AKTYWNOŚC TURYSTYCZNA POLSKICH ELIT FINASOWYCH

AKTYWNOŚC TURYSTYCZNA POLSKICH ELIT FINASOWYCH

w świetle wzorów wypoczynku mieszkańców Unii Europejskiej oraz innych grup społeczno zawodowych w Polsce

Raport wykonany na zlecenie Redakcji „Rynku Turystycznego”

Opracował: Wiesław Alejziak

Kraków, 2000

Dr Wiesław Alejziak

AKTYWNOŚC TURYSTYCZNA POLSKICH ELIT FINASOWYCH

w świetle wzorów wypoczynku mieszkańców Unii Europejskiej oraz innych grup społeczno zawodowych w Polsce

1. Wprowadzenie

Wszystkie społeczeństwa ludzkie cechuje rozwarstwienie społeczne. Zwykle przyjmuje ono postać klas społecznych ( czasem ma postać systemu kastowego, w którym członkowie każdej kasty wychowywani są dla z góry określonych ról pełnionych w społeczeństwie i nie mogą zmienić swojej przynależności społecznej). Klasy społeczne są relatywnie homogenicznymi i trwałymi grupami społecznymi zorganizowanymi w sposób hierarchiczny, których członkowie wykazują wspólne wartości, zainteresowania i zachowania.

Proces zmian ustrojowych w Polsce, zapoczątkowany w 1989 roku, doprowadził nie tylko do zasadniczych zmian politycznych i gospodarczych, ale także do wielu przekształceń w strukturze społeczeństwa polskiego. Jedną z takich zmian jest powstanie nowych elit społecznych. Największe i najbardziej spektakularne przeobrażenia dotyczą oczywiście elit politycznych, gdzie zasadniczo zmieniły się nie tylko skład i struktura elit władzy, ale także relacje między elitą a resztą społeczeństwa

. Znacznie mniejszym zmianom podlegały pozostałe elity społeczne (np. kulturalne, naukowe). Wynika to z faktu, że wymogi stawiane kandydatom oraz mechanizmy rekrutacji do tych elit są zasadniczo odmienne, niż w przypadku elit władzy.

Przemiany zachodzące w latach dziewięćdziesiątych spowodowały, że pojawiły się także nowe elity społeczne. Jedną z nich jest elita finansowa. Specyficzne uwarunkowania oraz szybkość z jaką powstawała ta nowa grupa społeczna decyduje o tym, że należy ona do najsłabiej rozpoznanych zbiorowości w naszym kraju.

Jak dotąd brak poważnych opracowań, które - w oparciu o badania empiryczne – z jednej strony wyjaśniałyby procesy powstawania i ewolucji elit finansowych w Polsce, z drugiej zaś próbowałyby określić prawidłowości dotyczące różnych aspektów ich funkcjonowania. Dotyczy to między innymi zachowań konsumpcyjnych związanych z czasem wolnym, turystyką i wypoczynkiem

. Informacje na temat potrzeb, motywów i preferencji turystycznych, a także poziomu i struktury aktywności turystycznej polskich elit finansowych wymykają się z oficjalnej sprawozdawczości statystycznej. Sytuacja taka z pewnością utrudnia działalność wielu podmiotom rynku turystycznego oraz powoduje, że trudno ocenić na ile oferta rynkowa jest

1

W interesujący sposób piszą na ten temat Z. Drąg i J. Indraszkiewicz w pracy - Regionalna elita władzy w Polsce, Polityka ekonomiczna i społeczna. Zeszyt 36, Friedrich Ebert Foundation, Warszawa 1994.

2

Za jeden z nielicznych wyjątków w tym względzie można uznać badania przeprowadzone w 1993 roku w Zakładzie

Marketingu Usług Turystycznych Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Pomimo tego, że nie dotyczyły one elit

finansowych (w znaczeniu takim, jakie określenie to ma w niniejszym artykule) to jednak – z zastrzeżeniem skali oraz

lokalnego charakteru badań - stanowić mogą pewien punkt odniesienia do wyników zaprezentowanych w tym

opracowaniu. Badania dotyczyły krótko i długookresowego wypoczynku mieszkańców Krakowa, a jedną z wyraźnie

wyodrębnionych (i przewidzianych do osobnych analiz) grup społecznych było 255 przedsiębiorców. Znaleźli się w

niej właściciele oraz kadra zarządzająca prywatnych przedsiębiorstw, którzy – jak można sądzić - stanowią znaczną

część „ krakowskich elit finansowych”. Por. Grabiński T., Nowakowska A., Unrug M., Struktura konsumpcji usług

turystycznych (maszynopis powielony AE Kraków).

zgodna ze strukturą potrzeb i motywacji turystycznych tej grupy społecznej. Dlatego też w 1998 roku w Instytucie Turystyki AWF w Krakowie podjęto pilotażowe badania budżetu czasu wolnego oraz sposobów jego wykorzystania w środowisku polskich biznesmenów. Jednym z celów badawczych było określenie uwarunkowań, poziomu i struktury aktywności turystycznej tej niezwykle interesującej – nie tylko z socjologicznego punktu widzenia - grupy społecznej. W niniejszym opracowaniu zaprezentowano wyniki tych badań. Zostały one jednak poprzedzone krótką prezentacją dorobku badań nad elitami społecznymi oraz charakterystyką elit społecznych w Polsce.

2. Pojęcie i typy elit oraz ich rola w społeczeństwie

Poczucie zajmowanej przez daną osobę pozycji społecznej należy do tradycyjnych przedmiotów refleksji socjologicznej. Jest to niewątpliwie zagadnienie, na którym koncentruje się spora liczba prac badawczych, wyrosłych z różnych orientacji teoretycznych

. Samo pojęcie pozycji społecznej odnosi się bezpośrednio do ogólnej teorii struktur społecznych oraz koncepcji związanych z analizą ról społecznych. Według L. Gruszczyńskiego „ ... położenie społeczne jakiejś jednostki wyznaczane jest przez zespół tych uświadomionych i nieuświadomionych czynników, które, nie będąc równo rozdysponowanymi wśród członków zbiorowości, składają się w sumie (i wyznaczają) na jej miejsce i rolę w systemie funkcjonowania tej zbiorowości, jednocześnie z tego miejsca i roli wynikają”

. Jego zdaniem można wyróżnić dwie podstawowe grupy wyznaczników położenia społecznego: Pierwszą z nich stanowią prywatne atrybuty położenia społecznego, wśród których podstawową rolę odgrywają: płeć, wiek, wykształcenie, stan rodzinny w rozumieniu stanu cywilnego i posiadania dzieci, w szczególności tych pozostających na utrzymaniu, pochodzenie społeczne, sytuacja materialna, pozostający do dyspozycji czas wolny. Druga grupa, to publiczne atrybuty położenia społecznego, czyli determinanty pozostające w związku z wykonywaną pracą zawodową, które dotyczą również sfer poza wykonywaną przez jednostkę pracą, takie jak na przykład: miejsce zamieszkania w rozumieniu regionu, miejscowości i jej charakteru, dzielnicy w ramach większej miejscowości, a także realna możliwość dostępu i korzystania z infrastruktury społecznej w zakresie kultury, wypoczynku, rekreacji, służby zdrowia i oświaty, handlu i usług.

Według M. Surmaczyńskiego, analiza literatury dowodzi, że pojęcie pozycji społecznej łączone jest najczęściej z:

1. miejscem zajmowanym przez jednostkę lub grupę w określonej strukturze społecznej 2. hierarchią opartą na drabinie władzy i prestiżu

3. nieokreślonym bliżej systemie powiązań społecznych

4. korelacją jednostek z prestiżem, jakim te jednostki darzy grupa, w której uczestniczą 5. Miejscem grup w organizacji społeczno-politycznej

6. prawami i obowiązkami wynikającymi z oczekiwań tak jednostki, jak i grupy, w której ona uczestniczy

7. systemem stosunków społecznych, które wyznaczają pozycję jednostki

8. grupami odniesienia, za pomocą których można określić zarówno pozycję jednostek, jak i grup społecznych

.

3

Surmaczyński M., Znaczenie kategorii pozycja i rola społeczna w badaniach socjologiczno-politycznych, w:

Problemy struktury i aktywności społecznej, Warszawa 1970.

4

Por. Gruszczyński L., Położenie społeczne i jego świadomościowe korelaty. Z badań nad mieszkańcami miast uprzemysłowionych, Uniwersytet Śląski, Katowice 1990, s. 17.

5

Tamże, s. 19.

6

Surmaczyński M., Znaczenie kategorii pozycja i rola społeczna ... op. cit., s. 38.

Warto dodać, że w ostatnich latach wielu badaczy zróżnicowania społecznego uwzględnia coraz większą liczbę zmiennych charakteryzujących położenie społeczne. Niektórzy z nich interesują się wszystkimi możliwymi konfiguracjami pozycji wyznaczników położenia społecznego. Przykładem takich analiz mogą być konstrukcje tabel, w których uwzględnia się kilka cech położenia społecznego, a poszczególne komórki tabel traktuje się jako konkretne wiązki pozycji czy profile pozycyjne

.

Wszystkie społeczeństwa ludzkie cechuje rozwarstwienie społeczne. Zwykle przyjmuje ono postać klas społecznych

. Klasy społeczne są relatywnie homogenicznymi i trwałymi grupami społecznymi zorganizowanymi w sposób hierarchiczny, których członkowie wykazują wspólne wartości, zainteresowania i zachowania. Interesującą typologię klas społecznych wraz z charakterystyką nawyków konsumpcyjnych zaproponował R.P. Coleman

, która została rozwinięta przez Ph. Kotlera

. Podobnie jak poprzednia, odnosi się ona również do społeczeństwa amerykańskiego, jednak możliwości jej wykorzystania do analiz wydają się być znacznie szersze.

Tabela nr 1. Klasy społeczne oraz ich nawyki konsumpcyjne w USA.

Klasa Charakterystyka

Klasa

„Wyższa- Wyższa”

(Upper Uppers), obejmująca mniej niż 1%

społeczeństwa.

To elita społeczna, wywodząca się z dobrze znanych rodzin i utrzymująca się z odziedziczonego majątku. Jej członkowie ofiarują duże sumy na cele dobroczynne, organizują przyjęcia z okazji

„wejścia w dorosłe życie” swoich córek, utrzymują więcej niż jeden dom oraz wysyłają swoje dzieci do najlepszych szkół. Stanowią oni rynek dla wyrobów jubilerskich, antyków, nieruchomości i egzotycznych [podróży. Często ubierają się w sposób konserwatywny i nie zależy im na demonstracji swojej pozycji społecznej. Chociaż są nieliczni jako grupa, często służą jako wzorzec odniesienia dla innych, a ich wzorce konsumpcyjne naśladowane są przez inne grupy społeczne.

Klasa

„Niższa- Wyższa”

(Lower Uppers), obejmując około

2%

społeczeństwa.

Należą do niej osoby o bardzo wysokich dochodach i majątku, uzyskanych dzięki znakomitym kwalifikacjom zawodowym. Zwykle pochodzą one z klasy średniej. na ogół są aktywne w sprawach społecznych i obywatelskich. Często kupują dla siebie i dzieci przedmioty, które są symbolami statusu, takie jak drogie domy, jachty, baseny, samochody. Dzieci posyłane są niejednokrotnie do prestiżowych szkół. Klasa ta obejmuje tzw. „nowobogackich”, ale ich demonstracyjne wzorce konsumpcji mają na celu wywrzeć wrażenie na tych, którzy w hierarchii społecznej stoją niżej od nich. Ambicją ludzi należących do tej klasy jest zdobycie akceptacji w klasie „wyższej-wyższej”. Status ten prawdopodobnie osiągną raczej ich dzieci niż oni sami.

7

Por. Słomczyński K.M., Układy zgodności i niezgodności pozycji społecznych, w: Zróżnicowanie społeczne. Red.

W. Wesołowski. Wydanie drugie, Wrocław 1974,. s. 288.

8

Organizacja życia oraz klasowa struktura społeczeństwa przyjmuje czasem postać systemu kastowego, w którym członkowie każdej kasty wychowywani są dla z góry określonych ról, które będą pełnić w społeczeństwie i nie mogą zmienić swojej przynależności społecznej.

9

Coleman R.P., The Continuing Significance of Social Class to Marketing, [w:] Journal of Consumer Research, December 1983, s. 265-280.

10

Kotler Ph. Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wydawnictwo Felberg SJA, Warszawa 1999, s.

164.

Klasa

„Wyższa- Średnia”

(Upper Middles), obejmując około

12%

społeczeństwa.

Członkowie tej klasy nie posiadają ani specjalnego statusu rodzinnego, ani niezwykłego bogactwa. Interesuje ich przede wszystkim kariera. Są cenionymi profesjonalistami, niezależnymi biznesmenami lub dyrektorami przedsiębiorstw. Wierzą, że wykształcenie jest przesłanką sukcesu i chcą, aby ich dzieci otrzymały znakomite wykształcenie i nie spadły do niższej klasy. Lubią działać w sferze idei i „wyższej kultury”. Są aktywni społecznie i charakteryzują się wysokim poziomem świadomości obywatelskiej. Zwracają dużą uwagę na jakość i stanowią dobry rynek w tym sensie, że są chętnymi nabywcami domów, odzi3ezy,jmebli, urządzeń gospodarstwa domowego o wysokim standardzie. Starają się prowadzić „otwarty dom”, chętnie przyjmują przyjaciół i klientów.

Klasa „Średnia”

(Middle Class), obejmująca

około 2%

społeczeństwa.

Stanowią ją średnio uposażeni robotnicy i pracownicy biurowi, którzy mieszkają w „lepszych dzielnicach miasta” i starają się robić „właściwe rzeczy”. Często kupują

popularne, modne produkty, aby pokazać ,że są „na czasie”. Dwadzieścia pięć procent z nich posiada importowane samochód, ale większość szuka „jednej z najlepszych marek”. Wyższy poziom życia oznacza dla mich „ładniejszy dom, w przyjemnym sąsiedztwie”, w „lepszej dzielnicy miasta”, z „dobrymi szkołami”. Klasa średnia wierzy w sens wydawania pieniędzy na

„godne uwagi doświadczenia” (na przykład podróże) dla swoich dzieci i kształcenie ich na poziomie college’u.

Klasa

„Pracująca”

(Working Class), obejmująca

około 38%

społeczeństwa.

Tworzą ją średnio uposażeni robotnicy i ci, którzy prowadzą „styl życia klasy pracującej”, bez względu na dochód, wykształcenia czy zawód. Klasa pracująca utrzymuje ścisłe stosunki z krewnymi i korzysta z ich rad i pomocy w różnych sprawach, takich jak: wybór zawodu, zakupy, kłopoty finansowe, osobiste. Urlop dla klasy pracującej to przeze wszystkim „wakacje w mieście”, a wyjazd oznacza wypad nad jezioro lub do kurortu oddalonego nie więcej niż dwie godziny jazdy samochodem. W klasie pracującej utrzymuje się ścisły podział ról ze względu na płeć. Charakterystyczny jest też dla niej stereotypowy sposób myślenia. Lubią samochody standardowych i większych rozmiarów, odrzucają natomiast samochody małe , zarówno krajowe, jak i zagraniczne.

Klasa

„Wyższa- Niższa”

(Upper Lowers), obejmująca

około 9%

społeczeństwa.

Przedstawiciele tej klasy p5racują. Nie korzystają z zapomóg socjalnych, chociaż ich poziom życia tylko niewiele wykracza poza stan ubóstwa. Wykonują prace nie wymagające kwalifikacji i są bardzo źle opłacani, chociaż zależy im na osiągnięciu lepszego poziomu życia. Członkowie tej klasy często maja braki w wykształceniu. Chociaż finansowo są prawie na granicy ubóstwa, udaje im się „prezentować obraz samodyscypliny” oraz „przywiązywać wagę do czystości”.

Klasa

„Niższa-Niższa”

(Lower- Lowers), obejmująca

około7%

społeczeństwa.

Przedstawiciele tej klasy żyją z pomocy społecznej, w wyraźnie widocznej biedzie. Zwykle są bez pracy, albo wykonują „najbrudniejszą robotę”. Niektórzy nie są zainteresowani znalezieniem stałej pracy, a większość zdana jest na zapomogi z pomocy społecznej lub dobroczynności. Ich domy, odzież i dobytek są „brudne”, „obdarte” i „połamane”

Źródło: Coleman R.P., The Continuing Significance of Social Class to Marketing, [w:] Journal of Consumer Research, December 1983, s. 265-280. Cyt. za: Kotler Ph. Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wydawnictwo Felberg SJA, Warszawa 1999, s. 164.

Jak widać, klasy społeczne różnią się w upodobaniach. Reprezentanci „Upper class” wolą czasopisma i książki, a przedstawiciele „Lower-class” telewizję. Nie znaczy to, że ci pierwsi nie oglądają telewizji, jednak wolą wiadomości, publicystykę i spektakle teatralne, w przeciwieństwie do tych ostatnich, którzy wolą telenowele, opery mydlane i teleturnieje.

Odmienne zachowania reprezentantów różnych klas społecznych uwidaczniają się również przy

analizach aktywności turystycznej, której poziom – zdaniem wielu - stanowi doskonały

wyznacznik zarówno rozwoju społeczno gospodarczego całych społeczeństw, jak i poziomu życia poszczególnych osób

.

Termin „elita” - we współczesnym znaczeniu tego określenia - używany jest dopiero od niedawna

. Być może dlatego interpretowany jest w bardzo różny sposób. W języku potocznym odnoszony jest zwykle do zespołu ludzi wyróżniających się pod jakimś względem w swoim otoczeniu

, przy czym kryteria wyróżniania oraz przynależności do poszczególnych rodzajów elit są bardzo różne. Również w naukach społecznych termin „elita” nie jest rozumiany jednoznacznie. W literaturze funkcjonuje wiele definicji elit. Do najczęściej cytowanych należy definicja R. Dahrendora, który pojęcie elit utożsamia przede wszystkim z grupami osób zajmujących czołowe pozycje w zinstytucjonalizowanych strukturach politycznych, gospodarczych, prawa, kształcenia itp. Według niego elita to „ ... zbiór ludzi zajmujących najwyższe pozycje na skali określającej autorytet lub prestiż, ze względu na legitymowanie się pewnymi właściwościami wysoko cenionymi w danym społeczeństwie: pochodzeniem, majątkiem, wykształceniem lub posiadaniem określonych wpływów”

. Trzeba jednak wyraźnie stwierdzić, że pojęcie, zakres znaczeniowy oraz typologie elit budzą wśród socjologów duże kontrowersje.

Początek badań naukowych, którymi objęto szeroko pojętą problematykę elit społecznych miał miejsce w końcu XIX wieku. Jedną z pierwszych prac na ten temat była książka Gaetano Mosca „Teorica dei governi”, która została opublikowana w 1884 roku. Autor sformułował w niej podstawy teorii elit, którą nieco później rozwinął Vilfredo Pareto. W swych pracach „Les systemes socialistes (1903) oraz „Trattato di sociologia generale” (1916) analizował elity w szerokim społecznym znaczeniu, czyniąc podwaliny pod tzw. socjologię elit.

Jednak pomimo tego, że badania tych uczonych były kontynuowane przez wielu naukowców, w dalszym ciągu istnieje wiele niewiadomych w kwestii praw i mechanizmów rządzących kształtowaniem się elit oraz ich roli w społeczeństwie. Analizując dorobek w dziedzinie studiów nad elitami, J. Sztumski zauważa, że „ ... upłynął prawdzie wiek od pojawienia się „teorii elit”, lecz pomimo tego stosunkowo długiego okresu nie zdołano zbadać obszernej problematyki związanej z kształtowaniem się i funkcjonowaniem elit”

.

Przez długi okres elity były zamkniętymi grupami o charakterze oligarchicznym, ze względu na to, że dostęp do nich miały prawie wyłącznie osoby wywodzące się z warstw uprzywilejowanych. W czasach feudalnych nawet święci wywodzili się głównie z arystokracji.

Pod wpływem przeobrażeń społecznych, jakie zachodziły na przestrzeni dziejów (w tym zwłaszcza w związku z rozwojem burżuazyjnej demokracji), ograniczenia dostępu do elit były ograniczane. Obecnie wiele elit ma charakter otwarty, które cechują się tym ,że po spełnieniu określonych warunków, każdy może do nich wejść, ale jednocześnie każdy może zostać z nich wyłączony. Wszystko zależy od osiągniętych sukcesów albo porażek, albowiem dostęp do tych elit odbywa się na zasadzie tzw. „wolnej gry sił”. Praktyka jednak dowodzi, że powszechna

11

Por. Labeau G., Zagadnienia ogólne konsumpcji turystycznej, [w:] Ruch Turystyczny – Monografie Nr 5, SGPiS Warszawa 1968, s. 43.

12

J. Sztumski twierdzi, że współczesny zakres znaczeniowy terminu, wywodzącego się z francuskiego słowa „elite”, nie ma za sobą długiej historii, w przeciwieństwie do wcześniejszego pojęcia, które jeszcze w XVII wieku - używane jako „d’elite” - znaczyło tyle co: doborowy, wyśmienity, czy też „najprzedniejszego gatunku” towar. Dopiero w późniejszym okresie określenie to zaczęto stosować nie tylko do określania przedmiotów ale i ludzi, a jedno z pierwszych takich zastosowań odnosiło się do wybornego towarzystwa - „śmietanki towarzyskiej”. Por. Sztumski J., Elity – ich miejsce i rola w społeczeństwie, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1997, s. 9.

13

Sztumski J., Metodologiczne problemy systemowej analizy społeczeństwa, Katowice 1987, s. 56.

14

Dahrendorf R., Über einige Probleme der soziologischen Teorie der Revolution, w: Euroean Journal of Sociology Nr 1, 1621. Cyt. za: Kolczyński M., Lokalne elity polityczne w świetle badań, w: Elity w procesie transformacji społeczno-gospodarczej i politycznej Polski [Red. J. Sztumski], Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego Nr 1544, Katowice, 1995, s. 42-43.

15

Sztumski J., Lokalne kręgi towarzyskie a lokalne elity,w: Elity w procesie transformacji społeczno-gospodarczej i

politycznej Polski ... op. cit. s. 7.

dostępność do elit tego typu jest tylko formalna, bowiem w miejsce oligarchii rodowych pojawiły się oligarchie finansowe, które często dużo skuteczniej ograniczają dostęp do współczesnych elit, niż dawne wpływy rodów magnackich

.

Współczesne elity są bardzo ważnym elementem struktury społecznej i występują we wszystkich typach społeczeństw. Analizując historycznie ukształtowane zasady powstawania oraz przynależności do różnych rodzajów elit można wyróżnić elity powstałe:

„ex domini gratia”, czyli na zasadzie włączenia do nich danego człowieka poprzez nadanie mu określonej godności (np., nadanie mu godności barona, lorda, biskupa);

 „ex signi”, czyli utworzone z ludzi dziedziczących tytuły rodowe, jako tzw. elity herbowe” (dotyczy to także kwestii dziedziczenia majątku);

 „ex auctoritate”, czyli utworzone z ludzi posiadających określoną władzę lub szczególne kompetencje (mniej ważne jest źródło władzy, istotny jest sam fakt jej posiadania);

 „ex” virtute”, czyli z ludzi, którzy posiadają rzeczywiście wysoko cenione w danym społeczeństwie cnoty i to w stopniu znacznie wyższym niż przeciętny);

 „ex aliquae causa”, czyli utworzone na podstawie dowolnych przyczyn (np.

posiadanie cenionego wykształcenia, szczególnych osiągnięć itp.).

W ślad za tym możemy mówić o różnych rodzajach elit. Najprostszy podział wyróżnia dwie podstawowe kategorie elit. Pierwszą tworzą osoby zaliczane przez daną społeczność do wpływowych, drugą osoby zajmujące w tym społeczeństwie eksponowane pozycje. W analizach tych dwóch rodzajów elit bardo istotną kwestią jest ich skład, rola w społeczeństwie oraz hierarchia członków

. Dużo większą wartość poznawczą mają jednak typologie bardziej rozbudowane. Jedną z najwcześniejszych klasyfikacji elit zaproponował C.H. de Saint-Simon, który już w XXI wieku wyróżniał elity skupiające osoby kierujące nauką, gospodarką oraz sferą kulturalno-religijną

. W podobny sposób elity dzielił K. Mannheim, który zaproponował klasyfikację obejmującą elity: polityczne, intelektualne, artystyczne, religijne, organizatorskie

. Z kolei jedną z najbardziej rozbudowaną klasyfikację elit – opartą na analizie społeczeństwa amerykańskiego – przedstawił C.W. Mills

. Zaczynając od dołu hierarchii wyznaczającej znaczenie elit w życiu społecznym i politycznym, wyróżnił on:

 „Lokalne elity towarzyskie” – do których należą ludzie cieszący się nie tylko wysokim prestiżem, ale także posiadaną władzą. Mają luźny charakter, często są rozbite na pomniejsze ugrupowania o charakterze klikowym, co osłabia ich znaczenie, ale nie neguje ich istnienia.

 „Czterysta rodzin metropolii” – nazwa tej warstwy społecznej wiąże się z tym, że na tyle oszacowano zwarty zbiór starych bogatych rodzin „stolicy finansowej USA, za jaka uchodzi Nowy Jork. Rodziny te w pewnym okresie podjęły dosyć skoordynowane działania mające na celu uczynienie z nich „śmietanki towarzyskie” Ameryki. C.W. Mills uważa, że także w innych wielkich miastach USA można wyróżnić takie grupy, chociaż uważane są już za prowincjonalne elity, będące tylko namiastką nowojorskiej socjety.

16

Badania przeprowadzone w 1926 roku w USA, którymi objęto 15 tysięcy osób wybranych spośród dyrektorów największych przedsiębiorstw (Pocos Retgister of Directors – 1928) wykazały, że 56,7% z nich było właścicielami przedsiębiorstw lub synami menadżerów. Okazało się, że możliwość szybkiego awansu społecznego oraz dostęp do elity gospodarczej są – nawet w społeczeństwie amerykańskim mocno ograniczone. Wyniki tych badań stały w wyraźnej opozycji do mitu o karierze pucybuta, który w krótkim czasie awansował na stanowisko dyrektora dużej firmy. Por. Joslyn C.S., Taussing F.W., American Business Leaders. A Study in Social Origins and Social Stratification, New York 1932. Cyt. za: Sztumski. J., Elity – ich miejsce i rola w społeczeństwie ... op. cit., s. 36.

17

Elity składające się z osób zajmujących eksponowane stanowiska - w przeciwieństwie do elit, które tworzą osoby wpływowe - są zwykle mocno zhierarchizowane.

18

Saint-Simon C.H., Katechizm industrialistów, w: Saint-Simon. Pisma wybrane. Tom II, Warszawa1968, s. 456-458 i 536.

19

Por. Mannheim K., Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, Warszawa 1974, s. 120.

20

Mills C.W., Elita władzy, Warszawa 1961,

 „Sławy” – to elita utworzona z ludzi będących stale obiektami zainteresowania mediów, żyjących w blasku jupiterów i podziwianych w tzw. towarzystwie kawiarnianym. W jej skład wchodzą czołowi przedstawiciele show-buisinessu, gwiazdy kina, estrady, modni pisarze, znani sportowcy oraz cieszący się uznaniem naukowcy. Ludzie należący do tej elity stale są obecni w gazetach, w kinie, na ekranie telewizyjnym, co powoduje, że są powszechnie znane i podziwiane.

 „Wielcy bogacze” - to grono milionerów (czy też obecnie multimilionerów), którzy bez względu na sposób gromadzenia swoich fortun, korzystają z określonej władzy oraz wielu przywilejów, jakie zapewnia im szczególna rola pieniądza w amerykańskim systemie społeczno-politycznym. Wbrew nazwie, nie jest to warstwa najbogatszych ludzi w USA, ale jedynie coraz liczniejsza grupa ludzi majętnych.

 „Top Menagers” – czyli główni dyrektorzy, stanowiący swoistą elitę, powstałą w wyniku ukształtowania się nowych stosunków i zasad funkcjonowania gospodarki światowej w pierwszych dekadach po drugiej wojnie światowej. Elitę tą tworzą wysokiej klasy specjaliści od zarządzania, którzy przejęli władzę nad amerykańskimi przedsiębiorstwami, z rąk pozbawionych umiejętności kierowniczych właścicieli-kapitalistów. Według niektórych autorów

, pojawienie się tej elity miało doprowadzić do tzw. „rewolucji menadżerów”, przejęcia przez nią władzy nad gospodarką , a tym samym całym społeczeństwem amerykańskim. Okazało się jednak, że ludzie tworzący tą elitę nie byli w stanie doprowadzić do aż tak głębokich przemian. Nie udało im się bowiem wykroczyć poza granicę wyznaczone im przez właścicieli kapitalistów i pozostali oni jedynie realizatorami ich dyspozycji właścicieli, bez prawa podejmowania ostatecznych decyzji. Elita ta, w zasadniczej części składa się z ludzi określanych mianem „białych kołnierzyków”

 „Bogacze świata korporacji” – czyli ludzie, którzy zabezpieczyli swoje bogactwo oraz związane z tym przywileje w najbardziej trwałych prywatnych instytucjach społeczeństwa amerykańskiego, jakimi są wielkie koncerny. Globalizacja światowej gospodarki oraz coraz większa koncentracja kapitału powodują, że w ostatnich latach rola tej elity wyraźnie wzrasta. „Magnateria koncernów – jak często określa się tę grupę społeczną - dąży do plutokracji, która opiera się na ekonomicznej sile bogactwa oraz bez skrupułów wykorzystuje kapitał, jako skuteczne narzędzie rządzenia masami oraz wpływania na zachowania polityczne przedstawicieli elit rządzących. Elita ta nie zawsze jest świadoma (czy też nie zawsze bierze pod uwagę fakt), że wywiera przemożny wpływ na wiele aspektów codziennego życia zwykłych ludzi w wielu wysoko rozwiniętych krajach świata.

 Potentaci wojskowi” – elitę tę stanowią najwyżsi rangą przedstawiciele wojska, kierujący bardzo skomplikowaną machiną sił zbrojnych oraz ogromnym gospodarczym i politycznym zapleczem armii. Na czele tej - składającej się głównie z generałów i admirałów - elity społecznej, stoją szefowie połączonych sztabów oraz ich przewodniczący, którzy administrują potężnym kompleksem obejmującym nie tylko kapitał i najnowocześniejszą technologię, ale także ważne dziedziny nauki, a przede wszystkim setki tysięcy ludzi (zarówno żołnierzy, jak i cywilnych pracowników wojska). Dlatego też jest to elita niezwykle wpływowa. Warto podkreślić, że to właśnie na niej, w dużej mierze opiera się władza państwowa.

 „Kierownictwo polityczne” – Elita ta składa się z najwyższych rangą polityków partyjnych, którzy robią karierę w administracji rządowej, osiągając w niej najwyższe szczeble w hierarchii urzędniczej. Stanowią oni stosunkowo słabo zintegrowaną i wysoce zhierarchizowaną grupę społeczną, którą tworzą ludzie połączeni swoistą wspólnota interesów. Członkowie elit politycznych nie stanowią grupy o stałym składzie członków oraz

21

Por. Burnham J., Manegerial Revolution, New York 1941 oraz Berle Jr., The 20

Century Capitalist Revolution, New York 1954.

22

Mills C.W., Białe kołnierzyki. Amerykańskie klasy średnie, Warszawa 1965.

stabilnych pozycjach, są one bowiem uzależnione od roli i miejsca, jakie dana osoba odgrywa w strukturach władzy.

Zaprezentowana typologia odnosi się do społeczeństwa amerykańskiego oraz nie uwzględnia zmian, jakie dokonały się w ostatnich dekadach XX wieku. Wydaje się jednak, że pomimo tego może być pomocna przy prowadzeniu podobnych analiz w odniesieniu do innych społeczeństw. Jak już wspomniano, ma ona charakter hierarchiczny. Może to sugerować, że ostatnia z wymienionych elit (kierownictwo polityczne) jest najważniejsza. Jednak zdaniem C.W. Millsa, nie zawsze elity wyodrębnione w oparciu o kryteria polityczne zyskują największe uznanie oraz pełnię władzy. Już V. Pareto zauważył, iż każda dochodząca do władzy elita, po pewnym czasie traci ją na rzecz elity silniejszej i bardziej dynamicznej. Prowadzi to do nieustannej „cyrkulacji elit”

. Zagadnieniom tym poświęcona jest zasadnicza część książki, w której C.W. Mills zaprezentował cytowaną wyżej typologię. Wypełniają ją rozważania na temat specyficznego tworu, jakim jest tytułowa „elita władzy. To właśnie ona – zdaniem autora - wieńczy wierzchołek hierarchii elit społecznych. Według C.W. Millsa na szczycie współczesnych elit znajdują się przedstawiciele tzw. ”Wielkiej Trójki” - „Big Businessu”, „Big Army” oraz „Big Government”. Według socjologów członkowie tych elit „ ... posiadają władzę nie mającą równej sobie w dziejach ludzkości”

.

W każdym społeczeństwie, składającym się różnych klas i warstw społecznych, istnieje wiele elit, z których każda ma właściwą sobie specyfikę. Jedną z nich jest elita finansowa.

Trzeba zaznaczyć, że termin ten jest dosyć rzadko używany przez socjologów. Natomiast znacznie częściej funkcjonuje w mowie potocznej. W dalszej części opracowania – uznając, że elity finansowe należy uznać raczej za pojęcie umowne, niż wyraźnie wyodrębnioną grupę społeczną - będziemy pod nim rozumieć grupę osób znajdujących się w danym społeczeństwie na szczycie piramidy społecznej, jeśli za kryterium przyjąć wielkość dochodów, posiadanego majątku oraz poziom tzw. stopy życiowej. Tak rozumiane elity finansowe - podobnie jak elity artystyczne i intelektualne - należą do tzw. elit otwartych, co oznacza że cały czas podlegają istotnym zmianom.

Szczególnie interesujące są analizy elit społecznych, które ukształtowały się w dawnych krajach socjalistycznych, po upadku komunizmu. Dotyczy to zwłaszcza elit finansowych, które w warunkach państwa socjalistycznego - z oczywistych względów - nie występowały (przynajmniej oficjalnie). W czasach realnego socjalizmu pojęcie elity w zasadzie było pomijane w analizach struktury społeczeństwa. Jak wiadomo, obowiązywał wtedy „... podział na prawie homogeniczne rządzone społeczeństwo oraz warstwę rządzącą. Jeżeli można mówić o ówczesnych elitach, to określeniem tym należałoby objąć środowiska związane z warstwą sprawującą władzę lub też środowiska intelektualne, stanowiące bazę powstających opozycyjnych elit politycznych, które nie tylko nie dystansowały się od ideologii władzy, ale także podejmowały próby wpływania na tę władzę (publiczne protesty, listy otwarte, pozacenzuralny obieg informacji itp.)”

.

Analiza polskiej literaturze poświęconej problematyce elit społecznych wskazuje na to, że najczęściej badane są elity władzy. Natomiast zagadnienia związane z kształtowaniem się i funkcjonowaniem elit finansowych nie były - jak dotąd - przedmiotem poważnych studiów i badań empirycznych

. Jedną z głównych przyczyn tego stanu rzeczy są specyficzne

23

Pareto V., Allgemeine Soziologie, Tubingen 1955. Cyt. za: Sztumski J., Elity – ich miejsce i rola w społeczeństwie... op. cit. s. 34.

24

Tamże, s. 28.

25

Kolczyński M., Lokalne elity polityczne w świetle badań, w: Elity w procesie transformacji społeczno -gospodarczej i politycznej Polski [Red. J. Sztumski], Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego Nr 1544, Katowice, 1995, s. 42-43.

26

Przyjmując założenie, że w przypadku naszego kraju można już mówić o elicie finansowej, jako o ukształtowanej

grupie społecznej. Bowiem wielu socjologów uważa, że proces powstawania (kształtowania się) elit finansowych w

Polsce, nie tylko jeszcze się nie zakończył, ale nie wyszedł jeszcze poza etap wstępny.

uwarunkowania procesu ich powstawania oraz fakt, że proces ten znajduje się dopiero w początkowej fazie, o czym świadczy między innymi niestabilność składu polskich elit finansowych. Ponadto powstawanie tych elit przebiega inaczej niż ma to miejsce w przypadku pozostałych elit społecznych. W przeciwieństwie do większości z nich - gdzie mamy do czynienia z hermetycznością oraz tym, że w dużym stopniu to same elity decydują o tym, kto może zostać ich członkiem - obecna elita finansowa w Polsce tworzyła się samorzutnie. Warto także dodać, że procesy powstawania i ewolucji elit finansowych w Polsce przebiegają nieco inaczej niż w innych krajach. Ze względu na uwarunkowania polityczne, jakie decydowały o sprawach własności w naszym kraju w latach 1945-1989, tworzenie się fortun cechuje dosyć niski udział dziedziczenia. Ma to duży wpływ na ciągłe zmiany składu naszych elit oraz częste skandale finansowe, które w krajach o ukształtowanych elitach - gdzie podstawową rolę odrywa dziedziczenie majątku - zdarzają się raczej rzadko. Wymienione uwarunkowania utrudniają wyodrębnienie elit finansowych z polskiego społeczeństwa oraz sprawiają, że publikacje na ten temat mają głównie charakter popularnonaukowy.

2. Aktywność turystyczna mieszkańców Unii Europejskiej

Rynek Unii Europejskiej jest największym rynkiem turystycznym świata. Tworzy go ponad 370 milionów potencjalnych turystów. Europa dominuje we wszystkich statystykach dotyczących turystyki i przemysłu turystycznego. Na jej obszarze koncentruje się największa część zarówno wewnątrzkrajowego, jak i międzynarodowego ruchu turystycznego. Na rynku tym działa kilka tysięcy touroperatorów oraz kilkadziesiąt tysięcy agencji turystycznych.

Mieszkańców większości krajów należących do UE cechują bardzo wysokie wskaźniki aktywności turystycznej, a kraje takie jak Dania, Norwegia, Szwecja, Niemcy czy Austria należą do absolutnych rekordzistów w tym względzie

. Ponadto na rynku tym zwykle najwcześniej uwidaczniają się nowe tendencje i trendy, które później wyznaczają kierunki rozwoju turystki

w innych krajach i regionach świata. Dlatego też zmiany i przewartościowania zachodzące w modelu życia i charakterze konsumpcji mieszkańców Unii Europejskiej (oraz USA) mają nie tylko decydujący wpływ na obecny kształt i funkcjonowanie rynku turystycznego, ale – według większości prognoz - będą nadawać ton i kierunek zmianom, jakim rynek turystyczny będzie podlegał w przyszłości

. Wszystko to sprawia, że badania aktywności turystycznej i wzorów wypoczynku mieszkańców Unii Europejskiej mają ogromne znaczenie nie tylko dla teoretyków, ale także dla ludzi na co dzień zajmujących się organizacją turystyki. Stanowić też mogą znakomity punkt odniesienia dla rozważań nad aktywnością turystyczną polskich elit finansowych.

Zaprezentowane w tej części raportu badania zostały przeprowadzone w 1997 i 1998 przez EUROSTAT na zlecenie Komisji Europejskiej i zostały opublikowane w materiale „The Europeans on Holidays”

. Objęto nimi próby narodowe respondentów zamieszkałych we wszystkich 15 krajach Unii Europejskiej. Warto podkreślić, że badania obejmujące tak dużą reprezentację krajów, przeprowadzone jednolitą metodologią i w tym samym czasie, wykonywane są bardzo rzadko. Do badań zaklasyfikowano wszystkie osoby zamieszkałe na

27

Alejziak W., Aktywność turystyczna oraz główni organizatorzy turystyki w wybranych krajach świata, w:

Turystyka i Marketing nr 1, MART, Warszawa 1994, s. 1-5.

28

Alejziak W., Działalność liderów przemysłu turystycznego w świetle aktualnych tendencji występujących na rynku (studium przypadku First Choice i Forte), w: Folia Turistica Nr 9, Kraków 2000, s. 3-38.

29

Por. Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Albis, Kraków 1999.

30

Facts and Figures The European on Holidays 1997-1998. A Eurobarometer Survey. Executive Summary,

European Commission Directorate General XXIII, 1998. Materiał jest opublikowany także na stronie internetowej

EUROSTAT-u (Adres: http://europa.eu.int. comm/dg23).

stałe na terenie UE, które w momencie badań ukończyły 15 rok życia. Liczebność prób badawczych uzależniono od wielkości całych populacji mieszkańców poszczególnych krajów

. W sumie przebadano 16.186 osób, co według EUROSTAT-u pozwala uznać, że uzyskane wyniki są reprezentatywne dla największego na świecie, jednolitego rynku turystycznego UE.

2.1. Jak często mieszkańcy UE wyjeżdżają na wakacje?

W badaniach uwzględniono wszystkie wyjazdy krajowe i zagraniczne, które łączyły się z minimum 4 noclegami poza miejscem stałego zamieszkania. Okazało się, że w wyjazdach takich uczestniczyło 53% respondentów. Wartość ta wyznacza średni wskaźnik poziomu aktywności turystycznej w wyjazdach urlopowo-wakacyjnych dla wszystkich mieszkańców Unii Europejskiej i określana jest jako tzw. stopa aktywności turystycznej (stosunek osób uczestniczących w turystyce do wielkości całej populacji

). Badania wykazały jednak dosyć duże rozbieżności w poziomie aktywności turystycznej mieszkańców w poszczególnych krajach.

Uzyskane wyniki pozwalają wyciągnąć generalny wniosek, że mieszkańcy Europy Północnej przejawiają znacznie większą aktywność turystyczną, niż mieszkańcy krajów leżących w południowej części Starego Kontynentu. Uwidacznia się to praktycznie we wszystkich aspektach analizowanych zjawisk. Istotne różnice występują już przy porównaniu podstawowego wskaźnika, jakim jest wspomniana wcześniej stopa aktywności turystycznej. Badania wykazały bowiem, że na wakacje wyjeżdża aż 75% mieszkańców Danii oraz zaledwie 32% mieszkańców Portugalii. Bardzo aktywni turystycznie są także Holendrzy (72%), Szwedzi (70%), Finowie (67%) oraz mieszkańcy Wielkiej Brytanii (58%). Ponadto do tzw. generatorów międzynarodowego ruchu turystycznego zaliczyć należy także Niemców, w przypadku których stopa aktywności turystycznej jest co prawda tylko nieco wyższa od średniej dla wszystkich krajów UE, jednak cechuje ich bardzo wysoki wskaźnik częstotliwości podróży (liczby podejmowanych wyjazdów). Niższe od średniej dla całej UE wskaźniki dotyczą natomiast mieszkańców Hiszpanii (48%) oraz (Grecji (44%).

Badania potwierdziły znane z wcześniejszych badań zależności, dotyczące najważniejszych uwarunkowań aktywności turystycznej ludności. , w tym zwłaszcza fakt, że do głównych czynników różnicujących jej poziom (a także strukturę) należą: wiek, wykształcenie, zarobki oraz wykonywany zawód. Wśród badanych Europejczyków najwięcej osób wyjeżdżających na wakacje znajdziemy w przedziale wiekowym 25-39 lat (59%) oraz wśród najmłodszych (56%). W grupie osób starszych poziom aktywności turystycznej powoli, aczkolwiek systematycznie spada. Jak można było przewidzieć im wyższy poziom wykształcenia oraz zarobków tym wyższy poziom aktywności turystycznej. Wśród głównych przyczyn braku wyjazdu na wakacje najczęściej wymieniano czynniki finansowe (49%), rodzinne lub osobiste (24%), zawodowe (17%) i zdrowotne (16%). Wśród prawie 47%

badanych, którzy w analizowanym roku nie wyjechali na wakacje, znajdowało się 28% osób, które uczestniczy w nich rok lub dwa lata wcześniej. Badania wykazały jednocześnie, że 18%

mieszkańców Unii Europejskiej nie było na wakacjach jeszcze nigdy. Z drugiej strony znaczna część Europejczyków wyjeżdżała w celach turystycznych kilka razy w ciągu roku. Co trzeci z nich wyjeżdżał przynajmniej dwa razy, 11% minimum trzykrotnie, zaś 3% cztery lub więcej razy w badanym roku.

2.2. Z kim, kiedy i na jak długo wyjeżdżają na wakacje?

31

Ankietowanie w poszczególnych krajach przeprowadziły agencje współpracujące w ramach cyklu badań Eurobarometer (European Network of Market and Public Opinion Research).

32

Labeau G., Zagadnienia ogólne konsumpcji turystycznej, w : Ruch Turystyczny - Monografie Nr 5, SGPiS,

Warszawa, 1968, s. 43 i nast.

Mieszkańcy Unii Europejskiej najchętniej wyjeżdżają na urlopy ze swoimi rodzinami.

Taki rodzaj wypoczynku preferuje 61% badanych. Najwięcej zwolenników wakacji rodzinnych zanotowano w Danii (66%), a najmniej w Finlandii (41%). Wśród osób wyjeżdżających samotnie – które w sumie stanowiły około 10% badanych – nieco więcej było kobiet (11%) niż mężczyzn (9%). W grupie osób podróżujących samotnie, liczniej od pozostałych reprezentowane były osoby starsze (powyżej 55 lat), legitymujące się wyższym od przeciętnego poziomem wykształcenia oraz nie pracujący zawodowo (najczęściej emeryci). Mieszkańcy Unii – tak jak większość Europejczyków - najchętniej wyjeżdżają na wypoczynek w lecie. Najbardziej popularnym miesiącem wyjazdów wakacyjnych jest sierpień, na który przypada aż 41%

wszystkich podróży podejmowanych w ciągu roku. Jednak i w tym przypadku są wyjątki. Na przykład Duńczycy dużo bardziej wolą spędzać swoje wakacje w lipcu (48%) niż w sierpniu (20%). Podobna sytuacja dotyczy Belgów (odpowiednio 43% i 36%). Okazuje się, że różnic dotyczących preferowanych okresów wyjazdów jest znacznie więcej, niż można by przypuszczać. Na przykład co piąty Brytyjczyk (21%) na wakacje wyjeżdża już w czerwcu, podczas gdy w pozostałych krajach, w miesiącu tym na wypoczynek wyjeżdżało zaledwie 14%

badanych. Z kolei Niemcy, Holendrzy i Duńczycy, częściej od pozostałych wyjeżdżają w maju.

Mieszkańcy krajów należących do UE zdecydowanie preferują wyjazdy długoterminowe.

Prawie 36% wyjeżdżających przebywało na wakacjach dłużej niż dwa tygodnie. Bardzo podobne liczby zwolenników posiadają wyjazdy (turnusy?) dwutygodniowe (21,1%) oraz jednotygodniowe (19,2%). Co dziesiąty z ankietowanych (10,8%) przebywał na wakacjach dziesięć dni. Natomiast inny czas trwania pobytu podawało już znacznie mniej respondentów (po kilka procent w poszczególnych przedziałach: 6 dni – 7,9%, 5 dni - 8,3%, 4 dni – 7,9%). Warto jednak zaznaczyć, że również w przypadku preferencji dotyczących długości pobytów wakacyjnych można zauważyć różnice pomiędzy mieszkańcami różnych krajów Europy. Na przykład dłuższe pobyty preferują mieszkańcy Europy Południowej, Belgowie i Niemcy zdecydowanie najczęściej wybierają turnusy 13-14 dniowe, natomiast Duńczycy i Irlandczycy wolą raczej krótsze wyjazdy.

2.3. Gdzie lubią wyjeżdżać na wakacje?

Zdecydowana większość (63%) badanych najchętniej wypoczywa nad morzem. Znacznie mniejszą popularnością cieszą się wyjazdy do miast, w góry oraz na wieś,. W każdej z tych form turystyki uczestniczyło po około 25% badanych. Wypoczynek nad morzem w dalszym ciągu stanowi podstawowy sposób spędzania letnich wakacji na całym świecie. Podobnie jest w krajach należących do UE, gdzie osoby wybierający na miejsce swojego wypoczynku nadmorskie plaże stanowią zwykle 60-65% ogółu wyjeżdżających na wakacje. W prezentowanych badaniach najwyższe wartości tego wskaźnika zanotowano w Grecji (79%).

Jedynym krajem, w którym wypoczynek określany mianem 3XS (sun, sea, sand - słońce, plaża piasek) cieszył się zdecydowanie mniejszą popularnością była Finlandia, gdzie skorzystało z niego ok. 30% wyjeżdżających.

W porównaniu do wakacji nad morzem, popularność turystyki górskiej w

poszczególnych krajach jest bardziej zróżnicowana. Jak już wspomniano, wypoczynek w górach

zyskał przychylność co czwartego z ankietowanych Europejczyków. Tak jest w większości

badanych krajów. Największą popularnością cieszy się on w Holandii, gdzie wyjazdy w góry

zadeklarowało 37% badanych. Turystyka górska dużą popularnością cieszy się także w

Niemczech. W przypadku tego kraju, zaobserwowano jednak dużą różnicę pomiędzy

mieszkańcami wschodnich i zachodnich landów. Wycieczki i pobyty w górach bardziej lubią

mieszkańcy nowych landów wschodniej części Niemiec (38%), niż landów zachodnich, które

należą do Wspólnoty Europejskiej od wielu lat (31%). Natomiast najmniejszą popularnością

turystyka górska cieszy się w Portugalii (12%), Finlandii (13%) oraz wśród wszystkich

mieszkańców Wysp Brytyjskich. Badania wykazały, że odsetek osób preferujących wypoczynek w górach wzrasta wraz z wiekiem, a najliczniejszą grupę wśród jego zwolenników stanowią emeryci. Wśród licznie reprezentowanych grup zawodowych, znajdowały się gospodynie domowe oraz kierownicy i kadra zarządzająca.

Jeszcze większe zróżnicowanie dotyczy opinii na temat wypoczynku w miastach, z którego skorzystało prawie 25% badanych. Taki sposób spędzania wakacji najczęściej wybierają mieszkańcy Europy Północnej. Szczególną popularnością cieszy się on wśród mieszkańców Danii, gdzie prawie co drugi (48%) z wyjeżdżających na wakacje uczestniczył w wycieczkach objazdowych (bo taką postać najczęściej przybiera turystyka w miastach). Wjazdy takie popularne są także wśród Finów, Szwedów i Irlandczyków (po około 42%). Natomiast najrzadziej w wyjazdach takich uczestniczą Grecy (16%) Niemcy (17%) oraz Włosi (18%).

2.4. Co decyduje o wyborze miejsca ich wypoczynku?

W badaniach interesowano się także kryteriami, jakimi kierują się mieszkańcy Unii Europejskiej przy wyborze miejsca swojego wypoczynku. Okazuje się, że decydujące znaczenie mają podstawowe walory turystyczne, w tym zwłaszcza wartość środowiska przyrodniczego.

Najwięcej wskazań uzyskały - ciekawy krajobraz (50% badanych) oraz klimat (45%). Dopiero na kolejnych miejscach (według liczby wskazań) znalazły się koszty podróży (35%) oraz zakwaterowania (33%). Natomiast na końcu, sporządzonego w omawianym raporcie rankingu czynników decydujących o wyborze miejsca wypoczynku, znalazły się: jak język (9%) oraz odległość od miejsca zamieszkania (5%). Na uwagę zasługuje ten ostatni czynnik. Okazuje się, że wraz z postępem w transporcie oraz rozwojem telekomunikacji, odległość od miejsca zamieszkania coraz bardziej traci na znaczeniu. W porównaniu do wcześniejszych lat, turyści z UE większą wagę przywiązują także do bezpieczeństwa w czasie podróży oraz pobytu w miejscu doceloym. Przejawia się to zarówno w większej trosce o bezpieczeństwo osobiste, jak i mienia podróżnych. Na tle wszystkich badanych wyraźnie odróżniają się mieszkańcy Irlandii, dla których ciekawy krajobraz nie jest głównym kryterium wyboru celu podróży (zaledwie 2%

wskazań), natomiast najważniejsza jest dla nich możliwość odwiedzenia rodziny i znajomych.

Czynnik ten jest najważniejszy dla 27% Irlandczyków. Dla przeciętnego Europejczyka ma on dużo mniejsze znaczenie (17% wskazań). Więcej informacji na temat preferencji dotyczących wyboru miejsca wypoczynku przedstawiono na wykresie nr 1.

Główne kryteria wyboru miesc docelowych wypoczynku wakacyjnego mieszkańćów Unii Europejskiej.

0 10 20 30 40 50 60

Krajobraz Klimat Koszty podróży

Koszty pobytu Zabytki historyczne

Środowisko Całkowita zmiana

Jedzenie i picie Koszty utrzymania

Poznawanie ludzi Rozrywka

Odwiedzenie znajom ych

Bezpieczeństwo Kontakt z domem

Sport

Zajęcia dla dzieci Język

Odległość Inne

% wskazań

Źródło: Facts and Figures The European on Holidays 1997-1998. A Eurobarometer Survey. Executive Summary, European Commission Directorate General XXIII, 1998, s. 9.

2.5. Gdzie wolą wypoczywać – w kraju czy za granicą?

Wielu Europejczyków spędza wakacje w swoim ojczystym kraju. Dotyczy to zwłaszcza krajów leżących w Basenie morza Śródziemnego. Wypoczynek krajowy najbardziej popularny jest w Grecji i Hiszpanii, gdzie swoje wakacje spędziło po około 90% badanych. Wysokie wartości tego wskaźnika dotyczą także Francji (82%), Portugalii (78%) oraz Włoch (75%).

Zdecydowanie inna sytuacja ma miejsce w krajach Europy Północnej. Na wakacje za granicę najczęściej (nie licząc mieszkańców Luksemburga, którzy – z oczywistych względów - w zasadzie wszystkie wakacje spędzają za granicą) wyjeżdżają Belgowie. Badania wykazały, że aż 82%

wszystkich wyjeżdżających na wakacje mieszkańców tego kraju, spędziło je za granicą. Bardzo wysokie wskaźniki aktywności w wyjazdach zagranicznych dotyczą także Niemców (72%) i Austriaków (71%).

2.6. W jakich krajach spędzają swoje wakacje najchętniej?

Zdecydowana większość zagranicznych podróży wakacyjnych mieszkańców Unii Europejskiej ma charakter wewnątrzregionalny i koncentruje się na terytorium Wspólnoty.

Największy udział wyjazdów do innych krajów UE dotyczy mieszkańców Luksemburga (91%

wszystkich wyjazdów), Belgii (74%) i Niemiec (73%). Warto jednak podkreślić, że w ostatnich latach wyraźnie wzrasta liczba podróży do innych krajów Europejskich. Dotyczy to zwłaszcza krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które po upadku komunizmu, stają się coraz częstszym kierunkiem wyjazdów wakacyjnych mieszkańców UE. Sprzyja temu demokratyzacja społeczeństw dawnych krajów socjalistycznych, rozwój gospodarki rynkowej, a zwłaszcza przemysłu turystycznego, w którym coraz większą wagę przywiązuje się do poprawy jakości świadczonych usług. Główne kierunki migracji wakacyjnych przedstawiono w tabeli 1..

Mieszkańcy Unii Europejskiej spędzają swoje wakacyjne przede wszystkim w Europie.

Poza Starym kontynentem najczęściej wypoczywają Brytyjczycy i Irlandczycy. W wyjazdach takich uczestniczy w sumie co siódmy mieszkaniec Wysp Brytyjskich.. Często podejmują je także Austriacy oraz Belgowie. Ciekawych wniosków dostarcza analiza preferowanych kierunków podróży wakacyjnych przez mieszkańców poszczególnych krajów. W prezentowanych badaniach poproszono respondentów o wskazanie kolejności krajów, do których najczęściej wyjeżdżają na wakacje. W zestawieniu takim zdecydowanie na pierwsze miejsca wysuwają się Hiszpania i Francja. Kraje te są wybierane w pierwszej kolejności przez praktycznie wszystkich mieszkańców Unii. Inne kraje stanowią są wybierane dopiero w drugiej kolejności. Zwykle jest tak, że jeśli w danym kraju największą popularnością cieszą się wyjazdy do Hiszpanii, to Francja wskazywana jest jako drugi kraj wakacyjnych podróży i na odwrót.

Wyjątek stanowią mieszkańcy Skandynawii. Dla Szwedów i Duńczyków drugim krajem jest

Grecja, natomiast dla Finów – drugie miejsce (po Hiszpanii) zajmuje Szwecja. Z kolei Francuzi i

Irlandczycy wskazywali na Wielką Brytanię, jako kraj do którego jeżdżą zwykle w drugiej

kolejności.

Tabela nr 1. Preferencje mieszkańców Unii Europejskiej w zakresie krajów, najchętniej wybieranych na realizację wypoczynku wakacyjnego.

Kraj Kraj wybierany w pierwszej kolejności

Kraj wybierany w drugiej kolejności

Wszystkie Kraje UE *)

Kraje pozaeuropejskie

Belgia Francja (24%) Hiszpania (21%) 74% 13%

Dania Francja (10%) Grecja (9%) 59% 9%

Niemcy Hiszpania (17%) Włochy (15%) 73% 9%

Grecja Niemcy (2%) Francja (2%) 8% 1%

Hiszpania Francja (2%) Portugalia (2%) 10% 4%

Francja Hiszpania (7%) Wielka Brytania (2%) 22% 8%

Irlandia Hiszpania (19%) Wielka Brytania (18%) 58% 14%

Włochy Francja (8%) Hiszpania (4%) 25% 5%

Luksemburg Francja (23%) Hiszpania (19%) 91% 10%

Holandia Francja (20%) Hiszpania (9%) 67% 9%

Austria Włochy (19%) Grecja (13%) 65% 14%

Portugalia Hiszpania (9%) Francja (4%) 19% 2%

Finlandia Hiszpania (8%) Szwecja (6%) 32% 6%

Szwecja Hiszpania (12%) Grecja (10%) 53% 8%

Wielka Brytania Hiszpania (18%) Francja (19%) 52% 16%

UE – razem Francja (24%) Hiszpania (19%) 44% 9%

*) Poza tymi badanymi, którzy wypoczywają w swoim kraju.

Źródło: Facts and Figures The European on Holidays 1997-1998. A Eurobarometer Survey. Executive Summary, European Commission Directorate General XXIII, 1998, s. 5.

2.7. Z jakich środków transportu korzystają w czasie wyjazdów wakacyjnych?

Mieszkańcy Unii Europejskiej najczęściej wyjeżdżają na wakacje własnymi samochodami. Ten środek transportu preferuje 58% urlopowiczów. Coraz większą popularnością Europejczyków cieszy się jednak samolot. W analizowanym roku z tego środka transportu skorzystała rekordowa liczba turystów wakacyjnych. Gdyby zsumować osoby, które korzystały z przelotów regularnymi (16%) oraz czarterowymi (15%) liniami lotniczymi, to okazałoby się, że samolotami na wakacje wyjechał prawie co trzeci z badanych (31%). Znacznie mniejszym powodzeniem cieszy się transport kolejowy i autokarowy, z których skorzystało odpowiednio 10 i 11% badanych. W miejscu docelowym ankietowani najczęściej korzystali z własnych samochodów, spacerów oraz autokarów turystycznych.

Badania uwidoczniły duże różnice w preferowanych środkach transportu, w zależności

od kraju, z którego pochodzili turyści. Największymi zwolennikami wakacji, na które wyjeżdża

się swoim samochodem, okazali się Francuzi. Prawie ¾ mieszkańców tego kraju (74%) właśnie

w taki sposób wyjechało na wakacje w analizowanym roku. Częściej, niż przeciętnie w całej

Unii Europejskiej (58%), z samochodów korzystali także Włosi (63%) oraz Hiszpanie (61%). Z

podróży samochodami najczęściej korzystają osoby w średnim wieku (przedziały wiekowe 25-

39 oraz 40-54). Z kolei osoby starsze częściej od innych korzystają z autokarów. Natomiast

największe zróżnicowanie w preferowanych środkach transportu cechuje reprezentantów najmłodszych grup wiekowych. Zauważono duże różnice dotyczące roli i znaczenie transportu lotniczego. Dotyczy to zarówno lotów regularnych, jak i czarterowych. Pierwsze z nich najbardziej popularne są w mieszkańców Irlandii i Luksemburga, gdzie co trzeci z badanych wyjeżdżał na wakacje korzystając z regularnych przelotów oferowanych przez linie lotnicze.

Częściej od pozostałych badanych (średnia dla UE – 15%) w ten sposób na wakacje wyjeżdżali też Brytyjczycy (23%). którzy – podobnie jak Irlandczycy - należą także do turystów najczęściej korzystających z przelotów czarterowych. Badania wykazały, że z lotów takich korzystało 28%

badanych Brytyjczyków i 26% Irlandczyków. Jeszcze wyższy odsetek dotyczy mieszkańców Szwecji, gdzie przy pomocy samolotów czarterowych, na wakacje wyjechało aż 31% badanych.

Ten rodzaj transportu popularny jest także wśród mieszkańców Danii (25%) i Austrii (24%).

Specyficzna sytuacja dotyczy Grecji, gdzie w obsłudze ruchu turystycznego bardzo duże znaczenie mają statki. Cieszą się one tylko niewiele mniejszą ą popularnością od samochodów (odpowiednio 43% i 48%). Nie powinno to jednak dziwić, zważywszy na fakt, że często są one najlepszym sposobem dotarcia do wielu tamtejszych wysp.

2.8. Z jakiego rodzaju zakwaterowania korzystają w czasie wyjazdów?

Mieszkańcy Unii Europejskiej zdecydowanie preferują hotele oraz podobne typy zakwaterowania. Z zakładów hotelarskich, pod którymi należy rozumieć hotele, motele, pensjonaty oraz tzw. kluby wakacyjne skorzystało 42% badanych. Pozostałe sposoby zakwaterowania cieszyły się już znacznie mniejszą popularnością. Z gościny u rodziny lub znajomych skorzystało 16%, a z noclegu na campingu 15% badanych. W wielu badanych krajach dosyć popularnym rodzajem zakwaterowania wykorzystywanym w czasie wyjazdów wakacyjnych jest wynajmowanie pokoi i całych mieszkań. Stanowiły one podstawowy rodzaj zakwaterowania dla 13% ankietowanych. W badaniach podkreślono duży wzrost zainteresowania hotelami wyższej klasy. Inny (nieco późniejszy) raport dotyczący rynku turystycznego w Unii Europejskiej (European Travel Monitor – IPK International) wskazuje, że hotele wyższej klasy zanotowały wzrost liczby obsłużonych gości o 10%, hotele średniej klasy o 7%,podczas gdy hotele niższych klas i kluby wakacyjne odnotowały spadek (odpowiednio o 1%

i 4%)

. Z noclegów w hotelach najczęściej korzystają Austriacy, Belgowie, \Niemcy i Włosi. Z punktu widzenia statystyki socjodemograficznej – im starsza osoba, tym chętniej wybiera hotel lub nocleg u rodziny. Najwyższe odsetki korzystających z hoteli i klubów wakacyjnych dotyczą osób cechujących się wysokim poziomem wykształcenia i dochodów, emerytów, pracujących na własny rachunek oraz kadry kierowniczej

2.9. W jaki sposób płacą za swoje wakacje?

Badania wykazały, że gotówka wpłacana do agencji turystycznych przed wyjazdem pozostaje nadal najczęściej spotykaną formą regulowania płatności związanych z wyjazdami wakacyjnymi mieszkańców Unii Europejskiej. W ten sposób za wakacje zapłaciło 44,2%

badanych.. Zauważono jednak, że pomiędzy mieszkańcami poszczególnych krajów występują w tym względzie duże różnice. Gotówkowe rozliczenia najbardziej popularne są w Grecji, gdzie w ten sposób reguluje swoje należności aż 96% urlopowiczów. Częściej niż reszta Europejczyków, gotówką płacą także: Hiszpanie (66%), Austriacy (64%), Szwedzi (60%), Włosi (59%) i Portugalczycy (19%). Natomiast najrzadziej gotówką przed wyjazdem płacą Francuzi (18%) i Holendrzy (23%). W ten sposób opłaca swoje wakacje także co trzeci mieszkaniec Wysp Brytyjskich (32%). Ci ostatni, zdecydowanie częściej od innych, płacą za usługi turystyczne

33

Skalska T., Podróże Europejczyków w 1998 roku, w; Rynek Turystyczny Nr 9 (122), 10 maja 1999, s. 9-10.

zakupione przed wyjazdem przy pomocy kart płatniczych. Prawie 45% Brytyjczyków kupuje pakiety turystyczne płacąc za nie albo kartą kredytową, albo debetową. Podobnie wysoki udział osób płacących kartami, dotyczy jeszcze tylko Duńczyków (43%). Z pomocy kart płatniczych korzysta także co trzeci Francuz (33%). Natomiast w większości badanych krajów, udział ten jest zbliżony dla całej Unii i wynosi około 28%. Najmniejszą popularnością taki sposób płacenia za usługi turystyczne cieszy się w Grecji (7%) i Niemczech (14%). Trzeba jednak zaznaczyć, że przedstawione dane dotyczą płatności realizowanych jeszcze przed wyjazdem. Wiadomo jednak, że w czasie pobytu w miejscu docelowym, przy płaceniu za dodatkowe usługi, zakupie pamiątek itd. - znaczenie gotówki wyraźnie wzrasta.

2.10. Czy mieszkańcy Unii Europejskiej są zadowoleni ze swoich wakacji i czy napotkali na jakieś problemy związane z wyjazdami?

Prawie wszyscy badani, zasadniczo są zadowoleni ze swoich wakacji. Świadczy o tym fakt, że aż 94% z nich stwierdziło, że są bardzo lub średnio zadowoleni ze swoich wyjazdów wakacyjnych. Bardziej zadowoleni okazali się mieszkańcy północnych regionów Europy (w tym zwłaszcza Szwedzi i Duńczycy), zaś nieco mniej turyści z krajów południowych. Zauważono, że najbardziej zadowolone były osoby starsze. W grupie wiekowej powyżej 55 lat, odsetek osób które były „bardzo zadowolone ze swoich wakacji” był największy i wynosiła 63% (dla wszystkich mieszkańców Unii średnia wartość tego wskaźnika wyniosła 57%). Ankietowane osoby rzadko stwierdzali, że napotkali w trakcie swoich wyjazdów jakieś problemy. Zaskakujące jest to, że najmniej problemów dostrzegały osoby starsze. Najczęściej narzekano na ogólny stan środowiska (9%) lub zły stan środowiska naturalnego w miejscach ich pobytu(8%). Na aspekt ten, częściej od innych zwracały uwagę osoby o najwyższych dochodach (10%), posiadające wyższe wykształcenie (10%) oraz studenci (12%). Młodsi respondenci narzekali także na restauracje i jakość jedzenia. Problemy z transportem sygnalizowało 7%, a niską jakość innych usług 5% badanych. Co dwudziesty z respondentów podkreślał kwestię bezpieczeństwa podróżnych. Warto przy tym zaznaczyć, że problem bezpieczeństwa mienia podnoszony był dwa razy częściej niż bezpieczeństwo osobiste (5% do 2%). Problemy te najczęściej dotyczyły ludzi z najniższych przedziałów wiekowych oraz najwyższych przedziałów dochodowych. Zastrzeżenia co do pracy biur turystycznych zgłosiło około 4% badanych.

3. Aktywność turystyczna mieszkańców Polski

Prezentowane w tej części badania zostały przeprowadzone przez Instytut Turystyki,

który od kilku lat dostosowuje ich metodologię do tej, jaka jest stosowana w krajach Unii

Europejskiej (np. metodologia European Travel Monitor Center). Zgodnie z obowiązującą

międzynarodową definicją turystyki badania uczestnictwa w turystyce dotyczyły wszystkich

wyjazdów, które łączyły się przynajmniej z jednym noclegiem poza miejscem zamieszkania – w

celach wypoczynkowych, rekreacyjnych, poznawczych, religijnych, rodzinnych, leczniczych)

np. pobyt w sanatorium) oraz zawodowych (delegacja, załatwienie interesów). Za wyjazd

krajowy uznano każde dobrowolne opuszczenie swojego stałego pobytu, któremu towarzyszył

minimum jeden nocleg poza miejscowością stałego zamieszkania, zaś przy wyjazdach

zagranicznych – co najmniej jeden nocleg w odwiedzanym kraju. Pominięto wyjazdy, które

wiązały się ze stałą pracą lub nauką (np. dojazdy uczniów i studentów do szkoły, lub osób

pracujących w innej miejscowości). Badaniami objęto trzy rodzaje wyjazdów: krótkoterminowe

(1-3 noclegów), długoterminowe (4 i więcej noclegów) oraz wyjazdy zagraniczne z co najmniej

jednym noclegiem. Podstawową metodą badawczą był sondaż w miejscu zamieszkania. Badania

przeprowadzono na reprezentatywnej ogólnopolskiej próbie Ośrodka Badania Opinii Publicznej.

Zastosowano losowanie warstwowo-proporcjonalne, a w ostatnim etapie przy doborze konkretnych respondentów wykorzystano system PESEL. Do badań zaklasyfikowano wszystkich mieszkańców Polski powyżej 15 roku życia (tj. około 30,2 miliona osób). Ogółem przebadano 3365 osób. Maksymalny błąd statystyczny pomiaru wynosił +/- 1,7%, przy wiarygodności 0,95. Wyniki badań opublikowano między innymi w materiałach „Podróże Polaków w 1997 roku” oraz „Kierunki i rozmieszczenie wyjazdów Polaków w 1997 roku”

.

3.1. Jak często mieszkańcy Polski uczestniczą w wyjazdach turystycznych i ile wydają na ten cel pieniędzy?

Badania wykazały, że w 1997 roku utrzymała się wzrostowa tendencja, jaką w poziomie aktywności turystycznej mieszkańców Polski obserwuje się od roku 1994. We wszystkich rodzajach wyjazdów turystycznych uczestniczyło bowiem 63% mieszkańców Polski. W prezentowanych badaniach – bodajże po raz pierwszy oszacowano także liczbę dzieci wchodzących w skład gospodarstw domowych badanych osób, które uczestniczyły w wyjazdach turystycznych. Okazało się, że na ogólną liczbę dzieci w wieku poniżej 15 lat - która w badanym roku wynosiła w Polsce około 8,4 miliona - w wyjazdach długo i krótkoterminowych uczestniczyło w sumie 56% dzieci poniżej 15 roku życia.

W 1997 roku Polacy wydali na cele turystyczne 15.505 mld PLZ, z czego wyjazdy długoterminowe pochłonęły 9.466 mld, a wyjazdy krótkoterminowe 6.039 mld PLZ

. W stosunku do roku poprzedniego wydatki na wyjazdy długoterminowe charakteryzowały się wyższą dynamiką wzrostu niż wydatki związane z krótkimi podróżami. Jednak w obu przypadkach rosły szybciej niż ceny towarów i usług konsumpcyjnych

.

Poziom aktywności turystycznej mieszkańców Polski ulegał w ostatnich latach dosyć dużym zmianom. Ich dynamikę przedstawiono na wykresie nr 1.

Źródło Podróże Polaków w 1997 roku. Wydatki Polaków na turystykę w 1997 roku [Opr. J. Łaciak i T.

Buczak, Instytut Turystyki, Warszawa 1998, s. 4.

34

Podróże Polaków w 1997 roku. Wydatki Polaków na turystykę w 1997 roku [Opr. J. Łaciak i T. Buczak], Instytut Turystyki, Warszawa 1998 oraz Kierunki i rozmieszczenie wyjazdów Polaków w 1997 roku [Opr. J. Łaciak i W.

Bartoszewicz], Instytut Turystyki, Warszawa 1998.

35

Wydatki Polaków na turystykę w 1997 roku, op. cit., s. 17.

36

Wydatki Polaków na turystykę w 1997 roku [Opr. J. Łaciak i T. Buczak], Instytut Turystyki, Warszawa 1998.

Uczestnictwo Polaków w turystyce w latach 1991-1997 (w% )

49

53

50

46

54 57

63

0 10 20 30 40 50 60 70

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997