Widok Wkład Polaków w rozwój misji mariannhillskiej na przełomie XIX i XX wieku w południowej Afryce

KINGA PUCHA£A

Wk³ad Polaków w rozwój misji mariannhillskiej na prze³omie

XIX i XX wieku w po³udniowej Afryce

Contribution of Poles to the development of Marianhill mission in southern Africa at the turn of the 19th _{and 20}th _centuries

Misja mariannhillska w po³udniowej Afryce, stanowi bardzo dobry przyk³ad nie tylko bezpoœredniego zaanga¿owana w dzie³o misyjne Polaków w Afryce, ale równie¿ staje siê wspania³ym przyk³adem animacji misyjnej w Polsce prze³omu XIX i XX wieku oraz niezwyk³ym wzorem wspierania tego dzie³a misyjnego przez Polaków w ojczyŸnie. O ile wk³ad Polaków w takie dzie³a, jak wybudowa-nie leprozorium w Marana na Madagaskarze (przez b³. o. Jana Beyzyma) czy praca kilkunastu jezuitów w tym okresie w misji zambeskiej s¹ powszechnie znane, o tyle dzia³alnoœæ misyjna oko³o 80 misjonarzy i misjonarek misji marian-nhillskiej pozostaje praktycznie nieznana. Zasadniczymi Ÿród³ami artyku³u s¹ archiwa misji mariannhillskiej w Rzymie oraz pismo „Niezapominajki” – „Wia-domoœci Misyjne”, a tak¿e „Polski Kalendarz Misyjny”, które w latach 1889-1940 ukazywa³y siê w Polsce.

I. PRZYBYCIE TRAPISTÓW1

W 1874 roku erygowano wikariat apostolski Przyl¹dka Wschodniego ze sto-lic¹ w Port Elizabeth, którego biskupem zosta³ James David Ricards2_{. Ze}

wzglê-A

M

P

1 _{Zakon Cystersów Œciœlejszej Obserwancji, Ordo Cisterciensium Strictionis Observantiae,}

Ordo Cisterciensium Reformatorum (OSCO, OCR), zakon mniszy, za³o¿ony we francuskim klasz-torze cysterskim La Trappe (Normandia) przez opata A. J. Le Bouthilliera de Rancé (1664). Po-cz¹tkowo nurt obserwancki w obrêbie cystersów, d¹¿¹cy do rygorystycznego przestrzegania regu-³y. Zatwierdzony w 1705 r. przez papie¿a Klemensa XI, od 1894 odrêbny zakon. Regu³a uwa¿ana za najsurowsz¹ w monastycyzmie zachodnim, zak³ada pe³n¹ izolacjê od œwiata, milczenie, posty (zakaz spo¿ywania miêsa i nabia³u), oddanie siê modlitwie, kontemplacji i pracy fizycznej. Pierw-sze klasztory powstawa³y g³. we Francji i W³oPierw-szech, obecnie s¹ równie¿ w innych krajach Europy i w obu Amerykach. Por. Wielka Encyklopedia PWN, t. 27, Warszawa 2005, s. 573-574.

wy-du na brak misjonarzy w swojej diecezji w ich poszukiwaniu wyruszy³ do Euro-py. W 1879 roku dotar³ do Septfons we Francji, gdzie w³aœnie odbywa³a siê ka-pitu³a generalna trapistów3_{. Biskup Ricards zwróci³ siê do nich z proœb¹ o}

objê-cie jednej z placówek misyjnych w swojej diecezji. Przedstawi³ zebranym ojcom chêæ posiadania klasztoru trapistów w swoim wikariacie, w celu nawracania czar-nych mieszkañców oraz podniesienia poziomu kultury rolnej. Bp Ricards poczy-ni³ szereg zachêcaj¹cych obietnic, zobowi¹zuj¹c siê do uposa¿enia nowego klasz-toru w farmê o powierzchni 1620 hektarów, pokrycia kosztów budowy budyn-ków przyklasztornych, zakup sprzêtów potrzebnych do uprawy ziemi i nasion oraz pokrycia kosztów utrzymania wspólnoty do czasu samowystarczalnoœci4_{. Po}

wahaniach zebranych ojców, pomimo, ¿e misje zamorskie nie nale¿a³y do zakre-su dzia³alnoœci trapistów, zg³osi³ siê zdecydowany na wszystko o. Franciszek Pfanner5 _{wypowiadaj¹c swe s³ynne zdanie: Jeœli nikt nie chce iœæ, idê ja}6_{. Dla}

tego misyjnego zadania aprobaty udzieli³ nawet sam papie¿ Leon XII7_.

21 czerwca 1880 roku grupa trzydziestu jeden trapistów wyruszy³a z klasz-toru Mariastern w Boœni w podró¿ do po³udniowej Afryki. Bp Ricards na prze-jazd ca³ej grupy wynaj¹³ ma³y statek parowy. Po ponad czterech tygodniach ¿e-glugi wszyscy podró¿nicy z ró¿nego rodzaju sprzêtami potrzebnymi im na no-wej ziemi wyl¹dowali 28 lipca 1880 roku w Port Elizabeth. Dalsz¹ czêœæ drogi pokonali poci¹giem a nastêpnie wozami dotarli na miejsce swego przeznaczenia. Oczekiwa³ na nich nowy klasztor – prymitywny budynek z falistej blachy.

Klasz-dawca pierwszej gazety katolickiej pt. „Kolonista” w po³udniowej Afryce [ukazywa³a siê od 20 grudnia 1850 r.] Ceniono go nie tylko jako pioniera krzewienia wiary, lecz tak¿e kultury w kraju. Por. Na œladach opata Franciszka, „Wiadomoœci Misyjne” (1938), s. 100.

3 _{Por. E. Bogucka, Chrystus przychodzi do wydziedziczonych, „Misyjne Drogi” (1984) nr 3,}

s. 8_{; por. tak¿e, 50-rocznica za³o¿enia klasztoru Mariannhill, „Polski Kalendarz Misyjny” (1932),} s. 21.

4 _{Por. K. Zacharuk, Idee misyjne Zgromadzenia Misjonarzy z Mariannhill, [mps] Kraków 2001,}

s. 18, przypis 71.

5 _{Franciszek (Wendelin – imiê chrzcielne) Pfanner urodzi³ siê 21 wrzeœnia 1825 roku w}

Lan-genhub ko³o Bregenz w Austrii, w rolniczej rodzinie Antoniego i Anny Pfannerów. 28 lipca 1850 roku z r¹k biskupa Bernharda Galura otrzyma³ œwiêcenia kap³añskie. Po czterotygodniowym urlo-pie zosta³ zarz¹dc¹ parafii w Haselstauden-Dornbirn, a dwa lata póŸniej proboszczem. W 1859 roku biskup Galur wys³a³ Pfannera, jako spowiednika dla wspólnoty Sióstr Mi³osierdzia do Agram (dzi-siejsze miasto Zagrzeb w Chorwacji). 17 wrzeœnia 1863 roku Wendelin wst¹pi³ do Zakonu Trapi-stów w Eifel. W _{dniu ob³óczyn 9 paŸdziernika otrzyma³ bia³y strój zakonny nowicjusza i nowe imiê} Franciszek. Prze³o¿eni klasztoru w Eifel bardzo szybko rozpoznali zdolnoœci ojca Franciszka i oka-zali mu swoje zaufanie. Ju¿ kilka tygodni po jego pierwszych œlubach zosta³ mianowany podprze-orem klasztoru. Wrodzony zapa³ do pracy poci¹gn¹³ go do wybudowania od podstaw klasztoru Mariastern w Banja Luce, w ówczesnej i wrogiej chrzeœcijañstwu Boœni. Od 1880 r. a¿ do œmierci 24 maja 1909 r. jako misjonarz pracowa³ w po³udniowej Afryce. Por. Misjonarze z Mariannhill, [has³o w:] Leksykon zakonów w Polsce, B. £oziñski (red.), Warszawa 2002, s. 88.

6 _{Por. tam¿e, s. 88.}

tor zosta³ nazwany na pami¹tkê starego opactwa cysterskiego w Irlandii – Dun-brody. Pfanner do tej nazwy doda³ imiê Matki Bo¿ej „Maria-Dunbrody”8_{. „Od}

samego pocz¹tku mnisi zabrali siê do pracy przy nowym klasztorze, ka¿dy w swej specjalnoœci. W krótkim czasie powsta³y nowe zabudowania klasztorne jak: koœció³, sypialnia, jadalnia. Na przygotowanych polach mnisi rozpoczêli uprawê pszenicy i ziemniaków. Pomimo intensywnej pracy plony z pól by³y pra-wie ¿adne. Uboga w wodê okolica, du¿a liczba dzikich zpra-wierz¹t i szkodników skutecznie niszczy³y wszelkie uprawy rolne”9_{. Coraz czêœciej stawa³o siê jasne,}

¿e to miejsce jest niew³aœciwe dla misji trapistów10_{. Biskup Ricards oznajmi³, ¿e}

nie ma ju¿ wiêcej œrodków finansowych na utrzymanie, które obieca³ podczas ka-pitu³y w Septfons we Francji11_.

„Dnia 12 wrzeœnia 1881 roku przeor Pfanner uda³ siê w podró¿ do Europy na Kapitu³ê Generaln¹ Zakonu Trapistów w Pary¿u. Uzyska³ na niej potrzebne poparcie dla swoich przedsiêwziêæ, aby pod pewnymi warunkami dalej dzia³aæ w Dunbrody. Po kapitule uda³ siê do klasztoru Mariastern w Boœni, aby tam przedstawiæ postanowienia kapitu³y i opowiedzieæ o ¿yciu w klasztorze Maria-Dunbrody. Pozyska³ te¿ kolejnych dziesiêciu braci, którzy mieli wyjechaæ do klasztoru w po³udniowej Afryce. Nastêpnie rozpocz¹³ swoj¹ podró¿ po Euro-pie”12_{. Oprócz Niemiec, du¿ej czêœci Austrii i Szwajcarii, odwiedzi³ tak¿e}

pol-skie prowincje: Górny Œl¹sk, Pomorze i Poznañpol-skie, zbieraj¹c datki na nowy klasztor misyjny i zachêcaj¹c do wspó³pracy misyjnej. Przeor Franciszek po-przez swoje odczyty wywiera³ ogromne wra¿enie na m³odzie¿y. Pozyska³ w ten sposób czterech polskich m³odzieñców, gotowych do pracy w nowopowstaj¹-cej misji13_.

8 _{Por. tam¿e, przypis 73.} 9 _{Tam¿e, przypis 74.}

10 _{Por. Misjonarze z Mariannhill, dz. cyt., s. 88; por. tak¿e, Dwa listy polskie z po³udniowej}

Afryki, „Misje Katolickie” (1884), s. 367.

11 _{Por. T. Telega, Dzia³alnoœæ misyjna Zakonu Trapistów w Afryce Po³udniowej w latach}

1880--1909, [mps] Kraków 2005, s. 42, przypis 55.

12 _{Tam¿e, s. 43, przypis 57.}

13 _{Byli to: o. Ansgar Szczygie³ z Pomorza, o. Jacek Salomon, o. Anzelm Skotnik i br. Rustyk}

Hajduga. Por. K. Kowalewski, „Polski” Mariannhill po latach piêædziesiêciu, „Misje Katolickie” (1934), s. 356-357; por. tak¿e, J. Kêpiñski, Polscy misjonarze w Afryce wczoraj, [w:] Maria Teresa

Ledóchowska i misje, B. Bejze, J. Gucwa, A. Koszorz (red.), Warszawa 1977, s. 222; por. tak¿e,

A. ¯ukowski, Polacy w kraju Springboka do r. 1910, „Przegl¹d Polonijny” (1990) z. 4, s. 119; por. ten¿e, Wk³ad Polaków w rozwój Koœcio³a katolickiego w Afryce Po³udniowej, „Misyjne Drogi” (1994) nr 4, s. 27; _{W kraju z³ota i diamentów. Polacy w Afryce Po³udniowej XVI-XX w., Warszawa} 1994, s. 94; Udzia³ Polaków w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, [w:] _{Duchowieñstwo Polskie w œwiecie. Materia³y VII Miêdzynarodowego Sympozjum} Biografisty-ki Polonijnej, Rzym, 17-18 paŸdziernika 2002, Agata i Zbigniew Judyccy (red.), Toruñ 2002, s. 408; por. tak¿e, A. Halemba, Polscy misjonarze w Afryce wczoraj i dziœ, „Œwiat³o Narodów” (2002) nr 3, s. 38.

Jednak niesprzyjaj¹ce warunki klimatyczne, wysoko wyidealizowane idee bpa Ricardsa, które by³y ma³o realistyczne oraz doœwiadczenie i realne spojrze-nie przeora Franciszka Pfannera doprowadzi³y do upadku wielkiego planu osie-dlenia siê trapistów w Maria-Dunbrody14_.

Przeor Franciszek Pfanner rozpocz¹³ poszukiwanie dogodniejszego miejsca na klasztor. Uda³ siê do Maritzburga w Natalu do bpa Karola Jolivet’a Wika-riusza Apostolskiego Wikariatu Natal i granicznych ziem. Tam dowiedzia³ siê o mo¿liwoœci kupna farmy oddalonej oko³o 150 km na zachód od Durbanu15_{. 20}

grudnia 1882 roku przeor Franciszek sprawdzi³ tê farmê, a nastêpnego dnia do-kona³ jej zakupu16_{. Trapiœci opuœcili klasztor Maria-Dunbrody z ca³ym swym}

dobytkiem i drog¹ morsk¹ przybyli do portu Durban. Tam wynajêli 100 par wo-³ów i 14 wozów do przewiezienia swych rzeczy. Po paru dniach podró¿y 24 grud-nia 1882 roku dotarli na miejsce nowo zakupionej farmy17_{. Przysz³¹ misjê,}

na-zwali Wzgórzem Maryi – Anny (Mary – Anne – Hill), st¹d dzisiejsze Mariann-hill18_.

II. POWSTANIE ZGROMADZENIA MISJONARZY Z MARIANNHILL Przybycie trapistów do Natalu i osiedlenie siê ich w okolicy Durbanu wywo-³a³o wielkie zainteresowanie wœród mieszkañców. Katolicy w³oscy znajdowali u nich pos³ugê duszpastersk¹, a w³adze angielskie docenia³y szybki i wszech-stronny rozwój gospodarczy. Przyczyni³ siê on do rozwoju prowincji, jak i edu-kacji zawodowej ludnoœci kaferskiej19_{. Wed³ug ojca Pfannera nawracanie na}

wia-14 _{Por. K. Zacharuk, dz. cyt., s. 19-20, przypis 76.}

15 _{J. Kêpiñski, Polscy misjonarze w Afryce wczoraj, [w:] Maria Teresa Ledóchowska i misje,}

B. Bej_{ze, J. Gucwa, A. Koszorz (red.), Warszawa 1977, s. 221.}

16 _{Por. T. Telega, dz. cyt., s. 43, przypis 60.}

17 _{Jak podaje M. Czermiñski, miejscowa gazeta Times ca³e przenosiny opisa³a nastêpuj¹co:}

Bracia Trapiœci znad po³udniowej rzeki zdecydowali siê wreszcie, jak s³yszê, przenieœæ siê w okoli-cê stosowniejsz¹ dla prac swoich. Szkoda, ¿e tu nie zostali. Gdyby znaleŸli sobie grunt i dostatek wody, jak sobie ¿yczyli, byliby swój folwark tak wzorowo urz¹dzili, ¿e gospodarze wiejscy klas wszystkich du¿o mogliby siê nauczyæ w rozmaitych ga³êziach, rolnictwo ³¹czyæ z hodowl¹ byd³a, obok nauki maj¹ wiele doœwiadczenia w tych rzemios³ach. Sprowadzenie takich ludzi do Kolonii kosztowa³oby nasz rz¹d bardzo wiele, gdyby trzeba by³o ich op³aciæ. M. Czermiñski, Szkice cywili-zacyi [sic!] Afryki po³udniowej, Kraków 1890, s. 86.

18 _{Por. tam¿e, s. 87-88; por. tak¿e Misjonarze z Mariannhill, dz. cyt., s. 88.}

19 _{Lud nale¿¹cy do rodziny Bantu zajmuj¹cej po³udniowo-wschodnie wybrze¿a Afryki. W XVI}

w. Portugalczycy nazwali ich pogardliwie Kaframi, zapo¿yczaj¹c tê nazwê od Arabów (kafir w jêz. arabskim oznacza niewierny). Termin Kafr przejêli póŸniej Burowie w stosunku do Afrykanów, zw³aszcza plemienia Khosa. W 1910 r. w³adze Unii Po³udniowo-Afrykañskiej wprowadzi³y w sto-sunku do nich oficjalny termin „tubylcy” (Natives). Od pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych obowi¹zuje termin „Afrykanie” (Africans). Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 22, 30.

rê chrzeœcijañsk¹ Afrykanów ¿yj¹cych na terenach wokó³ klasztoru w Mariann-hill by³o procesem bardzo powolnym i wymaga³o stworzenia wraz z nimi praw-dziwej wspólnoty chrzeœcijañskiej20_.

Milcz¹c, jak tego wymaga³a regu³a najsurowszego zakonu Koœcio³a, pragnê-li poprzez przyk³ad modpragnê-litwy i pracy, prowadziæ Afrykanów do Chrystusa. O w³aœciwej pracy misyjnej nie myœla³ wtedy ¿aden z nich. Chcieli oni oddzia³y-waæ na mieszkañców Afryki poprzez swoj¹ obecnoœæ i przyk³ad ¿ycia zakonne-go. To rozbudzi³o ciekawoœæ tubylców21_.

1 wrzeœnia 1885 r. do po³udniowej Afryki przyby³o piêæ m³odych dziewcz¹t z krajów niemieckich. Jeszcze tego samego dnia przyjecha³y do klasztoru w Mariannhill. Siostry mia³y przygotowany osobny dom w odleg³oœci jednego kilometra od klasztoru22_{. 8 wrzeœnia w œwiêto Narodzenia Matki Bo¿ej}

otrzyma-³y swój nowy strój: czerwon¹ spódnicê, czarn¹ bluzkê, fartuch i biaotrzyma-³y czepek. Oj-ciec Franciszek wyjaœni³ im, i¿ czerwony kolor ich stroju symbolizuje krew Chrystusa. Za jego rad¹ siostry wybra³y sobie nazwê „Siostry Misjonarki od Dro-gocennej Krwi”23_{. G³ównym zadaniem sióstr misjonarek by³a pomoc trapistom}

w przygotowaniu dziewcz¹t i kobiet do chrztu œwiêtego. Uczy³y je tak¿e robót w polu i ogrodzie oraz prac w gospodarstwie domowym: szycia, sprz¹tania i go-towania. W póŸniejszym czasie siostry sporadycznie uczy³y niektóre dziewczêta czytaæ i pisaæ24_.

27 grudnia 1885 roku klasztor trapistów w Mariannhill zosta³ podniesiony do rangi opactwa. Za³o¿yciel klasztoru, przeor Franciszek Pfanner, zosta³ jedno-g³oœnie wybrany przez kapitu³ê generaln¹ opatem25_{. Lata praktyki pokaza³y}

jed-nak, i¿ bycie trapist¹ i misjonarzem w jednej osobie jest nie do pogodzenia. Aby byã prawdziwym misjonarzem, trzeba byùoby skreúliã co najmniej ¾ reguùy tra-pistowskiej26_{. „W tym celu opat generalny Augustinus Marre opracowa³ now¹}

regu³ê dla opactwa Mariannhill, chocia¿ mnisi z Mariannhill nadal pragnêli po-zostaæ w zakonie. Zwo³ana z polecenia papieskiej Kongregacji Rozkrzewiania Wiary konferencja misyjna w maju 1908 roku po³o¿y³a kres wszelkim dysku-sjom. W sierpniu wszystkie akta dotycz¹ce Mariannhill otrzyma³ prymas do spraw zakonów benedyktyñskich, opat Hildebrand Heimpfinne. W swym obszer-nym sprawozdaniu opowiedzia³ siê za od³¹czeniem Mariannhill od zakonu trapi-stów, ale bez tworzenia nowego zakonu. Prymas zaproponowa³ utworzenie

ka-20 _{Tam¿e, s. 93.}

21 _{Por. T. Telega, dz. cyt., s. 44-45, przypis 66.} 22 _{Por. tam¿e, przypis 73.}

23 _{Por. Najnowsze wieœci misyjne z Mariannhill. Jubileusz w Mariannhill, „Wiadomoœci}

Mi-syjne” (1935), s. 185.

24 _{M. Czermiñski, dz. cyt., s. 152.}

25 _{Por. T. Telega, dz. cyt., s. 47, przypis 76.} 26 _{Por. tam¿e, s. 41, przypis 139.}

nonicznego kolegium, gdzie czêœæ cz³onków zajmowa³aby siê misjami, a czêœæ modlitw¹ w chórze oraz wychowaniem nowicjuszy i kleryków. Jako nazwê dla nowego instytutu, kardyna³ zaproponowa³ Religiosi Missionarii de Mariannhill (RMM)”27_.

2 lutego 1909 roku papie¿ Pius X, podczas Mszy Œwiêtej w uroczystoœæ Ofia-rowania Pañskiego, og³osi³ dekret oddzielaj¹cy opactwo Mariannhill od zakonu trapistów. Dekret rozpoczyna siê od pochwa³ podjêtego dzie³a misyjnego: „Sy-nowie jednej rodziny zakonnej, wierni tradycji swoich ojców, trudziliœcie siê, aby œwiat³o rozprzestrzenia³o siê wœród pogan w obszernej okolicy przez s³owo i przyk³ad. Zaiste, nie zajêliœcie ostatniego miejsca, tylko przysporzyliœcie o wie-le wiêcej chwa³y, ka¿dy Reformowany Cysters, który z klasztoru Mariastern w Boœni wyruszy³ pod kierunkiem ojca Franciszka Pfannera. W roku 1881 w po-³udniowej Afryce za³o¿y³ on opactwo Mariannhill, które ze swymi stacjami mi-syjnymi oplot³o jak sieæ, rozleg³¹ prowincjê Natal”. Nastêpnie dekret okreœla³ ustalenia organizacyjne nowej wspólnoty, a w szczególnoœci dotyczy³ przeora i rady oraz o przymiotach i czasie trwania œlubów. Kierownictwo nowej wspól-nocie powierzono opatowi Gerardowi Wolpertowi28_.

Definitywne oddzielenie opactwa Mariannhill nast¹pi³o 24 lipca 1914 roku, kiedy to papie¿ Pius X na okres siedmiu lat zaaprobowa³ nowe Konstytucje. W 1922 r. niezale¿ne opactwo zosta³o wikariatem apostolskim, a w 1951 r. die-cezj¹.

Na prze³omie XIX i XX w. do misji marianhillskiej w Natalu licznie przyby-wali ojcowie i bracia oraz siostry zakonne z Polski29_{. Najwiêcej przyby³o ich}

w latach 80-tych XIX wieku. Ju¿ w 1889 r. w Mariannhill by³o oko³o 40 Pola-ków i Polek30_{. Liczba ta ros³a w bardzo szybkim tempie, tak, ¿e w okresie}

naj-wiêkszego rozkwitu grupa polskich misjonarzy i misjonarek stanowi³a oko³o 70

27 _{Tam¿e, przypis 141.}

28 _{Por. Wiadomoœci bie¿¹ce z misji. Natal. Reorganizacja misji oo. Trapistów, „Misje}

Katolic-kie” (1910), s. 116.

29 _{Por. A. ¯ukowski, Polacy w kraju Springboka do r. 1910, dz. cyt., s. 119; por. ten¿e,}

Polo-nia w Afryce Po³udniowej, [w:] Almanach Polonii 1991, Warszawa 1990, s. 183; Polacy w RPA. Polonia po³udniowoafrykañska – przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ, „£ad” (1993) nr 25, s. 5; Wk³ad Pola-ków w rozwój Koœcio³a katolickiego w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 27; W kraju z³ota i diamen-tów, dz. cyt., s. 93; Polacy w Afryce Po³udniowej, „Mówi¹ Wieki” (2004) nr 11, s. 38; por. tak¿e, A. Halemba, Polscy misjonarze w Afryce wczoraj i dziœ, „Œwiat³o Narodów” (2002) nr 3, s. 38; por. tak¿e, S. Go³¹bek, WychodŸstwo Polskie do Afryki, „Przegl¹d Orientalistyczny” (1972) nr 1, s. 8; por. ten¿e, Zwi¹zki Polski i Polaków z Afryk¹ do roku 1945, Warszawa-£ódŸ 1978, s. 46; por. tak¿e, J. S. Bystroñ, Afryka œrodkowa i po³udniowa, [w:] Polska i Polacy w cywilizacjach œwiata. S³ownik Encyklopedyczny, W. Pobóg-Malinowski (red.), t. 1, Warszawa 1939, s. 19-20; por. tak¿e, J. Krzyszkowski, Przez pola misyjne, Kraków 1925, s. 37.

30 _{Por. K. Kapitañczyk, Udzia³ Polski w dziele misyjnym. Szkic historyczny, Poznañ 1933,}

osób. By³a to najliczniejsza grupa Polaków pracuj¹ca w tym czasie w Afryce. Dzia³ali oni w ramach niemieckiego zgromadzenia, niemniej jednak dawali sze-reg dowodów zainteresowania ojczyzn¹ i okazywania swojej polskoœci31_{. Pod}

koniec XIX wieku klasztor w Mariannhill sta³ siê najwiêkszym na œwiecie oœrod-kiem misyjnym. Liczy³ wówczas 285 misjonarzy, w wiêkszoœci braci zakonnych.

III. POLSCY MISJONARZE W MARIANNHILL

Jednymi z pierwszych w misji marianhillskiej byli polscy zakonnicy pocho-dz¹cy z Górnego Œl¹ska, Pomorza i Wielkopolski32_{. Ojciec Jacek [Hjacent – K.P.]}

Salomon urodzi³ siê 20 II 1867 r. w Nowej Wsi Ksi¹¿êcej ko³o Bralina (dzisiaj województwo wielkopolskie). Do Mariannhill przyby³ 12 lipca 1883 r., maj¹c 16 lat33_{. By³ pierwszym misjonarzem, który nauczy³ siê jêzyka zulusów, z tego te¿}

powodu s³u¿y³ opatowi Franciszkowi jako t³umacz. Nale¿a³ do grupy pionierów, którzy udawali siê na wyprawy poznawcze szukaj¹c miejsc dla nowych stacji misyjnych. Dziêki bardzo dobrej znajomoœci miejscowych jêzyków pracowa³ na ró¿nych stacjach misyjnych. Jako katecheta pracowa³ wœród tubylców na stacjach misyjnych Reichenau34 _{– mia³ wtedy 20 lat – i Mariathal}35_{. 12 marca 1892 r.}

z r¹k miejscowego bpa Karola Jolivet’a OMI otrzyma³ œwiêcenia kap³añskie a nastêpnego dnia – w drug¹ Niedzielê Wielkiego Postu odprawi³ pierwsz¹ Mszê Œw.36_{. „Z racji du¿ych osi¹gniêæ i zas³ug w dziedzinie oœwiaty miejscowi} nazwa-31 _{Por. W. Szo³drski, Dzieje misji katolickich w zarysie, Kraków 1927, s. 166; por. tak¿e,}

J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 222-223; por. tak¿e, A. ¯ukowski, Polacy w kraju Springboka do r. 1910, dz. cyt., s. 120; por. ten¿e, Polonia w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 183; Wk³ad Polaków w roz-wój Koœcio³a katolickiego w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 28; W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 98-99; _{Polacy w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 38.}

32 _{Por. J. Knopek, Afryka Po³udniowa, duszpasterstwo, [has³o w:] Encyklopedia Polskiej}

Emi-gracji i Polonii_{, dz. cyt., s. 36; por. tak¿e, A. ¯ukowski, Polacy w kraju Springboka do r. 1910, dz.}

cyt., s. 119; por. ten¿e, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 94; Wk³ad Polaków w rozwój Koœcio-³a katolickiego w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 27.

33 _{Archiwum Misji Mariannhillskiej w Rzymie podaje jako czas jego przybycia do}

po³udnio-wej Afryki tak¿e rok 1886: „Sehr wahrscheinlich hatte ihn Abt Franz selbst bei seiner Europareise 1886 geworben” (Bardzo prawdopodobnie pozyska³ go dla trapistów opat Franciszek podczas swo-jej podró¿y po Europie w roku 1886). Por. Archiwum Misji Mariannhillskiej w Rzymie, (dalej: AMM – Rzym), biogram: Pater Hyacinth (Peter) Salomon. Rok 1883 wydaje siê jednak bardziej prawdopodobny gdy¿ z dalszej informacji wynika, ¿e przyby³ on do Mariannhill w wieku 16 lat. W roku 1886 mia³by on lat 19.

34 _{By³a to pierwsza filia misji mariannhillskiej za³o¿ona w roku 1886. Por. AMM – Rzym,}

biogram: Pater Hyacinth (Peter) Salomon.

35 _{O. Jacek by³ prze³o¿onym tej stacji. Pierwotnie Mariathal nie by³a stacj¹ misyjn¹ ale tylko}

miejscem zatrzymañ misjonarzy w czasie podró¿y. Jej otwarcie odby³o siê 15 kwietnia 1892 r., po tym jak z Mariannhill przyby³ (30 marca 1892) o. Jacek. Por. AMM – Rzym, biogram: Pater Hy-acinth (Peter) Salomon.

li go Umfundusi, czyli ojciec i nauczyciel”37_{. Ponadto w 1896 r. bra³ udzia³}

w ekspedycji do kraju Maszonów (pn.-wsch. czêœæ obszaru dzisiejszego Zimba-bwe), na otrzyman¹ od Cecila Rhodesa38 _{w 1894 r. farmê. Mia³ tam za³o¿yæ now¹}

stacjê misyjn¹ Triashill. Z inicjatywy o. Salomona otrzyma³a ona nazwê pod wezwaniem Œwiêtej Trójcy, tak samo jak jego koœció³ parafialny w Nowej Wsi Ksi¹¿êcej. Jednak w zwi¹zku z powstaniem ludu Maszona przeciwko Brytyjczy-kom misjonarze zmuszeni byli opuœciæ tê misjê39_{. W 1897 r. zosta³ pos³any do}

Johannesburga40_{, gdzie przez kilka lat pe³ni³ obowi¹zki duszpasterza Polonii}

i Afrykanów pracuj¹cych w kopalniach z³ota. To w³aœnie tu, w dzielnicy Braam-fontein zorganizowa³ polsk¹ parafiê41_{. „Wybitny znawca dziejów Koœcio³a}

kato-lickiego w po³udniowej Afryce, irlandzki oblat John E. Brady, pisa³ na ten temat: Wielebny ojciec trapista polskiej narodowoœci Hyacinth przyjecha³ do Johannes-burga, aby utworzyæ tam polsk¹ parafiê. Pierwotnie mia³a ona znajdowaæ siê w Booysens w pobli¿u kopalni z³ota Robinson Deep Mine, ale faktycznie rozpo-czê³a dzia³alnoœæ w Braamfontein, gdzie w 1896 r. siostry ze Zgromadzenia

Œwiê-37 _{A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 94; por. ten¿e, Udzia³ Polaków w}

za³o-¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 408.

38 _{Cecil John Rhodes, syn pastora, urodzony 5 lipca 1853 r. w angielskim Hertfordshire,}

przy-jecha³ do Natalu, by leczyæ gruŸlicê. By³ to okres odkryæ z³o¿y rudy z³ota. Cecil Rhodes przez nabycie kilku takich z³o¿y w 19 roku ¿ycia zapewni³ sobie niezale¿ny byt materialny. Po skoñcze-niu studiów w Anglii powróci³ do Kraju Przyl¹dkowego i nawi¹za³ stosunki z towarzystwem ak-cyjnym De Beer Company. Razem z nim kupi³ kilka kopalñ diamentów i wkrótce zyska³ sobie imiê obrotnego finansisty. Po objêciu w 1890 r. stanowiska premiera Kraju Przyl¹dkowego, intrygami i przemoc¹ zdoby³ ziemie na pó³noc od Limpopo, nale¿¹ce do ludów Matabele i Maszona, a na mocy specjalnego królewskiego przywileju stworzy³ dwa prywatne pañstwa: Pó³nocn¹ i Po³udnio-w¹ Rodezjê (dzisiejsze Zambia i Zimbabwe). Na ruinach królewskiego kraalu (zagrody) Lobengu-li w Bulawayo, Rhodes zbudowa³ dom rz¹dowy, powytycza³ ulice i place daj¹c w ten sposób po-cz¹tek nowemu miastu. Zmar³ 26 marca 1902 r. Por. J. Krzyszkowski, S. Hankiewicz, Polska misja

w Afryce. Prefektura Apostolska Brokenhill, Kraków 1927, s. 25-26.

39 _{Por. AMM – Rzym, biogram: Pater Hyacinth (Peter) Salomon; por. tak¿e, A. ¯ukowski,}

W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 94; por. ten¿e, Udzia³ Polaków w za³o¿eniu Misji Mariann-hillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 408.

40 _{Por. AMM – Rzym, biogram: Pater Hyacinth (Peter) Salomon; por. tak¿e, A. ¯ukowski,}

W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 94. Mylnie prezes Rady Polonii Afryka Po³udnie Edward J. de Virion podaje rok 1890 poniewa¿ w tym czasie o. Jacek pracowa³ na stacjach: Reichenau i Mariathal, nie maj¹c jeszcze œwiêceñ kap³añskich, które otrzyma³ dopiero w roku 1892. Por. A. ¯ukowski, Polacy w kraju Springboka do r. 1910, dz. cyt., s. 118.

41 _{W spisie prefektury apostolskiej w Transwalu z 1899 r. figuruje parafia Polish and Native}

Mission, nad któr¹ opiekê sprawowa³ m.in. o. Hjacent Salomon. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i

dia-mentów, dz. cyt., s. 95; por. ten¿e, Polacy w kraju Springboka do r. 1910, dz. cyt., s. 119; Polonia w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 183; Geneza, rozwój oraz aktywnoœæ Polonii po³udniowoafry-kañskiej, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Afrykanistycznego Afryka (1998) nr 7, s. 89; Wk³ad Polaków w rozwój Koœcio³a katolickiego w Afryce po³udniowej, dz. cyt., s. 28; Polacy w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 38; por. tak¿e, F. Bernaœ, dz. cyt., s. 101-106.

tej Rodziny otworzy³y szko³ê”42_{. Oficjalne otwarcie parafii nast¹pi³o w 1899 r.}

i podobnie jak stacja w Rodezji otrzyma³a nawê pod wezwaniem Œwiêtej Trój-cy43_{. Ojciec Salomon czyni³ równie¿ starania, ¿eby za³o¿yæ odrêbn¹ polsk¹ misjê}

na co otrzyma³ zgodê kard. Mieczys³awa Ledóchowskiego, prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary w latach 1892-190244_{. Niestety malaria, cukrzyca a}

nastêp-nie œmieræ po³o¿y³y kres jego staraniom. Zmar³ w Wielk¹ Sobotê 2 kwietnia 1904 r. w wieku 37 lat45_{. Zosta³ pochowany nastêpnego dnia w Niedzielê}

Zmartwych-wstania Pañskiego.

Ojciec Anzelm Skotnik46 _{urodzi³ siê 19 stycznia 1855 r. w Dziadowej}

K³o-dzie pod Sycowem (dzisiaj województwo dolnoœl¹skie). Z zawodu by³ szewcem. Do Afryki przyby³ 24 stycznia 1882 r., czyli prawie rok przed za³o¿eniem misji mariannhillskiej. Profesjê zakonn¹ z³o¿y³ 8 wrzeœnia 1884 r. W latach 1884-1885 pracowa³ wœród polskich rolników w Afryce. 22 marca 1890 r. bp Karol Jolivet OMI wyœwiêci³ go na diakona47_{. Do roku 1892 pe³ni³ funkcjê redaktora}

„Nieza-pominajki”48_{. Na ³amach tego¿ pisma poinformowa³ czytelników o decyzji}

prze-³o¿onych co do dalszej jego pos³ugi w zgromadzeniu. „Powo³any pismem Prze-wielebnego Opata z dnia 4 lipca br. do klasztoru w Afryce sk³adam tak Czcigod-nemu Duchowieñstwu, jako te¿ wszystkim Przezacnym Dobroczyñcom serdeczne Bóg zap³aæ za wszystkie ja³mu¿ny na korzyœæ misji w Mariannhill. Pamiêtaæ bêdê o Wszystkich przy ka¿dej Mszy Œw. (…) Polecaj¹c siê ³askawej przed Bogiem pamiêci, za³¹czam raz jeszcze serdeczne Bóg zap³aæ”49_{. O. Anzelm}

by³ wielkim patriot¹ i mi³oœnikiem przyrody. Tu¿ przy Mariannhill za³o¿y³ ob-szerny las z importowanych gatunków drzew, który stanowi³ jedn¹ z najpiêkniej-szych ozdób w ca³ej okolicy. Do tej pracy mia³ tylko kilku nieletnich ch³opców jako pomocników. Dzie³o swojego ¿ycia – stwarzanie ogrodów i lasów wokó³ Mariannhill – rozpocz¹³ w koñcu 1903 r. Przedsiêwziêcie to szczegó³owo opisa³ w artykule zamieszczonym w „Vergissmeinnicht” z 1908 r. zatytu³owanym. Die

42 _{A. ¯ukowski, Udzia³ Polaków w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce}

Po³u-dniowej, dz. cyt., s. 408.

43 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 113.}

44 _{Por. A. Miotk, A¿ na krañce œwiata. Popularna historia misji, Warszawa 2005, s. 162; por.}

tak¿e, E. Œliwka, Formy zaanga¿owania Koœcio³a katolickiego w Polsce okresu miêdzywojennego w dzie³o misyjne, „Animator. Biuletyn misyjno-pastoralny” (1992) nr 1, s. 142-143.

45 _{Por. AMM – Rzym, biogram: Pater Hyacinth (Peter) Salomon; por. K. Kowalewski, dz. cyt.,}

s. 356-35_{7; por. J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 223; por. A. ¯ukowski, Polacy w kraju Springboka do r.}

1910, dz. cyt., s. 119; por. ten¿e, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 94-95; Udzia³ Polaków w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 408.

46_{AMM – Rzym, biogram: Pater Anselm (Johann) Skotnik.}

47 _{J. Kuropka, Z misj¹ do Afryki, „Gazeta Sycowska” 19 paŸdziernika 2005, s. 6.}

48 _{By³o to pismo poœwiêcone dzia³alnoœci misyjnej oo. trapistów w Mariannhill, w}

po³udnio-wej Afryce.

Waldanlage in Mariannhill50_{. Ponadto by³ tak¿e wziêtym i lubianym}

spowiedni-kiem51_{. Zmar³ 20 paŸdziernika 1921 r. w Mariannhill}52_{. „Wiadomoœci Misyjne”}

po jego œmierci napisa³y o nim: „Niestrudzony w pracy i modlitwie, przejêty na wskroœ gor¹cym duchem kap³añskim i zakonnym, który siê wszystkim udziela³, z buduj¹c¹ cierpliwoœci¹ znosi³ ciê¿k¹ chorobê (rak ¿o³¹dka); do ostatniej chwili pracowa³ w introligatorni, by przysporzyæ Misji po¿ytku. Tak wytrwa³a wiernoœæ niezawodnie niepospolit¹ w Bogu znalaz³a nagrodê”53_.

Ojciec Ansgar Szczygie³ ze Starogrodu na Pomorzu w opinii swojego wspó-³brata Klaudiusza Kowalewskiego „by³ bardzo gorliwym i popularnym misjona-rzem. U tubylców cieszy³ siê wielkim zaufaniem i wszyscy lubili go i kochali jak ojca. Równie¿ i w zgromadzeniu naszym za¿ywa³ wielkiego powa¿ania”54_{. By³}

kandydatem na nastêpnego opata misji mariannhillskiej. Piastowa³ funkcjê ojca prze³o¿onego na stacji w Lourdes (od 1891 r.). Jednak¿e przedwczesna œmieræ przekreœli³a jego nominacjê. Zmar³ w 1896 r. na tyfus55_{. O tym jak wielkie by³o}

przywi¹zanie miejscowej ludnoœci do o. Szczyg³a œwiadczy opis ich zachowania podczas jego pogrzebu. „Na jego pogrzebie by³ lament i p³acz tubylców tak wiel-ki, ¿e nad strat¹ ukochanego Baba – ojca – na ziemiê siê rzucali”56_.

Brat Rustyk Hajduga57 _{z Rudy Œl¹skiej ko³o Bytomia nowicjat w}

Mariann-hill rozpocz¹³ w grudniu 1883 r. Po 4-letniej pracy w misji wyjecha³ do Europy w celu szukania nowych powo³añ. Akcjê tê skoncentrowa³ g³ównie na Górnym Œl¹sku a we Wroc³awiu prowadzi³ dzia³alnoœæ wydawnicz¹. Stamt¹d rozwin¹³ szerok¹ akcjê propagandow¹ na rzecz misji mariannhillskiej, na obszarze ca³ego Œl¹ska m.in. zbiera³ datki na misjê oraz rozprowadza³ publikacje misyjne58 _–

„znano go i w Krakowie, szczególnie u Ksiê¿y Misjonarzy na Kleparzu i u oo.

50 _{Por. list wikariusza generalnego, Dietmara Seubert’a, Generalate of Mariannhill Mission in}

Rome z 26 VI 1989 r. do A. ¯ukowskiego, autora ksi¹¿ki W kraju z³ota i diamentów dz. cyt. s. 96.

51 _{Por. K. Kowalewski, dz. cyt., s. 357.}

52 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 96; por. tak¿e, Drobne wiadomoœci}

misyjne, „Wiadomoœci Misyjne” (1922), s. 44; por. tak¿e, Sylwetki Misjonarzy z Mariannhill.

O. Anzelm Skotnik CMM (1855-1921), „Wiadomoœci z Mariannhill” (2004) nr 2, s. 11. Br. Klau-diusz Kowalewski, por. K. Kowalewski, dz. cyt., s. 357, a za nim Jerzy Kêpiñski, por. J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 222, mylnie jako rok œmierci o. Anzelma podaj¹ 1922.

53_{Drobne wiadomoœci misyjne, dz. cyt., s. 48.} 54 _{K. Kowalewski, dz. cyt., s. 356.}

55 _{Tam¿e; por. tak¿e, A. ¯ukowski, Polacy w kraju Springboka do r. 1910, dz. cyt., s. 120; por.}

ten¿e, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 96; Udzia³ Polaków w za³o¿eniu Misji Mariannhill-skiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 409; por. tak¿e, J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 221.

56 _{K. Kowalewski, dz. cyt., s. 356.}

57_{AMM – Rzym, biogram: Bruder Rusticus Hajduga.}

58 _{Por. A. ¯ukowski, Polacy w Kraju Springboka do r. 1910, dz. cyt., s. 119; por. ten¿e,}

W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 95; Udzia³ Polaków w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 409; por. tak¿e, K. Kowalewski, dz. cyt., s. 357; por. tak¿e, J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 222.

karmelitów na Piasku”59_{. W tym czasie br. Hajduga udzieli³ redaktorowi „Misji}

Katolickickich” ks. Marcinowi Czermiñskiemu60 _{wywiadu na temat Polaków}

pra-cuj¹cych w misji mariannhillskiej. Wywiad ten zosta³ opublikowany na ³amach „Misji Katolickich” w 1889 roku61 _{oraz w pracy Czermiñskiego pt. „Szkice}

cy-wilizacyi (sic!) Afryki po³udniowej” w roku 189062_{. Z Polski wyjecha³ do}

Sta-nów Zjednoczonych. Tam na prze³omie XIX i XX zajmowa³ siê organizacj¹ filii misji mariannhillskiej w Detroit oraz redagowa³ miesiêcznik „Vergissmeinnicht”. By³ tak¿e twórc¹ angielskiej wersji tego czasopisma przeznaczonego dla trapi-stów i innych osób zainteresowanych t¹ tematyk¹ w Stanach Zjednoczonych. Pod koniec ¿ycia jako przedstawiciel misji trafi³ do Linzu w Austrii63_{, gdzie zmar³}

w roku 1921 maj¹c 68 lat64_{. Po jego œmierci, we wspomnianym periodyku}

„Vrgis-smeinnicht“, napisano: Viel hat er gewirkt für Gottes Ehre und Menschen seelen Heil in Afrika und Europa65_.

Brat Bart³omiej Stenzel (1859-1942), imiê zakonne Serwacy. Podobnie jak wspomniany ju¿ o. Jacek Salomon pochodzi³ z Nowej Wsi Ksi¹¿êcej ko³o Brali-na. Do klasztoru w Mariannhill wst¹pi³ 23 IV 1884 r., w wieku 25 lat. Œluby wieczyste z³o¿y³ 19 IX 1890 r. W misji mariannhillskiej pracowa³ jako kowal na stacji misyjnej Czêstochowa. Przez swoj¹ pracê zawodow¹ zyska³ sobie uznanie mieszkañców. Brat Serwacy r¹ba³ drewno, kosi³ ³¹ki oraz zbiera³ zbo¿e. Ponadto opiekowa³ siê chorymi i czuwa³ przy umieraj¹cych. Na stacji misyjnej Czêsto-chowa przebywa³ a¿ do koñca swoich dni. Gdy nadesz³a jego godzina, cierpi¹ce-go zapytano czy nie ma doœæ, odpowiedzia³: „Ja powinienem jeszcze wiêcej cier-pieæ!” Zmar³ 6 lipca 1942 r.66_.

Brat Bothlof Pawlica (1859-1935)67 _{pochodzi³ z Bielszowic ko³o Rudy}

Œl¹-skiej. Do 28 roku ¿ycia na Górnym Œl¹sku zarabia³ jako górnik. W 1887 r. po przeczytaniu w kalendarzu mariannhillskim wezwania o nowe powo³ania opuœci³

59 _{K. Kowalewski, dz. cyt., s. 357.}

60 _{Jako redaktor „Misji Katolickich” w latach 1889-1919 nawi¹za³ szereg kontaktów z}

misjo-narzami w ró¿nych czêœciach œwiata. Podczas licznych jego podró¿y gromadzi³ wiele materia³ów, które publikowa³ m.in. w „Misjach Katolickich” a tak¿e w postaci ksi¹¿ek. Por. J. Knopek, Czer-miñski Marcin, [has³o w:] Encyklopedia Polskiej Emigracji i Polonii, dz. cyt., s. 374.

61_{OO. Trapiœci w Natalu, „Misje Katolickie” (1889), s. 235-245, 282-287, 308-314, 343-348.} 62 _{Por. J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 222.}

63 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 95; por. ten¿e, Udzia³ Polaków}

w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 409; por. tak¿e, K. Kowalewski, dz. cyt., s. 357.

64 _{„Wiadomoœci Misyjne” (1922) nr 7, s. 56; por. tak¿e, K. Kowalewski, dz. cyt., s. 357.} 65 _{W wolnym t³umaczeniu mo¿na oddaæ to s³owom: „Du¿o on zdzia³a³ dla chwa³y Bo¿ej}

i dobra dusz ludzkich w Afryce i Europie”. Por. A. ¯ukowski, Udzia³ Polaków w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 409.

66 _{Por. AMM – Rzym, biogram: Bruder Serwatius Stenzel.} 67_{AMM – Rzym, biogram: Bruder Bothlof Pawlitza.}

rodzinne strony i wst¹pi³ do zgromadzenia68_{. W pierwszych latach ¿ycia}

zakon-nego s³u¿y³ misji jako robotnik rolny oraz w wielu innych zajêciach. Nastêpnie jako m³ynarz pracowa³ na stacjach w Rychnowie, Czêstochowie, Lourdes, a na koñcu w œw. Izydorze w okolicach Doliny Maryi. By³ specjalist¹ od budowy i eksploatacji m³ynów. Oprócz kamieni, jakie siê znajdowa³y w jego m³ynie utrzymywa³ w porz¹dku tak¿e kamienie m³yñskie innych stacji69_{. „Jako m³ynarz}

s³u¿y³ ponadto sw¹ prac¹ utrzymaniu cia³a i wy¿ywieniu licznych misjonarzy, chrzeœcijan i tubylców. Wraz z innymi stara³ siê o chleb powszedni setek i tysiê-cy, zamieniaj¹c kukurydzê i zbo¿e na m¹kê”70_{. To dziêki niemu wypiekano kilka}

milionów hostii. Z upodobaniem przez d³u¿szy czas pe³ni³ tak¿e s³u¿bê ministran-ta, koœcielnego i dzwonnika. „Przed wyjazdem do Johannesburga by³ zaanga¿o-wany w utworzenie czysto polskiej stacji misyjnej w Natalu, której istnienie oka-za³o siê jednak krótkotrwa³e”71_{. W Johannesburgu obok o. Jacka Salomona}

pro-wadzi³ dzia³alnoœæ duszpastersk¹ wœród polskich robotników sezonowych i Afrykanów pracuj¹cych w kopalniach z³ota72_{. Po jego œmierci tak o nim}

wspo-minano: „Brat Botholf niemal przez pó³ wieku okazywa³ siê wiernym zakonni-kiem dobrego ducha i prawdziwej pobo¿noœci. Ora et labora, porz¹dek punktu-alny i dok³adnoœæ sta³y siê mu drug¹ natur¹. Szczególnie buduj¹cymi by³y jego umi³owanie ubóstwa zakonnego jego wytrwa³oœæ w modlitwach i odwiedzaniu koœcio³a, tak¿e w najwczeœniejszych godzinach zimnych poranków zimowych. Jutrzniê, Mszê œw. i Komunie œw. ceni³ brat Botholf nader wysoko”73_{. Gdy mia³}

74 lata i zdrowie nie pozwoli³o mu na dalsz¹ pracê wycofa³ siê z misyjnego po-sterunku. Zmar³ 16 marca 1935 r. w 76-tym roku ¿ycia a 46-tym profesji zakon-nej, na trzy dni przed uroczystoœci¹ œw. Józefa74_.

Brat Emanuel Kopiec (1860-1943)75_{, imiê zakonne Lupus. Do Mariannhill}

przyby³ w roku 188776_{. Przez prawie 50 lat prowadzi³ garbarniê, warsztat}

galante-ryjny oraz rymarski. „Ze skór dzikich zwierz¹t produkowa³ ró¿ne wyroby skórza-ne. Przynosi³y one najwiêksze dochody klasztorowi”77_{. Zatrudnia³ w tych}

warszta-tach 30-40 robotników, wzglêdnie uczniów. Pod koniec ¿ycia zarz¹dza³ ju¿ tylko garbarni¹. Pomaga³ mu przy tym brat Pawe³ Lebson, równie¿ Polak z Królewskiej

68 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 96; por. ten¿e, Udzia³ Polaków}

w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 409.

69 _{Por. Niezabudka cmentarna, „Wiadomoœci Misyjne” (1935), s. 168.} 70 _Tam¿e.

71 _{A. ¯ukowski, Udzia³ Polaków w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce}

Po³u-dniowej, dz. cyt., s. 409.

72 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 96.} 73 _{Niezabudka cmentarna, dz. cyt., s. 168.}

74 _{Por. tam¿e.}

75_{AMM – Rzym, biogram: Bruder Lupus Kopietz.}

76 _{Por. A. ¯ukowski, Polacy w kraju Springboka do r. 1910, dz. cyt., s. 121; por. ten¿e,}

W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 96.

Huty na Górnym Œl¹sku78_{. Brat Lupus by³ bardzo przywi¹zany do Polski. W jego}

biogramie z akt personalnych znajduje siê nastêpuj¹cy zapis: „chêtnie pos³ugiwa³ siê mow¹ polsk¹, modli³ siê prawie wy³¹cznie z polskich modlitewników, czyty-wa³ w³aœciwie tylko polskie ksi¹¿ki. (…) By³ mocno przywi¹zany do kultu Matki Boskiej Czêstochowskiej oraz œw. Anny z Piekar Œl¹skich”79_.

Brat Tomasz K³osak (1863-1928)80_{, imiê zakonne Teofil, pochodzi³ ze wsi}

Biskupice na Œl¹sku. Do misji mariannhillskiej wst¹pi³ po œmierci ¿ony, maj¹c 33 lata. „Przez 40 lat pracowa³ na misjach w Natalu oraz w dzisiejszym Zimba-bwe, gdzie by³ wspó³za³o¿ycielem wielu placówek”81_.

Do wyj¹tkowych ludzi, którym nie trudno by³o poznaæ i nauczyæ siê miej-scowych jêzyków nale¿a³ o. Maurus Józef Kalus (1874-1946)82_{, Górnoœl¹zak. Do}

Mariannhill przyby³ w roku 1898. Œwiêcenia kap³añskie otrzyma³ w 1906 r.83_.

„Podziwiany za zdolnoœci lingwistyczne zosta³ uznany za wybitnego znawcê miejscowych jêzyków”84_{. Mówi³ i pisa³ w trzech narzeczach tubylczych.}

„Prze-t³umaczy³ na jêzyk Zulusów m.in. Pismo Œwiête, katechizm, modlitewniki i œpiewniki, (…) w jêzyku Sotho wyda³ katechizm i opowieœci biblijne, które (…) za swój wysoki poziom zyska³y nawet uznanie oblatów z Lesotho, pracuj¹cych wœród ludu Basuto od dziesiêcioleci”85_{. Jednoczeœnie dla nowo za³o¿onych}

za-konów sióstr i braci tubylczych przet³umaczy³ konstytucje na jêzyk zuluski oraz kilka broszurek do nabo¿eñstwa86_{. By³ tak¿e kapelanem klasztoru sióstr}

domini-kanek w Umsinsini. Przez 26 lat pracowa³ na ró¿nych stacjach misyjnych m.in. Mariazell, Marianlinden, Hardenberg, i St. Patrick`s87_{. Od czasu do czasu}

wy-je¿d¿a³ równie¿ na inne stacje misyjne gdzie g³osi³ rekolekcje braciom i siostrom zakonnym zarówno europejskim jak i tubylczym88_.

78 _{Por. K. Kowalewski, dz. cyt., s. 358; por. ten¿e, Nieco o rodakach naszych w Misji}

Marian-nhillskiej_{, „Wiadomoœci Misyjne” (1933) nr 7, s. 72; por. tak¿e, Wieczne œluby w Mariannhillu,}

„Wiadomoœci Misyjne” (1920), s. 89.

79_{AMM – Rzym, biogram: Bruder Lupus Kopietz.} 80_{AMM – Rzym, biogram: Bruder Theophil Klosak.} 81 _Tam¿e.

82 _{W aktach personalnych misji mariannhillskiej oraz publikacjach A. ¯ukowskiego o.}

Mau-rus Kalus uznawany jest za brata. Natomiast „Misje Katolickie” oraz „Wiadomoœci Misyjne” pisz¹ o nim jako o ojcu, por. K. Kowalewski, „Polski” Mariannhill…, dz. cyt., s. 357; por. ten¿e, Nieco

o rodakach nas_{zych w Misji Mariannhillskiej, dz. cyt., s. 72; por. tak¿e, Misja Mariannhillska}

w czasie wojny œwiatowej, „Wiadomoœci Misyjne” (1922), s. 2-3.

83 _{Por. J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 223.} 84_{A. Halemba, dz. cyt., s. 38.}

85_{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 96-97; por. ten¿e, Udzia³ Polaków}

w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 409-410.

86 _{Por. K. Kowalewski, „Polski” Mariannhill…, dz. cyt., s. 357-358.}

87 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 97; por. ten¿e, Udzia³ Polaków}

w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 410.

Drugim obok o. Maurusa Kalusa ojcem, który nie mia³ trudnoœci z nauk¹ miejscowych jêzyków by³ o. Angelik Konieczka89_{, Wielkopolanin. O. Angelik}

by³ misjonarzem na stacji Maria-Ratschitz90 _{oraz tymczasowo pe³ni³}

duszpaster-stwo na stacji misyjnej poœwiêconej œw. Franciszkowi Ksaweremu, le¿¹cej na obszarze misyjnym ojców oblatów91_.

Trzecim z nich by³ pochodz¹cy z Opola o. Hieronim £yszy. Pracowa³ on na stacjach misyjnych Lourdes, Czêstochowa oraz Rychnowo. Wyst¹pi³ z Kongre-gacji Misjonarzy z Mariannhill i jako ksi¹dz diecezjalny pracowa³ pod ksiêdzem biskupem mariannhillskim. W misji mariannhillskiej zas³yn¹³ jako bardzo dobry kaznodzieja92_.

Brat Teodor Koralczak93 _{(1882-1935) swoj¹ pracê w Mariannhill rozpocz¹³}

na pocz¹tku XX w. Osi¹gn¹³ on du¿e sukcesy w dziedzinie edukacji. Posiada³ równie¿ zdolnoœci muzyczne dziêki, którym wprowadzi³ do obrzêdów religijnych wiele elementów muzycznych94_.

Brat Teofil Joœko urodzony 8 lutego 1904 r. w Mi³awie na Œl¹sku do zgro-madzenia wst¹pi³ 5 listopada 1926 r. Pierwsze œluby z³o¿y³ 12 maja 1929 r. W misji mariannhillskiej pracowa³ jako kowal i œlusarz. Bardzo dobrze zna³ siê na rzemioœle malarskim. O b³ogos³awionej dzia³alnoœci i œmierci na nowo za³o-¿onej stacji misyjnej, poœwiêconej Matce Bo¿ej Poœredniczce £ask, jeden z tam-tejszych misjonarzy napisa³ m.in.: „Niestety nowa stacja misyjna zabra³a ju¿ ofia-rê przez zejœcie naszego – jak¿e dzielnego – br. Teofila. (…) Br. Teofil przyby³ do nas w œwiêto Chrystusa Króla r. ub. (25 paŸdziernika 1936 – K.P.) a¿eby wybudowaæ szpital ¿yczony przez rz¹d, chocia¿ sami nie mieliœmy jeszcze da-chu nad g³ow¹. Okazywa³ w ogóle gorliwoœæ bardzo du¿¹, tak co siê tyczy zba-wienia dusz, jak i tego, aby poszczególne stacje postawiæ na nogi. Aczkolwiek nie wyuczy³ siê w³aœciwie malarstwa, zna³ siê na nim wyœmienicie. Marzeniem jego by³o zawsze odstawiaæ robotê solidn¹. Gdy w lutym szpital ju¿ by³ gotów, zacz¹³ nowy budynek dla nas abyœmy tak¿e nie tak mocno cierpieli w tym kli-macie. Mieszkaliœmy wci¹¿ jeszcze w chatkach blaszanych. – Niestety Braciszek uczynny nie mia³ ju¿ dokoñczyæ budowli, poniewa¿ wezwa³ go Anio³ œmierci”95_. 89 _{J. Knopek b³êdnie podaje go jako siostrê zakonn¹. Por. J. Knopek, Afryka Po³udniowa,}

dusz-pasterstwo, dz. cyt., s. 37.

90 _{Por. K. Kowalewski, „Polski” Mariannhill…, dz. cyt., s. 358.} 91 _{Por. Na œladach opata Franciszka, dz. cyt., s. 47.}

92 _{Por. K. Kowalewski, „Polski” Mariannhill…, dz. cyt., s. 358; por. tak¿e, M. Kalus, Misje}

w kraju misyjnym_{, „Wiadomoœci Misyjne” (1929), s. 1.}

93 _{„Wiadomoœci Misyjne” podaj¹ Karolczak, por. Gdy kwitn¹æ bêdzie wino…, „Wiadomoœci}

Misyjne” (1936), s. 98.

94 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 97; por. tak¿e, K. Kowalewski,}

Nieco o rodakach nas_{zych w Misji Mariannhillskiej, dz. cyt., s. 72.}

Jako przyczynê jego œmierci podano malariê i stosa pacierzowego, najgorsz¹ w swoim rodzaju. Zmar³ w wieku 33 lat96_.

Jednym z najbardziej znanych i zas³u¿onych misjonarzy mariannhillskich, zwany „praw¹ rêk¹” ojca za³o¿yciela Franciszka Pfannera by³ brat Nivard Strei-cher97_{. Jako œwietny in¿ynier i budowniczy znany by³ w ca³ej po³udniowej}

Afry-ce. Dziêki temu podczas pierwszej wojny œwiatowej, gdy pozostali wspó³bracia byli internowani i mieli zakaz podró¿owania poza swój okrêg dzia³ania, on mia³ pozwolenie podró¿owania po ca³ym kraju98_{. Sam w³asnymi si³ami i}

pomocniczy-mi, z³o¿onymi z miejscowej ludnoœci, wystawi³ niemal wszystkie okaza³e koœcio-³y misji. Zmar³ w 1927 r.99_.

Brat Walerian Œmieja (1851-1928) przez 30 lat pe³ni³ funkcjê kierownika Zastêpstwa Misji Mariannhillskiej we Wroc³awiu. W 1922 roku na polecenie prze³o¿onych zosta³ przeniesiony do Mariannhill. ¯egnaj¹c siê na ³amach „Wia-domoœci Misyjnych” dziêkowa³ czytelnikom za pomoc i ¿yczliwoœæ jak¹ okazy-wali mu przez ten d³ugi okres. Pisa³: „Wywi¹zuj¹c siê z mi³ego obowi¹zku, wy-ra¿am niniejszym serdeczne podziêkowanie wszystkim Dobrodziejom, Pomoc-nikom i Przyjacio³om Misji, w szczególnoœci Kap³anom, zgromadzeniom zakonnym, literackim wspó³pracownikom, i wszystkim i ka¿demu z osobna tym, którzy choæby najdrobniejszymi ofiarami i datkami wspierali Misje i pomagali ratowaæ dla nieba dusze pogan. Zarazem proszê, by nie zmienion¹ ¿yczliwoœæ zachowali i nadal dla naszej Misji i równym zaufaniem darzyli nowego Kierow-nika Zastêpstwa Misji, którego Prze³o¿eni ustanowi¹. Korz¹c siê Bogu, ponow-nie wyra¿am wszystkim, jak wy¿ej, rzeteln¹ czeœæ i serdeczne podziêkowaponow-nie, z proœb¹ o modlitwê”100_{. Brat Walerian zmar³ w Mariannhill w roku 1928 maj¹c}

77 lat.

Br. Jan ze Œl¹ska do Mariannhill przyby³ w 1882 r. Przyczyni³ siê on do za-³o¿enia wielu stacji misyjnych. W misji mariannhillskiej pracowa³ m.in. jako kucharz. Mimo podesz³ego wieku bardzo dobrze jeŸdzi³ konno, dziêki temu – jak wspomina³ jego wspó³brat o. Innocenty – „nie jeden starzec lub staruszka, wpierw poganka, zawdziêczaj¹ jego zabiegom, ¿e w ostatniej jeszcze godzinie otrzymali chrzest œw.”101_.

Ponadto w po³udniowej Afryce pracowali tak¿e inni Polacy. Przechowa³o siê po nich mniej wiadomoœci. Poniewa¿ ich wk³ad w rozwój misji mariannhillskiej by³ równie¿ znacz¹cy, dlatego podajê krótkie informacje, jakie uda³o siê o nich zebraæ.

96 _{Por. tam¿e.}

97 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 94.} 98 _{Por. Misja Mariannhillska w czasie wojny œwiatowej, dz. cyt., s. 2.} 99 _{Por. 50-rocznica za³o¿enia klasztoru Mariannhill, dz. cyt., s. 21.} 100 _{Do Szanownych Czytelników, „Wiadomoœci Misyjne” (1922), s. 80.} 101_{Przygody misyjne wœród Bazutów, „Wiadomoœci Misyjne” (1922), s. 74.}

Brat Benigny Loga (Górnoœl¹zak) by³ mistrzem krawiectwa. Zmar³ w 1938 roku102_.

Brat Bazyljusz Sowka (Górnoœl¹zak) pracowa³ na stacji misyjnej Monte Cas-sino w Rodezji103_.

Ojciec Tomasz Respondek pe³ni³ funkcjê nauczyciela filozofii w Mariann-hill. Nastêpnie pracowa³ w Zastêpstwie Misji Mariannhillskiej w Katowicach-Bogucicach jako kierownik tej¿e misji w Polsce104_.

Brat Konstanty Mielewski po œmierci brata Waleriana Œmieji obj¹³ funkcjê kierownika Zastêpstwa Misji Mariannhillskiej oraz redaktora „Wiadomoœci Mi-syjnych”. Na polecenie prze³o¿onych zosta³ on przeniesiony z Mariannhill, do pracy w Polsce.

W Mariannhill, pracowa³ równie¿ brat Klaudiusz Kowalewski. Dziêki jego listom czytelnicy „Wiadomoœci Misyjnych”, „Misji Katolickich” oraz innych wydawanych w tym czasie czasopism misyjnych, mogli œledziæ pracê polskich misjonarzy w po³udniowej Afryce. To w³aœnie z jego relacji najwiêcej dowiadu-jemy siê o Polakach pracuj¹cych w misji mariannhillskiej, rodzajach ich pracy, problemach z jakimi siê borykali oraz sukcesach jakie osi¹gali na polu misyjnym. O innych naszych rodakach, którzy pracowali w misji mariannhillskiej mówi wierszowany list z 1933 roku autorstwa wy¿ej wspomnianego brata Klaudiusza Kowalewskiego.

„(…) Tobie wiadomo mi³y przyjacielu, ¯e w Marianhilu tu Polaków wielu, Co lubi¹ pisma i chêtnie czytaj¹, Przez co pociechê i po¿ytek maj¹.

(…) Chory Brat Klaudy zaœ by³ym malarzem, Zwinny Brat Gosbert do zêbów technikiem, Brat Doroteusz, wszêdy pomocnikiem.

Brat Wyluœ w oficynie zajêty piœmiennictwem,

Brat Eugen zaœ, w ogrodzie warzywem, sadownictwem, Benignus Brat, jest „Um Afryki”105 _{ekspedjenetm,}

(…) Brat £ucjan nawet g³oœnym wko³o zegarnikiem, A przy tym bardzo s³awnym, pilnym jest bartnikiem,

102 _{Por. Informacja pod zdjêciem w: „Wiadomoœci Misyjne” (1939), s. 4.} 103 _{Por. Informacja pod zdjêciem w: „Wiadomoœci Misyjne” (1930), s. 37.} 104 _{Por. Informacja pod zdjêciem w: „Wiadomoœci Misyjne” (1939), s. 27.}

105 _{Tygodnik katolicki wydawany w jêzyku zuluskim, szeroko rozpowszechniony miêdzy}

miej-scow¹ ludnoœci¹. W tym czasie pismo to by³o jednym z najwa¿niejszych œrodków propagandowych misji we wszystkich czêœciach po³udniowej Afryki. Por. 50-rocznica za³o¿enia klasztoru Mariann-hill, dz. cyt., s. 21.

(…) Brat Magnus, jako stary, d³ug¹ brodê g³aszcze; A ku temu to dusza wszystkim bardzo szczera, A ju¿ gazety polskie, to niemal po¿era,

(…) Brat Mateusz, szpitalnik, sam ³y¿ki, talerze, Myje, pe³ni¹c swój urz¹d starannie i szczerze, Dbaj¹c, by jego chorym nic nie brakowa³o, Ka¿demu co nale¿y raczej siê dosta³o. Mamy pomiêdzy nami te¿ Brata Litwina, Jest to jednak¿e jego tylko w³asna wina, ¯e hodowl¹ pszczó³ tak¿e chêtnie siê zajmuje, A¿ Bratu £ucjanowi interesa psuje.

Z naszych jest jeszcze kilku czynnych po stacjach, Boæ wiadomo ka¿demu, jak to na misjach,

¯e trzeba iœæ tam, dok¹d Wy¿si iœæ rozka¿¹,

W drogê b³ogos³awieñstwem z kromk¹ chleba darz¹”106_.

W wywiadzie przeprowadzonym przez ks. Marcina Czermiñskiego brat Ru-styk Hajduga wspomina³ równie¿ ojców: Grötschela z G³ubczyc, Seltmana z Wroc³awia, Beda z Che³mna, Szecika ze Œl¹ska austriackiego oraz braci: Juliu-sza Cichonia z Piekar, Ludwika i Wac³awa ze Szczepanowic pod Raciborzem, Konrada i Foksa z Rudy Œl¹skiej, Efrema z ¯ernic ko³o Gliwic, Krawczyka (Ma-lachiasza) oraz Maurycego z Rozdzienia, Aleksandra i Abla z K³odzka, Karola oraz Kantocha z Zaborza, Januszka z Imietnicy ko³o Wielkich Strzelec, Piegro z Rudna, Kruka z Lubina oraz Gajewskiego z Imielnika107_{. Iloœæ wspomnianych}

Polaków jest zani¿ona, gdy¿ autor wywiadu koñcz¹c wyliczanie misjonarzy na-pisa³, ¿e pracuje tam „wielu innych, których brat Hajduga nie przypomina sobie nazwisk i pochodzenia”108_.

IV. POLSKIE SIOSTRY W MISJI MARIANHILLSKIEJ

W ramach misji mariannhillskiej pracowa³y tak¿e siostry zakonne, dla któ-rych o. Franciszek Pfanner powo³a³ Zgromadzenie Sióstr Misjonarek od Drogo-cennej Krwi. Pierwsze siostry pochodzi³y z Niemiec, Œl¹ska oraz Chorwacji109_.

Do Natalu przyby³y we wrzeœniu 1885 r. Sta³y siê one pionierkami wspomniane-go zakonu, który ju¿ w 1901 r. liczy³ 300 sióstr zakonnych. Zadaniem sióstr by³o organizowanie szkolnictwa dla dziewcz¹t, pomoc medyczna oraz

przygotowywa-106 _{K. Kowalewski, Nieco o rodakach naszych w Misji Mariannhillskiej, dz. cyt., s. 72.} 107 _{Por. M. Czermiñski, dz. cyt., s. 100, 102.}

108 _{Tam¿e, s. 102.} 109 _{Por. tam¿e, s. 152.}

nie ich do chrztu110_{. „Wœród misjonarek misji mariannhillskiej by³o niema³o}

Po-lek”111_{. Wiêkszoœæ sióstr pochodzi³a ze Œl¹ska.}

Siostra Maria Lassak, imiê zakonne Klara urodzi³a siê w 1864 r. w Wrzesi-nie na Górnym Œl¹sku. Przed wst¹pieWrzesi-niem do zakonu razem z rodzicami miesz-ka³a na farmie niedaleko drogi, która ³¹czy³a Mariannhill z Pinetown. Jej ojciec dzier¿awi³ ziemiê uprawn¹ od misji mariannhillskiej. Do zgromadzenia wst¹pi³a w 1885 r., „nale¿a³a ona do grupy pierwszych sióstr tego zakonu. W tym czasie by³a jedyn¹, która potrafi³a pos³ugiwaæ siê jêzykiem zulusów. Z tego te¿ powodu opat Pfanner powierzy³ jej pieczy szkolnictwo dziewcz¹t zuluskich”112_.

W drugiej po³owie lat osiemdziesi¹tych XIX w. do misji mariannhillskiej wst¹pi³y m.in.: Marta Preiss (1864-1920) z Porêby Zaborskiej, Paulina Strza³a (1861-1932) z Knorowa ko³o Gliwic, Agnieszka Kurzawa (1869-1951) z Turków ko³o Bralina i Joanna Kocurek (1859-1939) z Zabrza. A tak¿e Magdalena Piasek z Lubliñca, Anna Bednarz z Biskupic, Joanna £okieæ z Rudy, Monika Kniszcz z Nowej Wsi Ksi¹¿êcej oraz Marianna Szeca z Trzebnicy113_.

Du¿e zas³ugi w rozwój misji mariannhillskiej wnios³a rodzina Salomonów z Nowej Wsi Ksi¹¿êcej ko³o Bralina. Do pracy misyjnej w „dalekiej” Afryce za-chêca³ ich sam o. Pfanner. Poza wspomnianym ju¿ wczeœniej o. Jackiem cz³on-kiniami misji by³y trzy jego siostry: Katarzyna, Joanna i Franciszka oraz rodzi-ce114_{. W zwi¹zku z tym, ¿e rodzina Salomonów wnios³a powa¿ny wk³ad w}

roz-wój misji mariannhillskiej ka¿dy z nich zas³uguje na oddzielne potraktowanie115_.

Ojciec rodziny – Ignacy Salomon urodzi³ siê 31 XII 1832 r. w Nowej Wsi Ksi¹¿êcej. Do nowicjatu wst¹pi³ w 1888 r. ¯ona jego – Franciszka w tym samym czasie wst¹pi³a do sióstr w Mariannhill. Otrzymali imiona zakonne: Spiridion i Casparina. W styczniu 1889 r. oboje wyst¹pili z nowicjatu i z dziewiêcioletni¹ córk¹ Franciszk¹ powrócili do ojczyzny116_.

Najstarsza córka – Katarzyna urodzi³a siê 29 IV 1869 r. Do Mariannhill przy-by³a jeszcze przed rodzicami i jako s. Weronika 13 II 1887 r. rozpoczê³a nowi-cjat. Pierwsze œluby z³o¿y³a 13 II 1889 r. W misji mariannhillskiej pe³ni³a funk-cjê generalnej wikariuszki. Zmar³a w Mariannhill 21 maja 1941 r.117

110 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 97.} 111 _Tam¿e.

112 _{Tam¿e, s. 98.}

113 _{Por. M. Czermiñski, dz. cyt., s. 102-103; por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów,}

dz. cyt., s. 98.

114 _{Por. M. A. Buschgrrd, For a great price. The Story of the Missionary Sisters of the}

Precio-us Blood, [bmw] 1990, s. 463-464.

115 _{Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 98.} 116 _{Por. D. Seubert, Familie Salomon (P. Hyacinth), [mps bmrw], s. 1.} 117 _{Por. tam¿e.}

M³odsza córka – Joanna urodzi³a siê 5 XII 1873 r.118_{. Ob³óczyny mia³a}

do-piero w paŸdzierniku 1889 r. po osi¹gniêciu odpowiedniego wieku, gdy¿ by³a za m³oda i musia³a jeszcze ukoñczyæ szko³ê. Jako s. Dorota rozpoczê³a nowicjat 3 XI 1889 r. Pierwsze œluby z³o¿y³a 8 XII 1891 r. W Mariannhill prowadzi³a ka-techezê dla dzieci. Zmar³a w Ixopo 19 sierpnia 1953 r.119

Najm³odsza z rodzeñstwa – Franciszka urodzi³a siê 30 III 1879 r. Po œmierci ojca razem z matk¹ 23 V 1896 r. powróci³a do Mariannhill. Jako s. Stanis³awa 15 VIII 1896 r. rozpoczê³a nowicjat i razem z matk¹ 8 XII 1898 z³o¿y³a pierwsze œluby zakonne. Zmar³a 15 lipca 1963 r. w Ixopo120_.

Matka rodziny – Joanna urodzi³a siê 1 VI 1838 r. Jak ju¿ zosta³o wspomniane po œmierci mê¿a powróci³a do Mariannhill. Jako s. Aletha 8 XII 1896 r. zosta³a przyjêta do nowicjatu. Zmar³a 25 wrzeœnia 1901 r. w wieku 63 lat w Mariannhill121_.

Ponadto polskie misjonarki pracowa³y równie¿ w niemieckiej Afryce Po³u-dniowo-Zachodniej (obecnie Namibia)122_{. Na prze³omie XIX i XX wieku}

zarów-no ojcowie, bracia jak i siostry z misji mariannhillskiej stazarów-nowili najwiêksze sku-pisko polskich misjonarzy. Ówczesny rz¹d angielski pokrywa³ czêœæ kosztów podró¿y przysz³ych misjonarzy z Londynu do Durbanu123_{. „W nastêpnych latach}

liczebnoœæ polskich misjonarzy i misjonarek wzrasta³a, tak ¿e w okresie najwiêk-szego rozwoju dzia³a³o w tej misji oko³o 30 ojców i braci oraz ponad 40 sióstr”124_.

Liczba Polaków zaczê³a siê zmniejszaæ z chwil¹ odzyskania przez Polskê niepod-leg³oœci. Wtedy to Polacy zaczêli wstêpowaæ do nowo powsta³ych zgromadzeñ misyjnych na ziemiach polskich125_{. Z relacji brata Klaudiusza Kowalewskiego}

z roku 1934 dowiadujemy siê i¿ na samej stacji Mariannhill pracowa³ wtedy je-den kap³an oraz szesnastu braci. Poza tym na innych stacjach misyjnych znajdo-wa³o siê jeszcze dwóch kap³anów i kilku braci126_.

118 _{A. ¯ukowski b³êdnie podaje rok 1887 jako jednakowy dla urodzenia Joanny oraz jej}

m³od-szej siostry Franciszki. Por. A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 98. Dane podane za AMM wydaj¹ siê bardziej prawdopodobne, choæby ze wzglêdu na póŸniejsze losy m³odszej z sióstr – Franciszki, która w 1889 r. maj¹c 9 lat razem z rodzicami wróci³a do Polski. Starsza – Joanna w 1889 roku mia³a ob³óczyny. Por. D. Seubert, dz. cyt.

119 _{Por. tam¿e.} 120 _{Por. tam¿e.} 121 _{Por. tam¿e.}

122 _{Por. A. ¯ukowski, Kobiety Polskie w Afryce – przyczynek do monografii problemu, [w:]}

Losy Polek. IV Sympozjum Biografistyki Polonijnej, Wiedeñ 1-2 wrzeœnia 1999, Agata i Zbigniew Judyccy (red.), Lublin 1999, s. 367.

123 _{Por. J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 222.}

124 _{A. ¯ukowski, W kraju z³ota i diamentów, dz. cyt., s. 98-99; por. ten¿e, Udzia³ Polaków}

w za³o¿eniu Misji Mariannhillskiej w Natalu, w Afryce Po³udniowej, dz. cyt., s. 410; por. tak¿e, J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 222.

125 _{Por. tam¿e.}

126 _{Por. K. Kowalewski, „Polski” Mariannhill…, dz. cyt., s. 357; por. tak¿e, J. Kêpiñski, dz.}

V. RODZAJE PRACY MISYJNEJ 1. Praca duszpasterska i organizacyjna

Na prze³omie XIX i XX w. udzia³ Polek i Polaków w dziele misyjnym w po³udniowej Afryce by³ znaczny. W du¿ej mierze to w³aœnie dziêki ich hero-icznej pracy misja mariannhillska nale¿a³a do najbardziej rozwiniêtych. Jednak ¿adne dzie³o nie rodzi siê bez trudu, wysi³ku i poœwiêcenia. Jeden z pierwszych polskich ojców – Anzelm Skotnik – tak oto wspomina³ pocz¹tki Mariannhill. „Byùo to 27 grudnia 1883, okoùo godziny ½ 11 przed poùudniem, gdyúmy z Pine-town tutaj do Mariannhillu ze wszystkim przybyli. Gdyœmy nasze rzeczy z wo-zów z³o¿yli, a przy tym nasz podró¿ny o³tarz, uklêkliœmy na mariannhillskiej ziemi, tak¿e nasz czcigodny Prze³o¿ony, O. Franciszek Pfanner, który dzieñ przedtem przyby³. Odmówiliœmy miserere, na to trzy Ojcze nasz, Zdrowaœ Ma-rio i Chwa³a Ojcu itd. na czeœæ Najœwiêtszej Trójcy i poca³owaliœmy trzy razy ziemiê. Potem odprawi³ O. Franciszek Mszê œw.127_{”. O. Anzelm opisywa³ dalej –}

„Po posileniu siê wziêliœmy siê do wy³adowania ciê¿kich skrzyñ z obydwu wo-zów i ustawiliœmy w jednej linii za o³tarzem, który ustawiony na dwóch skrzy-niach, sta³ przez 6 tygodni na tym samym miejscu. (…) Aby nasze pakunki uchroniæ przed deszczem zostawi³ nam jeden osadnik za miernym wynagrodze-niem swoje wielkie p³ótno wozu. To rozci¹gliœmy na wszystkie nasze skrzynie. Tam chroniliœmy siê w deszczowe dnie i noce. Podczas pogodnych dni sypiali-œmy pod go³ym niebem. Sienników nie mielisypiali-œmy, lecz za to tysi¹ce œlepców (ro-baczek), które zagnie¿d¿a³y siê w naszych habitach i wysysa³y nam krew. Naj-gorsz¹ by³a biegunka krwawa. (…) Czêsto przy³¹cza³a siê do tego straszna febra. Ja sam by³em piastunem chorych a oprócz tego zaopatrywa³em zakrysti¹, lecz ta nie robi³a mi wiele k³opotu, bo jeszcze w tym czasie nie by³a zupe³n¹. O innych potrzebach i o g³odzie, które musieliœmy znosiæ, wolê zamilczeæ. Niektórzy mo¿e bêd¹ siê z tego œmiaæ; my wtenczas nie œmialiœmy siê, lecz cierpieli spokojnie”128_.

Misjonarze nie bacz¹c na wszelkie przeciwnoœci od razu wziêli siê do pracy. Jedni kosili, orali, siali inni kopali studnie, stawiali piece piekarskie. Prali bieli-znê, gotowali po¿ywienie jeszcze inni rozpakowywali skrzynie, rozpinali namio-ty i zwozili drewno129_{. W bardzo krótkim czasie wybudowali szesnaœcie mil}

an-gielskich drogi, dziewiêæ murowanych mostów oraz dwie murowane tamy130_.

„¯elazna wytrwa³oœæ i praca opata i braci w kilka lat zamieni³y step w schludn¹ osadê a dzik¹ okolicê w uprawny ogród. Pobudowano kaplice, domy, fabryki, sk³ady, zasadzono sady i plantacje, osuszono miejsca bagniste a suche

nawod-127 _{A. Skotnik, Pierwsze pocz¹tki Mariannhillu, „Wiadomoœci Misyjne” (1914), s. 177.} 128 _{Tam¿e, s. 177-178.}

129 _{Por. M. Czermiñski, dz. cyt., s. 88.} 130 _{Por. tam¿e, s. 96.}

niono”131_{. Wszystko to niejako poprzez noc wyrasta³o z ziemi. „Bracia –}

rêko-dzielnicy byli zatrudnieni w zakresie rzemios³a w³asnego, a robotnicy rolni wœród niejednych rozczarowañ doœwiadczali najlepszej wiedzy swej i umiejêtnoœci, a¿e-by dzikiemu ugorowi afrykañskiemu wydrzeæ jakieœ ziemiop³ody”132_{. Polscy}

bra-cia zas³ynêli jako znakomici fachowi rzemieœlnicy. Prowadzili ró¿nego rodzaju warsztaty: techniczno-dentystyczny, szewski, wozowniczy, siodlarski, zegarmi-strzowski, garbarski i inne133_.

Tubylcy od razu dostrzegli tych bia³ych ludzi, którzy mieli nie tylko bia³¹ skórê i czerwone brody, ale nosili równie¿ bia³e ubrania. O. Franciszek Pfanner wspomina³: „Gdy siê dowiedzieli, ¿eœmy kupili ziemiê, na której mieszkali, a oni tym sposobem naszymi dzier¿awcami zostan¹, cieszyli siê, tañczyli i tupali no-gami z radoœci. Ze wszystkich gór i pagórków zbiegali gromadnie i pytali, czy ich domy le¿¹ na gruncie trapistów; gdy im pokaza³em granice, które bia³ymi chor¹gwiami ze wszystkich stron kaza³em wetkn¹æ, a przekonali siê, ¿e ona i ich domostwa obejmuje, cieszyli siê niezmiernie, po wielekroæ powtarzali uszczêœli-wieni ³aman¹ angielszczyzn¹: you my Father, lecz je¿eli po za chor¹gwi¹ le¿a³o ich mieszkanie, smucili siê. Gdy zaœ o przyczynê ich smutku pyta³em, odpowia-dali jednog³oœnie: the English-man is not our friend134_”.

Ojciec Pfanner jako przeor osobiœcie kszta³towa³ ca³¹ dzia³alnoœæ misyjn¹ klasztoru trapistów w Mariannhill. Ju¿ w listopadzie 1881 roku przedstawi³ swój ‘program pracy misyjnej’135_{. „Trapiœci zostali tutaj powo³ani, by czarne rasy}

lu-dzi doprowalu-dziæ do kultury i cywilizacji. Chc¹ przynieœæ nie tylko kulturê, ale tak¿e chrzeœcijañstwo. Pragn¹ tubylców przyodziaæ, by zakryæ ich nagoœæ. Przez chrzest przyodziaæ ³ask¹ Bo¿¹, by upiêkszyæ ich dusze. Aby to by³o mo¿liwe, nale¿y najpierw tych kolorowych uczyniæ ludŸmi. Afrykañczyk musi nauczyæ siê rozumieæ, jak¹ u¿ytecznoœæ i wartoœæ ma dla niego ziemia, na której ¿yje. Aby nauczy³ siê jak j¹ uprawiaæ, by ona przynosi³a owoce. Musi on tê ziemiê z mi³o-œci¹ pokonaæ, jeœli chce na niej budowaæ solidne domy i porzuciæ w³óczêgostwo. Musi nauczyæ siê rzemios³a i przemys³u, jeœli chce zostaæ spokojnym obywate-lem i przyjacielskim ziomkiem. Powinien te dobrodziejstwa cywilizacji i chrze-œcijañstwa uj¹æ w rêce. Jeœli tego nie przyjmie, albo jeœli zostanie tylko ochrzczo-ny, to znowu zrzuci ubrania i powróci do dzikiego ¿ycia w lasach”136_{. Misjonarze}

z tak¹ wizj¹ swojej pracy misyjnej potrzebowali trochê czasu aby dostatecznie poznaæ kraj i jego mieszkañców oraz ich zwyczaje. Pierwsz¹ rzecz¹ dla ka¿dego misjonarza jest nauka miejscowych jêzyków. Œwiadczy o tym chocia¿by

wspo-131 _{OO. Trapiœci w Natalu, dz. cyt., s. 244.}

132_{Mariannhill jego powstanie i dzia³alnoœæ, „Polski Kalendarz Misyjny” (1939), s. 17.} 133 _{Por. J. Kêpiñski, dz. cyt., s. 223.}

134_{OO. Trapiœci w Natalu, dz. cyt., s. 243.} 135 _{Cytat za: T. Telega, dz. cyt., s. 49, przypis 3.} 136 _{Tam¿e, s. 50, przypis 4.}

mnienie jednego z misjonarzy, który na jednej drodze misyjnej musia³ wys³uchaæ spowiedzi w 4 jêzykach. „By³o to dla mnie wskazówk¹ by nie zaniedbywaæ na-uki jêzyków. (…) Biedny ten misjonarz, który musi siê rozbijaæ z t³umaczem. Ka¿dy, kto czuje powo³anie na misjonarza, czy jeszcze jest studentem, czy ka-p³anem, niech siê modli do Ducha œw. o dar jêzyków, ale i sam niech siê pilnie do ich nauki przyk³ada”137_.

W kilka tygodni po przybyciu misjonarze wybudowali pierwsz¹ kaplicê dla Kafrów „aby mogli widzieæ ceremonie i s³uchaæ œpiewu koœcielnego”138_.

Kafryj-skie kobiety równie¿ mia³y wstêp do kaplicy, ale oddzielone by³y krat¹. Po na-bo¿eñstwie trapiœci zapraszali wszystkich do specjalnie na ten cel wybudowanej szopy, gdzie t³umaczyli im przez porównanie przyczynê przybycia trapistów do Natalu a Jezusa Chrystusa do Betlejem. Okolicznoœæ ta, ¿e tak¿e kobiety mog³y przyjœæ do klasztoru, wejœæ do koœcio³a i s³uchaæ kazañ odbiera³y jako nadzwy-czajn¹ ³askê. Przecie¿ to one mia³y najwiêkszy wp³yw na nawrócenie swoich rodzin. Po nabo¿eñstwie nie zatrzymywa³y siê obok klasztoru, ale natychmiast powraca³y do domu. Proszono je równie¿, aby do kaplicy ubiera³y siê przyzwo-icie139_.

W celu ukazania piêkna liturgii trapiœci czêsto sprawowali bardzo uroczyste Msze Œwiête. Dla wyjaœnienia swej postawy i „spektakularnych widowisk” pro-wadzili katechezy, podczas których nauczali i wyjaœniali katolickie prawdy wia-ry. Jednak nie wszyscy jednakowo zapatrywali siê na g³oszon¹ im religiê. W ta-kiej sytuacji zadaniem misjonarza by³o poznanie sposobu myœlenia miejscowych ludzi, oraz przedstawienie im takich dowodów i porównañ, które mia³y przybli-¿yæ im prezentowane prawdy. Opat Franciszek Pfanner podawa³ nastêpuj¹cy spo-sób argumentowania: „Na dowód, ¿e nie jesteœmy najemnikami ani oszustami, g³osz¹c Dobr¹ Nowinê przedstawi³em im, ile dobrego dla nich zrobi³em przez budowê zak³adów i rêkodzielni dla ich dzieci. Oszust tak nie postêpuje. On pra-gnie zysku nie straty, a my ³o¿ymy rocznie wiele tysiêcy na wychowanie dzieci kafryjskich, od których ¿adnej innej nie ¿¹damy nagrody, prócz tej, abyœmy ich widzieli szczêœliwymi i pracowitymi chrzeœcijanami”140_{. Na naukê katechizmu}

i modlitwy przychodzi³o w niedzielê i w tygodniu – nawet dwa razy dziennie – od dwudziestu do piêædziesiêciu osób. W ka¿d¹ niedzielê ojcowie g³osili im ka-zania, a dwaj bracia zakonni katechizowali ich w jêzyku kafryjskim141_.

Od samego pocz¹tku misjonarzom z misji mariannhillskiej nie chodzi³o o to, aby zape³niæ metrykaln¹ ksiêgê, ale przede wszystkim zale¿a³o im na tym, ¿eby wychowaæ miejscow¹ ludnoœæ na dobrych chrzeœcijan. Dziêki temu praca misyjna

137 _{Przygody misyjne wœród Bazutów, dz. cyt., s. 74.} 138 _{M. Czermiñski, dz. cyt., s. 126.}

139 _{Por. M. Czermiñski, dz. cyt., s. 126-127.} 140 _{M. Czermiñski, dz. cyt., s. 138 i 142.} 141 _{Tam¿e, s. 144.}