J. C zarnocki (1934) sygnalizuje obecność w m arglach piaszczystych kelow eju okolicy Łopuszna otoczaków ilastych k ajp ru . Rzuca to w iele św iatła na cha ra k te r tran sg resji, jak a objęła om aw iany obszar. W arstw y kelow eju k o n ta k tu ją w rejonie Łopuszna z różnym i poziom am i ju ry najniższej, a więc z serią glin ochrow ych w Józefinie, z glinam i czarnym i w Snochowicach i G órkach. Kelow ej bezpośrednio na iłach w iśniow ych górnego k a jp ru za lega w F anisław icach, położonych na zachód od om aw ianego terenu . Słodko w odne osady dolnej ju ry na ty m ocinku nie są notow ane.

SADÓW

Zalesiony tere n w yżynny, leżący m iędzy Łopusznem i M ninem , zw ie się Sadow iem , gdyż tak nazyw ał się istniejący tu daw niej folw ark-ow czarnia. W ’ ro k u 1951 P aństw ow y In s ty tu t Geologiczny, dokum entując w ychodnie ru d n e, przeciął tere n Sadow ia liniam i szybików badawczych. N aw iązano je do zn ajdu jących się w pobliżu glinianek pocegielnianych i łom u jasnego cioso wego piaskowca. W efekcie opracow any został profil, w yjaśn iający, że w Sa- dow iu, stanow iącym re w ersy jn ie w ym odelow aną synklinę, bezpośrednio na zw ietrzałych iłach w iśniow ych górnego k a jp ru zalegają cienką w a rstw ą żw iry kw arcow o-kw arcytow e. W arstw a żw irow a przechodzi w stropie w jasne cio sowe piaskow ce ze szczątkam i paprotników . Wyżej w ystępuje stały, dość m a syw ny poziom glin czarnych, przechodzących w stropie w ochrowe. Na pew nych odcinkach gliny ochrow e spoczyw ają pod piaskow cam i żelazistym i. Miąższość glin ochrow ych osiąga 2 m. L okalnie w ich stropie w ystęp u ją li- m onity pokładow e skrzem ionkow ane w postaci w arstew ek, nie p rzek racza jących k ilk u n astu centym etrów .

Sadów, profil szybika nr 1

1 — 0,00 — 1,50 m g l i n a o c h r o w a z l i c z n y m i w k ł a d k a m i l i m o n i t u , w a r s t w a o s t r u k t u r z e n a r u s z o n e j

2 — 1,50 — 2,00 m g l i n a c z a r n a , u p a d w a r s t w S W

(10)

O w y stę p o w a n iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Swięt. 77

S a d ó w , p r o fil s z y b ik a n r 3

1 — 0,00 — 1,80 m r u m o s z i b l o k i p i a s k o w c a ż e l a z i s t e g o w g l i n i e o c h - r o w e j

1 — 0,00 — 0,80 m p i a s e k ż ó ł t y , z w i e t r z e l i n o w y , z r u m o s z e m l i m o n i t u 2 — 0,80 — 1,80 m g l i n a o c h r o w a , c i e m n o s m u g o w a n a , z o k r u c h a m i

l i m o n i t u

3 — 1,80 — 2,70 m g l i n a c i e m n a , u p a d w a r s t w 6 ° S W H — p o z i o m w o d o n o ś n y

(11)

78 Eugenia i Jer zy Fi j ał kowscy

Sadów, przekrój przez serię ochrową

O d s ł o n i ę c i a w l i n i i p r z e k r o j u : s z y b . 1 — s z y b . 6 — s z y b i k i b a d a w c z e A — k a m i e n i o ł o m , o d s ł a n i a j ą c y ł a w i c e j a s n e g o p i a s k o w c a , p r z e k ł a d a n e g o p o d r z ę d n i e i ł o ł u p - k a m i j a s n y m i , p l a s t y c z n y m i , u p a d 20 ° S W В — o d s ł o n i ę c i a ż w i r ó w k w a r c o w o - k w a r c y t o w y c h С — o d s ł o n i ę c i a g l i n w i ś n i o w y c h g ó r n e g o k a j p r u W a r s t w y w p r z e k r o j u : a — g l i n y o c h r o w e z l i m o n i t e m p o k ł a d o w y m , c i e n k o p ł y t k o w y m , s k r z e m i o n k o w a n y m , l i a s d o l n y b — g l i n y c z a r n e , l i a s d o l n y с — p i a s k o w c e j a s n e z Unio m i n u tu s i s z c z ą t k a m i p a p r o t n i k ó w , l i a s d o l n y d — ż w i r y k w a r c o w o - k w a r c y t o w e r e t y k o l i a s u e — g l i n y w i ś n i o w e g ó r n e g o k a j p r u GÓRKI

W ro k u 1954 J. F ijałkow ski, d okum en tując złoże żw irów retykoliasow ych w G órkach koło Łopuszna, uzyskał przy pom ocy siatk i szybików profile, na podstaw ie których u jaw nio na została n astępu jąca kolejność straty g ra ficzn a zalegania w arstw skalnych. Na bazie glin oraz iłów b arw y w iśniow ej i ce- g lastej, zaw ierających podrzędne w k ład k i czerw onych piaskow ców , rozw i n ięty był stały poziom glin pstry ch m arm urkow ych, rep rezen tu jący ch k a jp e r zw ietrzały. Gliny m arm urkow e przechodziły w sw ym stropie w płowe, b ę dące całkow icie praw ie odbarw ionym i w ietrzeniow o. Na glinach odbarw io nych i przem ytych, posiadających niejednokro tnie konsystencję m ułku k w a r cowego, zalegały bezpośrednio żw iry kw arcow o-kw arcytow e nanoszone del- towo. Ich spągow a część posiadała gliniaste lepiszcze, pochodzące z przero bionego su b strak tu . Wyżej żw iry były w y bitnie piaszczyste, w stropie zaś przechodziły w piaskow ce żelaziste. Nad ław icą piaskow ca zalegały iły zie lone ze sferosyderytam i. W stropie przechodziły one w gliny czarne, a te z kolei w serię ochrow ą grubości 2 — 3 m. W serii ochrow ej w ystępow ała w a rstw a lim onitu pokładow ego m iejscam i skrzem ionkow anego. W arstw ę ochrow ą p rz y k ry w ały piaskow ce jasn e z piry tem i szczątkam i paprotników . B ezpośrednio na tych piaskow cach leżały niezgodnie m argle krzem ieniste kelow eju.

(12)

spo-O w y stę p o w a n iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór S więt. 7 9

Górki, profil szybika nr 1

1 — 0,00 — 0,10 g l e b a

2 — 0,10 — 1,50 m g l i n a w i ś n i o w a , w s t r o p i e p r z e m y t a i z a c z e r n i o n a n a s p ę k a n i a c h t l e n k a m i m a n g a n u

1 — 0,00 — 0,10 m g l e b a

2 — 0,10 — 3,00 m p i a s e k z w i e t r z e l i n o w y , d r o b n o z i a r n i s t y , n i e c o z g l i -n i o -n y , o c h r o w y , r d z a w o p r z e w a r s t w i a -n y

1 — 0,00 — 0,10 m g l e b a

2 — 0,10 — 1,00 m g l i n a c e g l a s t a , w s t r o p i e p r z e m y t a i s p i a s z c z o n a

1 — 0,00 —0,10 m g l e b a

(13)

80 Eugenia i Jer zy Fi j ał kows cy

1 — 0,00 — 0,10 m g le b a

2 — 0,10 — 2,00 m g l i n a m a r m u r k o w a s i n o z i e l o n a w a , j a s n o s m u g o -w a n a

1 — 0,00 — 0,10 m g l e b a

2 — 0,10 — 1,00 m p i a s e k p o m o r e n o w y

3 — 1,00 — 1,70 m g l i n a m a r m u r k o w a , c e g l a s t a , j a s n o s m u g o w a n a , z w k ł a d k a m i l i m o n i t u s k o r u p o w e g o , u w a r s t w i e n i e p o z i o m e

G órki, p rofil szy b ik a nr 7

1 — 0,00 — 1,00 m ż w i r k w a r c o w o - k w a r c y t o w y o l e p i s z c z u p i a s k o w  c o w y m z w i ę z ł y m

(14)

1 — 0,00 — 0,10 m g l e b a 2 — 0,10 — 1,00 m i l o c h r o w y

3 — 1,00 — 1,50 m g l i n a c z a r n a , j a ś n i e j ą c a k u g ó r z e

1 — 0,00 — 0,10 m g l e b a

2 — 0,10 — 1,50 m p i a s e k j a s k r a w o ż ó ł t y , z w i e t r z e l i n o w y 3 — 1,50 — 2,00 m p i a s k o w i e c ż ó ł t y , k r u c h y , u p a d 2 0 ° S W

1 — 0,00 — 0,20 m g l e b a

2 — 0,20 — 2,00 m g l i n a z w i e t r z e l i n o w a , r d z a w a , p i a s z c z y s t a , z p i a s z  c z y s t y m i k r z e m i e n i a m i k e l o w e j u ( z w i e t r z e l i n a a u t o c h t o n i c z n a )

1 — 0,00 — 0,20 m g l e b a

:2 — 0,20 — 3,00 m g l i n a b r u n a t n a , n i e u w a r s t w i o n a ( g l i n a z w a ł o w a , m o r e n o w a )

(15)

82 Eugenia i Jer zy F ija łk owscy

Górki, przekrój przez serię ochrową

a — p l e j s t o c e ń s k i e z w i e t r z e l i n y p i a s z c z y s t e b — g l i n a z w a ł o w a m o r e n y с — m a r g l e p i a s z c z y s t e z k r z e m i e n i a m i , k e l o w e j d — p i a s k o w c e j a s n e , l i a s d o l n y e — i ł y o c h r o w e z ż e l a z i a k i e m b r u n a t n y m , l i a s d o l n y f — g l i n y p i r y t o w e c z a r n e , w s p ą g u z i e l o n a w e z e s f e r o s y d e r y t a m i , l i a s d o l n y g — p i a s k o w c e ż e l a z i s t e , t w o r z ą c e s t r o p ż w i r ó w r e t y k o l i a s o w y c h h — ż w i r y k w a r c o w o - k w a r c y t o w e n a j n i ż s z e g o r e t y k o l i a s u i — g l i n y m a r m u r k o w e z w i e t r z a ł e g o z b i e l i c o w a n e g o g ó r n e g o k a j p r u , z a w i e r a j ą c e p o d r z ę d n e w k ł a d k i p i a s k o w c ó w j — g l i n y c e g l a s t e i w i ś n i o w e g ó r n e g o k a j p r u , z a w i e r a j ą c e p o d r z ę d n e w k ł a d k i p i a s k o w c o w e

(16)

MAŁOGOSZCZ

P rzy k arto w an iu geologicznym rejo n u Małogoszcza w roku 1957 J. F i jałkow ski stw ierdzi! pod K am ienną G órą w m iejscowości S abianów istn ie nie w yrobisk górniczych. W edług m iejscowej trad y c ji eksploatow ana była tu ochra system em odkryw kow ym około ro ku 1920. Obok w yrobisk w drodze, biegnącej do Żarczyc leśnym wąwozem, ochra odsłaniała się na znacznym odcinku. W ystępow aniem ochry zaintereso w ała się spółdzielnia „K opaliny M ineraln e”, k tó ra zleciła przeprow adzenie b adań na złożu. W pierw szej fazie

Sabianów, profil szybika

(17)

84 Eugenia i Jer zy Fi j ał kowscy

opodal starych w yrobisk w ykonany został szybik o głębokości 14 m. S zybik odsłonił następujące w arstw y:

0,00 — 0,50 m — piasek kw arcow y drobnoziarnisty, m iałki, nieco zaw apnio- ny, z cząstkam i m ułkow ym i i hum usem .

0,50 — 8,40 m — piasek zw ięzły, przechodzący lokalnie w piaskow iec k r u chy, żółty, d ro bnoziarn isty ; upad SW n iere g u larn y , około 6°. 8,40 — 9,60 m — piaskow iec kru ch y , rdzaw y, drobnoziarnisty.

9,60 — 10,10 m — 'piasko w iec kru ch y , rdzaw y, d robnoziarnisty, z d e try te m inoceram ów.

10,10 — 11,30 m — ochra, w strop ie 40 cm ochry plastycznej, niżej ochra zw ięzła łupkow a.

11,30 — 11,37 m — w kładka lim onitu pokładowego.

11,37 — 12,35 m — glina tłu sta rdzaw o w arstw ow ana, zgniłozielona.

12,35 — 13,25 m — m ułek zgliniony szarozielonawy.

13,25 — 14,00 m — rum osz bulasty ch m argli glaukonitow ych i w apiennych

zlepów m uszlowych.

14,00 — 14,10 m — m argle kostkow e z Ostrea m u ltiform is Dunk.

A nalizę pobranej z szybika ochry w ykonał dn. 18 III 1959 r. C en traln y

In sp ek to rat S tan d ary zacji przy M inisterstw ie H andlu Z agranicznego

w swym gdyńskim laboratorium . W ynik analizy był następu jący: s tra ta suszenia 3,26%

s tra ta prażenia 8,10% F e20 3 ... 8,31% C a O ... 0,20% M g O ...0,17%

Po uzyskaniu w stępnego rozeznania złoże zostało udokum entow ane dwoma szybikam i, przekopem oraz pięciom a otw oram i w iertniczym i. N ie zależnie od tego „K opaliny M in eraln e” rozpoczęły szybową eksploatację ochry. W w yn iku badań stw ierdzono, że gliny ochrowe i oliw kow e w Sabianow ie tw orzą stały poziom, oddzielający piaski i piaskow ce k rzem ieniste od m argli ostrygow ych zw ietrzałych w stropie. M argle glaukonitow e, tw orzące m iej scam i zlepy ostrygow e, dzięki w ystępu jący m w nich form om przew odnim

Sabianów, profil przekopu

1 — p i a s k i d r o b n o z i a r n i s t e , p y l a s t e , s t a l o w o s z a r e , r d z a w o - p l a m i s t e ( o d p o w i e d n i k f a c j a l n y g l i n p o d ś c i e l a j ą c y c h o c h r ę w s z y b i k u )

2 — o c h r a p l a s t y c z n a

(18)

Sabianów, przekrój przez złoże ochry

a — p i a s k i i p i a s k o w c e k r u c h e z k r z e m i e n i a m i , a lb ś r o d k o w y i g ó r n y b — o c h r a , n e o k o m

с — g l i n y i m u l k i p o d ś c i e l a j ą c e o c h r ę , n e o k o m d — m a r g l e i w a p i e n n e z l e p y o s t r y g o w e , k i m e r y d d o l n y

zaliczone zostały do kim ery d u dolnego. Piaskow ce krzem ieniste z d etry te m inoceram ów należą do albu środkowego. Analogicznie zakw alifikow ane są podobne osady rejonu Zaw iercia, cechujące się obecnością fa u n y przew odniej. Tak więc seria glin ochrow ych zalega w Sabianow ie na kontakcie ju ry i kredy. J u ra górna zachodniego obrzeżenia Gór Ś w iętokrzyskich rep rezen tow ana jest przez dolny kim eryd. W arstw górnego kim ery d u brak. Z akłada się, że obszar św iętokrzyski uległ wówczas w ynurzeniu. W w y niku w ietrzeń m argle glaukonitow e i zlepy ostrygow e k im eryd u dolnego uległy rozkła dowi, dając residuum ilaste barw y oliw kow ej. W pew nych punktach na tych glinach osadziła się zastoiskow o ochra, będąca n iew ątp liw ie pochodzenia organicznego, a m ianow icie pow stała w w yniku m asowego rozw oju w zbior n iku w odnym b ak terii żelazistych. Za zastoiskow ym ch arak terem złoża w Sa bianow ie przem aw ia jego niew ielki rozm iar i w ycienianie się w arstw y ochrowej na p eryferiach złoża przy nie zm ienionej grubości glin oliw kow ych podścielających ochrę. Na w arstw ie ochrow ej, a w b ra k u jej na glinach zielonaw ych osadziły się tran sg resy w n ie w apniste piaski i piaskowce z glauko- nitem i inoceram am i oraz gąbkam i, re p rezen tu jąc zalew p rzypadający na alb środkow y. Z uw agi na orogenezę alpejską, k tó ra w pew nym stopniu objęła rów nież i obszar św iętokrzyski, w arstw y ochrow e Sabianow a oraz piaskow ce środkow ej kredy na nich spoczyw ające cechują się nachyleniem w arstw w k ie ru n k u południow o-zachodnim . P ochylenie to w ynosi 6 — 11°, a z p un k tu w idzenia tektonicznego om aw iane serie odsłaniają się pod Małogoszczem wzdłuż wschodniego skrzydła niecki m iechow sko-łódzkiej.

JARKÓW

(19)

86 Eugenia i Jer zy Fijałkow scy

nim Małogoszcz uzyskał znaczenie w dziedzinie rzem iosła ceram icznego. Na południe od Sabianow a w k ie ru n k u M ieronic w m iejscowości Jark ó w od kry to złoże ochry, tw orzące pas w ychodni, dostępny dla odkryw kow ej eksploatacji. Miąższość glin ochrow ych w ynosiła tu p rzeciętnie 2 m. Ochra zalegała na glinach zielonaw ych, będących sta rą zw ietrzeliną m iejscowego kim eryd u. Na ochrze z kolei zalegały piaski w apniste albu.

W strefie w ychodni w południow ej części złoża ochra została zapiaszczona i przerobiona. Na tej glinie bazow ała w Jark o w ie czynna przed pierw szą w ojną kw iatow ą cegielnia połowa.

W środkow ej części złoża ochra posiadała s tru k tu rę m arm urkow ą. Od barw ien ie przenikało pokład w zdłuż płaszczyzn spękań i rozluźnień, p rze puszczających w głąb wody opadow e, k tó re wy ługow y w ały z gliny lim oni- tyczny barw nik, odbarw iając ochrę do koloru seledynowego.

W północnych p artiach złoża robotam i ziem nym i stw ierdzono zdysloko- w ania tektoniczne m iejscow ych serii. Zdyslokow ania te na pew nych odcin kach pow odow ały 60-stopniowy u pad w arstw y ochrowej.

Jarków, profil odkrywki eksploatacyjnej

1 — p i a s k i z w i e t r z e l i n o w e a lb u z k r z e m i e n i a m i p i a s z c z y s t y m i 2 — p i a s k o w c e j a s n e i r d z a w e , k r u c h e , w a p i e n n e z k r z e m i e n i a m i 3 — o c h r a łu p k o w a

(20)

O w y stę p o w a n iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Swięt. 8 7

Jarków, profil studni

1 — 0,00 — 1,65 m o c h r a p l a s t y c z n a w s t r o p i e , g ł ę b i e j ł u p k o  w a

2 — 1,65 — 2,00 m g l i n a z i e l o n a w a H — p o z io m w o d o n o ś n y

Niżej zamieszczony jest w ynik analizy chemicznej ochry m arm u rk ow ej, pobranej w środkow ej części złoża Jark ó w (analizę w ykonała E. Fijałkow ska): stra ta suszenia 24,00%

stra ta prażenia 12,00% F e20 3 ... 6,31% liczba olejności 40 — 60

Analiza tej sam ej ochry, w ykonana dnia 30 V 1960 r. przez labo rato rium K ieleckich Z akładów P rzem ysłu W apienniczego w Jaw o rzn i dała n astępu jące rezu ltaty : stra ta suszenia 4,32% stra ta prażenia 6,71% F e20 3 ... 6,21% C a O ... 0,10% M g O ... 0,10%

Analiza ochry o s tru k tu rz e litej, niem arm urkow ej (próba p obrana z pół nocnej części złoża), w ykonana w dniu 30 V 1960 r. przez K ieleckie Zakłady P rzem ysłu W apienniczego w Jaw orzni, p rzed staw iała się następująco: s tra ta suszenia 4,96%

s tra ta prażenia 7,95% F e 20 3 ... 8,01% C a O ... 0,15% M g O ... 0,10%

(21)

zabez-88 Eugenia i Je r z y Fi j ał kows cy

Jarków, przekrój przez złoże ochry

O d s ł o n i ę c i a w l i n i i p r z e k r o j u : a — w y d m a p o l o d o w c o w a b — o d k r y w k a , d o r y w c z o e k s p l o a t o w a n a , o d s ł a n i a p i a s k o w c e ż ó ł t e , k r z e m i e n i s t e , z a l e g a j ą c e p o d p i a s z c z y s t y m n a k ł a d e m z w i e t r z e l i n o w y m W a r s t w y w p r z e k r o j u : 1 — p o l o d o w c o w e p i a s k i w y d m o w e , p l e j s t o c e n 2 — p i a s k i d r o b n o z i a r n i s t e i k r u c h e w a p i e n n e p i a s k o w c e k r z e m i e n i s t e g ó r n e g o a l b u i n a j n i ż  s z e g o c e n o m a n u 3 — o c h r a , n e o k o m 4 — g l i n y z i e l o n a w e , n e o k o m 5 — m a r g l e i z l e p y o s t r y g o w e , k i m e r y d d o l n y

pieczona przed przem yciem w odam i opadow ym i, k tó re na w ychodniach in filtru ją przez gliny, usuw ając z nich ruchliw e jony żelaza.

WOLA ŚW IDZIŃSKA

P rzy k artow aniu geologicznym tere n u pasm a przedborsko-m ałogoskiego na odcinku Woli Św idzińskiej stw ierdzone zostało i zlokalizow ane przez J. F ijałkow skiego zgrupow anie około 70 szybów doby staszicow skiej. Szyby zn ajdow ały się na kontakcie ju ry i kredy. N a h ałdach w id n iały gliny ochro w e oraz drobne dom ieszki iłów hem atytow ych i o kruchy lim onitu sk o ru p o wego. S tudn ia, w ykonana u gospodarza G ołdyna w pobliżu stary c h szybów, w yjaśniła budow ę geologiczną rejonu, dając n astępu jący profil:

0,00 — 0,30 m — gleba gliniasta, kam ienista, z k rzem ieniam i piaszczystym i m iejscowego albu.

0,30 — 2,50 m — piasek ochrowy,. zgliniony, z krzem ieniam i piaszczystym i albu.

2,50— 4,00 m — glina ochrow a spiaszczona i przerobiona z głazikam i

krzem iennym i.

4.00 — 5,50 m — ochra w arstw ow ana, upad SW 3°.

5.50 — 6,50 m — żwir, składający się z niezbyt dokładnie ogładzonych

odłam ków piaskowców, kredy, w apieni ju ry oraz k rz e m ieni albskich i ju rajsk ich . F rak c ja różna, raczej drobna. 6.50 — 7,00 m — ił m arglisty stalow oszary.

7.00 — 10,50 m — łu p k i m arg liste stalow oszare, u p ad SW 20°. 10,50 — 13,20 m — w apień jasny, płytow y, o szarym odcieniu.

(22)

O w y stę p o w a n iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Świąt. 89

GRUSZCZYN

We w si Gruszczyn podczas k artograficzny ch robót geologicznych, prze prow adzonych w roku 1961 i 1962, autorzy niniejszej pracy stw ierdzili w y chodnie glin ochrow ych na w schodnim zboczu góry z ru in am i zboru a ria ń - skiego zw anego Św iętym M ichałem. W sam ej w si jed yn y poziom wodonośny wiąże się z glinam i ochrow ym i, w ystępującym i tu jako w arstw a

nieprze-Wola Św idzińska, profil studni

(23)

Wola Świdzińska, przekrój przez złoże ochry

O d s ł o n i ę c i a w l i n i i p r z e k r o j u : 1 — n a s t r o m i ź n i e g ó r y p o d s z c z y t e m w s t a r y m k a m i e n i o ł o m i e o d s ł a n i a s i ę p o d z s u w a m i p i a s z -c z y s t o - r u m o s z o w y m i , z w i e t r z e l i n o w y m i , ł a w i -c a p i a s k o w -c a j a s n e g o , ż ó ł t a w e g o , m i ę k k i e g o , u p a d 6 ° S W ; a l b g ó r n y 2 — u p o d n ó ż a g ó r y i n a z b o c z u z n a j d u j ą s i ę s t a r e s z y b y g ó r n i c z e w i l o ś c i o k o ł o 70; n a h a ł  d a c h w y s t ę p u j ą i ł y o c h r o w e j a s n e i c i e m n e z d o m i e s z k ą i ł ó w w i ś n i o w y c h i r ó ż o w y c h , l o k a l n i e n a p o t y k a s i ę o d ł a m k i u t l e n i o n e g o s y d e r y t u i l i m o n i t y s k o r u p o w e ; g ł ę b o k o ś ć s z y  b ó w w y n o s i ł a d o 40 m 3 — w p o l a c h o r n y c h , n a w s c h ó d o d z a b u d o w a ń w i e j s k i c h , c i ą g n i e s i ę w y r a ź n y p r ó g s k a l n y , p o k r y t y r u m o s z e m z w i e t r z e l i n o w y m j a s n y c h p ł y t o w y c h w a p i e n i o s t r y g o w y c h d o l n e g o k i m e r y d u W a r s t w y w p r z e k r o j u : a — p i a s k i d r o b n o z i a r n i s t e i j a s n e p i a s k o w c e w a p i e n n e z k r z e m i e n i a m i , a l b ś r o d k o w y i g ó r n y o r a z c e n o m a n n a j n i ż s z y b — i ł y o c h r o w e z l i m o n i t e m s k o r u p o w y m i l o k a l n y m i w k ł a d k a m i s y d e r y t u , n e o k o m с — o c h r a p l a s t y c z n a o r a z ł u p k o w a , n e o k o m d — ł u p k i m a r g l i s t e s z a r e , k i m e r y d d o l n y e — w a p i e n i e j a s n e p ł y t o w e , m a r g l e i z l e p y w a p i e n n e o s t r y g o w e , k i m e r y d d o l n y •

puszczalna na kontakcie ju ry i kredy. Oto profil stud ni gospodarza D obro w olskiego:

0,00 — 0,60 m — gleba piaszczysta z głazikam i. 0,60 — 2,00 m — glina m orenow a, jasna, przem yta.

2.00 — 3,00 m — ochra plastyczna, jednorodna, z cienkim w kładem lim onitu blaszkow atego.

3.00 — 4,00 m — iłołupki stalow oszare. CIEŚLE

We w si Cieśle, leżącej w paśm ie przedborsko-m ałogoskim , w rok u 1962 au to rzy przeprow adzili poszukiw ania ochry, lokalizując szybiki badaw cze na ko ntak cie ju ry i kredy. G liny ochrow e o bardzo niew ielkiej zaw artości b arw n ik a żelazistego zostały odsłonięte w k ilk u n astu punktach. W środkow ej części wsi uzyskano następujący profil w szybiku:

(24)

G ruszczyn, p ro fil stu d n i с

1 — 0,00 — 4,00 m p i a s e k b i a ł y , d r o b n o z i a r n i s t y , w a p i e n n y , z o k r u c h a m i i n o c e r a m ó w , u ł a w i c e n i e p r z e k ą t n e , u p a d o g ó l  n y S W

Gruszczyn, profil studni d

l — 0,00 — 2,00 m g l i n a m o r e n o w a , j a s n a , s p ł a s z c z o n a , z g ł a z i - k a m i

2 — 2,00 — 3,00 m o c h r a p l a s t y c z n a z w k ł a d k ą l i m o n i t u w s p ą g u 3 — 3,00 — 4,00 m i ł y ł u p k o w e s t a l o w o s z a r e

(25)

92 Eugenia i Je r z y Fi j ał kows cy

Gruszczyn, przekrój przez serię ochrową

O d s ł o n i ę c i a w l i n i i p r z e k r o j u : a — w z g ó r z e p o k r y t e a u t o c h t o n i c z n ą z w i e t r z e l i n ą p i a s z c z y s t o - r u m o s z o w ą p i a s k o w c ó w a lb u b — w g l e b i e o r n e j z n a j d u j ą s i ę w y c h o d n i e r u m o s z u w a p i e n i m a r g l i s t y c h e g z o g y r o w y c h d o l  n e g o k i m e r y d u W a r s t w y w p r z e k r o j u : 1 — p r z e m y t a g l i n a z w a ł o w a m o r e n y , p l e j s t o c e n 2 — p i a s k o w c e k r z e m i e n i s t e , a lb 3 — p i a s k i w a p i e n n e , a lb 4 — o c h r a , n e o k o m 5 — i ł y ł u p k o w e s t a l o w o s z a r e , n e o k o m 6 — w a p i e n i e m a r g l i s t e o s t r y g o w e i m a r g l e k i m e r y d u d o l n e g o

1,00 — 1,20 m — ochra plastyczna, intensyw nie b arw ion a, ciężka. 1,20 — 1,40 m — glina kanarkow ożółta ty p u żółcieni żelazowej.

1,40 — 1,60 m — glina tłusta, seledynow a, jasno sm ugow ana. J e s t to spąg serii ochrowej.

O chra miejscowa, w edług analizy w ykonanej przez lab o rato riu m K ie leckich Zakładów P rzem y słu W apienniczego w Jaw o rzn i w dniu 2 V III 1962 r., w ykazała zaw artość 23% F e20 3. O chra o ta k w ysokiej zaw artości że laza może być trak to w a n a jako lim onit ilasty. R eakcje, polegające na w zbo gacaniu w żelazo stropu w a rstw y kosztem niżej w y stępu jący ch jej elem entów , nie zostały w yjaśnione. Z uw agi na m ałą miąższość w a rstw y złoże nie przed staw ia znaczenia praktycznego.

BOLMIN

(26)

Cieśle, profil szybika

1 — 0,00 — 0,70 m p i a s e k j a  s n y , ż ó ł t a w y , d r o b n o  z i a r n i s t y , b ę d ą c y p l e j - s t o c e ń s k i m z s u w e m z w i e t r z e l i n o w y m a l b - s k i c h p i a s k o w c ó w , b u  d u j ą c y c h w z g ó r z e p o  n a d s z y b i k i e m 2 — 0,70 — 1,00 m p i a s e k d r o b n o z i a r n i s t y , c e g l a - s t y , z a ż e l a z i o n y 3 — 1,00 — 1,20 m o c h r a p l a  s t y c z n a o z a w a r t o ś c i 23°/o F e 20 3 4 — 1,20 — 1,40 m g l i n a k a -n a r k o w o ż ó ł t a t y p u „ ż ó ł c i e n i ż e l a z o w e j ” 5 — 1,40 — 1,60 m g l i n a s e  l e d y n o w a , j a s n o s m u - g o w a n a

Cieśle, przekrój przez serię ochrową

(27)

w a rstw ę ochrow ą w pasie wychodni- ta k dalece, że glink a ta nie stano w i obecnie ciągłego pokładu o określonej m iąższości, a ty m sam ym nie m oże przedstaw iać znaczenia przem ysłow ego. Na odcinku Bolm ina nie n aruszon y pokład ochry należy odsłonić głębokim szybikiem , w ykonanym na południow y zachód od zabudow ań w iejskich w rejon ie tu c z a m i drobiu.

CHARAKTERYSTYKA OCHRY NA KONTAKCIE JURY I KREDY W POŁUDNIO WO-ZACHODNIM OBRZEŻENIU GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH

O chra, zalegająca w G órach Ś w iętokrzyskich na k ontakcie ju ry i kred y, jest najm łodszym ze znanych tu ta j poziomów. Z uw agi na okoliczność, że ju ra i k re d a Kielecczyzny zaangażow ane zostały rucham i górotw órczym i i w ypiętrzone, seria ochrow a nie zalega nigdzie pokładowo, ale zw iązana jest k onsekw entnie z pew nym i jednostk am i tektonicznym i. O m aw iany k o n tak t pom iędzy osadam i ju ry i k re d y przebiega w G órach Ś w iętokrzyskich w zdłuż tak zw anego ich obrzeżenia, k tó re na zachodzie daje w m orfologii tere n u dość charak tery sty czn e pasm o wzniesień. Pasm o to słabiej zaakcentow ane jest n a południu (ścięcie mezozoiku tra n sg re sją m orza m ioceńskiego), na za chodzie natom iast uszeregow ane jest w zw arty kom pleks, zw any pasm em przedborsko-m ałogoskim . Poza obrzeżeniem u tw o ry kredow e tw orzą sam o dzielny, odizolowany w ietrzeniem p łat w paśm ie chęcińskim , gdzie id en tyczne facjalnie osady spoczyw ają także na ju rze i podesłane są glinam i oraz ochrą. Je st to rejo n Bolmina. Jeśli chodzi o ju rę górną, to w zachodniej części

Bolmin, profil szybika A

1 — 0,00 — 0,40 m g l e b a g l i n i a s t a 2 — 0,40 — 0,55 m o c h r a p l a s t y c z n a 3 — 0,55 — 1,20 m g l i n a z g n i ł o z i e l o n a

(28)

Bolmin, profil szybika В

1 — 0,00 — 0,45 m g l e b a g l i n i a s t a

2 — 0,45 — 0,90 m o c h r a p l a s t y c z n a , w y m i e s z a n a z g ł a z i k a m i n a r z u t o w y m i i o d ł a m k a m i l i m o n i t u , k t ó r y t w o r z y ł p i e r  w o t n i e w k ł a d k ę w o c h r z e

3 — 0,90 — 1,20 m g l i n a z g n i ł o z i e l o n a

Bolmin, przekrój przez serię ochrową

1 — p i a s k o w c e ś r o d k o w e g o i g ó r n e g o a l b u o r a z n a j n i ż s z e g o c e n o m a n u 2 — o c h r a , n e o k o m

3 — g l i n a z g n i ł o z i e l o n a , b ę d ą c a r e s i d u u m z w i e t r z e l i n o w y m m a r g l i g l a u k o n i t o w y c h d o l n e g o k i  m e r y d u , n e o k o m

(29)

96 Eugenia i Jer zy F ija łk o w scy

G ór Ś w iętokrzyskich reprezentow ana jest przez w apienne osady m orskie, zachow ujące pełną ciągłość straty g ra ficzn ą od dolnego oksfordu po dolny kim eryd. Osadów kim ery d u górnego m iejscam i b ra k , a w w arstw ach ju ry najw yższej, w ystępującej z dala od p latfo rm y św iętokrzyskiej, J. Sam sono wicz (1954) o d n ajduje w skaźniki św iadczące o tym , że om aw iany rejo n w ie trza ł w ynurzony. K im eryd dolny zachodniej części Gór Ś w iętokrzyskich to w apienie, m argle i zlepy oolitow o-ostrygow e. S tro p tych osadów jest w k aż dym ze znanych przypadków rozw ietrzały. S kała, zalegająca p ierw otn ie w form ie cienkopłytow ych ław ic, tra c i spójność i rozsypuje się na b ry ły i okruchy, przyb ierając form y kulisto zaokrąglone, przy czym w ietrzen ie w y p rep aro w u je z nich faunę. W ietrzejące o kruchy tk w ią w ile zw ietrzelino- wym. Z abarw ien ie iłu jest zielonaw e, co tłum aczyć należy nagrom adzeniem w nim g lau konitu pochodzącego z w ietrzejący ch w apieni m arglistych. Ił re si dualn y jest ponadto zam arglony, a zalegając w strefie w ietrzeń , posiada m ączaste konkrecje w tórne w ęglanu w apnia. Iły zielonaw e lokalnie p rz e

chodzą w stropie w m ułki b arw y stalow ej lub w gliny zgniłozielone. Znane od czasów średniow iecznych w yroby ceram iki budow lanej Małogoszcza b a zow ały surowcowo na om aw ianych glinach. G liny zielonaw e posiadają m iejscam i w swym stropie pokład ochry o m iąższości do 3 m. P okład ochry jest n iestały i nie posiada ciągłości, tw orząc szereg drobnych złóż soczewko- w atych. O brys poszczególnych złóż odpow iada rozm iarom zastoisk w odnych, w któ ry ch strącony został organogeniczny lim onit, a rozprow adzony na ile utw orzył pokładow e złoże. Bezpośrednio na ochrze lub w jej b ra k u na g li nach zielonaw ych zalegają drobnoziarniste piaskow ce z d etry te m inocera- mów, co odpow iada tra n sg re sji środkow oalbskiej. P ia sk i posiadają c h a rak terystyczne soczew kow ate w kładki żw irów kw arcow ych oraz zsylifikow ane okruchy drzew iglastych. S eria piaskow cow a jest w różnym stopniu zwięzła i zw ykle te partie, k tóre nie posiadają lepiszcza w apiennego, pow stałego z rozkładu okruchów organicznych, nie zostały scem entow ane, zachow ując konsystencję zbitego piasku. W całej om aw ianej serii n ap oty ka się liczne piaszczyste krzem ienie. Często ośrodkam i krzem ieni są gąbki. Na piaskow cach krzem ienistych, rep rezen tu jący ch alb, spoczyw ają z zachow aniem cią głości sedym entacji glaukonitow e piaskow ce cenom anu najniższego. F rak cja ziarn piasku m aleje ku górze, a lepiszcze staje się zdecydow anie w apienne. W ten sposób piaskow ce przechodzą w m arg le ty p u opoki, co odpow iada straty g ra ficzn ie cenom anow i górnem u. S trzask an ia tek toniczne serii piaskow cowej p rzerad zają się w użylenia kw arcytow e, połączone z całkow itym od b arw ieniem skały. Na tego rod zaju złożu żyłow ym bazuje kam ieniołom K am ienna G óra pod Małogoszczem.

(30)

O w y stę pow an iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Swięt. 97

zresztą k o n tak t m iędzy ju rą i k re d ą w północnym obrzeżeniu Gór Św ięto krzyskich, gdzie najw yższa ju ra w ykształcona jest kom pletniej. Na tym te renie w ystępow anie ochry nie zostało stw ierdzone.

KOPALNIA GRAB POD WĄCHOCKIEM

W roku 1960 Spółdzielnia E ksploatacji i P rzero b u K am ienia W apiennego wznowiła eksploatację ochry, staw iając ek sp erym en taln y szybik wydobyw czy pomiędzy stary m i zrobam i kopalni G rab pod W ąchockiem. W szybiku odsło nił się następujący profil:

0,00 — 2,00 m — glina biaław a, ochrow o-plam ista, z licznym i głazikam i n a rzutow ym i i okrucham i m iejscow ych piaskowców.

2,00 — 3,50 m — glina biaław a, ochrowo- i w iśniow o-plam ista, w arstw a nie przerobiona.

3.50 — 4,50 m — glina ochrowa, p rzerastan a lim onitem skorupow ym . 4.50 — 6,00 m — glina ochrowa jednorodna z odcieniem szarym .

Niżej zamieszczone są w yniki analizy chem icznej ochry, przerastanej ru d ą skorupow ą (analizę w ykonała E. Fijałkow ska):

s tra ta suszenia 22% s tra ta prażenia 9,05% F e20 3 ...14,15%

pozostałość na sicie 10,000 — 5%. liczba olejności 40—60.

Profil szybu badawczego w kopalni Grab koło Wąchocka

a — 0,00 — 2,00 m g l i n a b i a ł a w a , o c h r o w o - p l a m i s t a z l i c z n y m i o k r u c h a m i p i a s k o w c a l o k a l n e g o i g ł a z i k a m i .n a r z u t o w y m i

b — 2,00 — 3,50 m g l i n a b i a ł a w a o c h r o w o - i w i ś n i o w o - p l a m i s t a с — 3,50 — 4,50 m o c h r a z r o z p r o s z o n y m l i m o n i t e m s k o r u p o w y m d — 4,50 — 6,00 m g l i n a o c h r o w a z o d c i e n i e m s z a r y m

(31)

P rac e ziem ne, przeprow adzone przez autorów na złożu G rab, w yk azały , że ochra tw orzy tu soczew kow aty pokład w serii gliniastej i ru d n e j, zalicza nej przez J. Sam sonowicza (1926) do górnego re tu , zaś przez W. K araszew - skiego (1952) na podstaw ie nowszych i uzupełnionych b adań do re ty k o liasu . Z p u n k tu w idzenia technologicznego ochra m iejscow a n ad aje się do p ro d u k cji fa rb m ineralnych, odpow iadając w zupełności norm ie przem ysłow ej. S tr a tyg raficznie jest to n ajstarsz y z poziomów ochry prod uk ty w n ej G ór Św ię tokrzyskich. O chra ta łączy się z ru d am i lim onitow ym i, jakie zaleg ają po- kładow o w glinach najniższej jury. Poziom ten, znany górnictw u Zagłębia Staropolskiego, wiąże się z płatem osadów liasowych, zalegających na triasie w niecce m ajkow skiej, zdyslokow anej w sposób skom plikow any uskokam i poprzecznym i. Je s t to elem ent północnego obrzeżenia Gór Ś w iętokrzyskich. W obrzeżeniu południow ym seria ta nie jest znana, a w zm ianka, podana przez K. P aw łow ską (1962) o naw ierceniu liasu pod Szydłowem , inform uje, że w ykształcenie litologiczne tych w a rstw odpow iada ju rze najniższej obrze żenia zachodniego (pasmo przedborsko-m ałogoskie). S eria ru d n a w rejon ie G rabu jest poziomem n iestałym i nosi pokrój soczewek. Typow y pro fil serii ru d n ej przedstaw ia się następująco.

W glinach zielonaw ych i pstrych lub żółtaw ych zalegają pakietow o gliny ochrow e, tw orząc w yodrębniony horyzont. G liny ochrow e w dolnej swej części zaw ierają żelaziak b ru n a tn y jako ru d ę skorupow ą lub pokładow ą. W przy padku , gdy grubość ru d y p rzekraczała 1 m, obiekt był zw ykle przed m iotem eksploatacji górniczej. Z uw agi na duże n ad k ład y u dostępnienie po k ład u ochrow o-rudnego odbyw ało się każdorazow o szybem. Nie są znane m iejsca eksploatacji odkryw kow ej. S taropolskie górnictw o ru dn e trak to w a ło ochrę jako m ateria ł płonny. W okresie m iędzyw ojennym i obecnie czynne są trz y kopalnie ochry, w ydobyw ające glinkę z utw orów liasow ych. Są to k opaln ie G rab i Myszka pod W ąchockiem i ko palnia F ido r koło K ońskich. Na złożu G rab pokład ochry produkty w nej posiada m iąższość 3 m. Niżej za lega lim onit skorupow y rozsiany rów nież w glinie ochro we j.

SW

NE

Grab, przekrój przez złoże ochry

(32)

O w y stę p o w a n iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Swięt.

W NIO SKI

(33)

LIT E R A T U R A

J. Czarnocki Badania u tw o r ó w mezozoicznych na południowych i zachodnich zbo

czach Gór Ś w ię tokrzy skich , „Posiedzenia N aukow e PIG ”, 1925, nr 11; 1926, nr

15; 1927, nr 17; 1935, nr 29; 1936, nr 45.

J. Fijałkow ski Str atygrafia ju r y ze szc zegółow ym u wzglę dnien iem liasu w północ

n ej części arkusza Włoszczow a i w połu dniowej części arkusza Przedbórz, Ar

chiwum PIG, 1952.

J. Jurkiew iczow a Uwagi na te m at b u d o w y geologicznej okolic M ajkow a na wschód

od S k a rżysk a -K a m ien n e j, „Biuletyn PIG ”, 1947, nr 31.

W. K araszew ski W iek glinek Parszowa, Archiwum IG, 1952.

W. K araszewski Uwagi o budowie geologicznej okolic P arszow a pod Skarżyskiem, Archiw um IG, 1952.

W. K araszewski N ow e dane o rozm ieszczeniu i stratygrafii złóż ogniotrwałych su

ro w có w w rejonie S karżyska, Archiwum IG, 1954.

J. K ostecki Gliny ceramiczne i ogniotrwałe w Polsce, „Biuletyn IG”, 1961, nr 164. J. Lew iński U tw o r y ju rajskie na zachodnim zboczu Gór Ś więtokrzyskich , „Spra

w ozdania Naukowego Towarzystwa W arszaw skiego”, Warszawa 1912.

J. Sam sonowicz Cechsztyn, trias i Has na północnym zboczu Łysogór, „Sprawozda nia z posiedzeń Polskiego Towarzystwa Geologicznego”, 1926/111.

(34)

O w y stę pow an iu ochry w utworach mezozoicznych obrzeżenia Gór Swięt. 101 ПОЯВЛЕНИЕ ОХРЫ НА ТЕРРИТОРИИ СВЕНТОКЖ ИЖ СКИХ ГОР В настоящем труде рассматривается появление железистой охры, известной такж е под названием охристого лимонита, на территории Свентокжижских гор. Охра, являющаяся полезным ископаемым, составляет ряд обособленных зал еж ей и известна в пунктах своего появления на стыке юры и мела на западном краю Свентокжижских гор. Этот район подробно обсуж дается б настоящей статье ввиду проведённых там исследований, обнаруживших, что местное красильное сырьё в многих случаях качественно соответствует обязательным промышленным нормам и образует зал еж и характерной структуры, являющиеся предметом эксплоатации. _ Кроме указанного уровня здесь рассматривается такж е охра, образующая пласты в лиассовых образованиях северного и западного края. Вследствие значительной дифференциации этих осадков охра лиассового периода не всегда соответствует техническим требованиям и эксплуатируется в промышленном масштабе лишь на северном краю Св. гор. Кроме указанных стратиграфических уровней железистая охра сопровождает в ряде мест свентокжижские залеж и руды. Являясь добавочным, вторичным материалом в зоне окисления первичных руд, она выступает обычно в небольшом количестве, и в этом составе значения в качестве сырья не имеет.

APPEARANCE OF OCHRE IN THE AREA OF THE ŚWIĘTOKRZYSKI

. MOUNTAINS

In this paper the appearance of ferric ochre, also called ochre lim onite, in the area of the Świętokrzyski Mountains is discussed. Ochre, an useful fossil, form s several isolated beds. It is also found in the places w here the Jurassic and Cretaceous geological form ations had touched each other, i. e. in the w estern boun- dery of the Świętokrzyski Mountains. The latter region w as given particular a tten  tion, because of investigations having been prosecuted there. The latter revealed that the quality of the local dyeing raw m aterial, in m any cases, suited the ob li gatory industrial standards. According to those investigations that local raw m a terial was stated to form characteristic deposits. They are being exploited for in  dustrial use.

Besides the above said level, ochre constitutes deposits in the Liassic

form ations in the northern and the w estern boundaries of the Św iętokrzyski Mountains. Owing to a great facial differentiation of those deposits, ochre of the Liassic Period does not alw ays suit our technical standards. Thus, in an industrial w ay, it is being exploited only in the northern boundary. In addition to those stra  tigraphie levels ferric ochre, in m any cases, accom panies the ore deposits of th e

Św iętokrzyski region. Ochre, an accessory secondary m aterial in the oxid a