Sylur Polski jako wskaźnik zróżnicowania szelfu Fennosarmacji i rozwoju oceanu Prototetydy

. lU

s

UNES O

ProJecł Ecos&raUgraphy

.

.

EWA TOMCZYKOWA, HENRYK TOMCZYK

Instytut Geologiczny

SYLUR POLSKI JAKO WSKAZNIK ZROZNICOW ANIA SZELFU

FENNOSARMACJI l ROZWOJU OCEANU PROTOTETYDY*

Osady górnosylurskie i dGlnodewońskie platformy wschodnioeuropejskiej scllarakteryzowała po raz pierwS7.,Y E. T.omczykowa w 1973 r. jako utwary szel-1'4we północno-wschodniego b~ oceanu PrototeŁy­ dy. Prabllemy •te oprLedS/tawiła autorka w referacie wy-głoszonym w ramach Mi~dzynaroclowego Sympozjum

Trylobitowego, które odbyło· się w Oslo w dniach l~ VII 1973 .r. i następnie qpu.blikowała (51). Pod-stawą otyc:h rozważań .były duże .rQżnlce, które stwier-dzono w 'Zespołach fauny bentonicznej, w •tym rrów-niez tryllobLtowej między obszarami platformy epigo-tyJsltleJ oraz Gór Swiętokrzyskich z

aecmej

strooy a środkowo-czeskim Barrandienern d Alpami Karnicki-mi z drugiej strony. Przy tym różnice zachodzące mi~z.y facją reńską :i facją hercyńską zwłązane

by-·ły z kierunkami ·m~c-ji fauny bentonicznej.

. Obecnie autorzy rozszel"Lają p.roblern ewolucjd oceanu Prototetydy, wraz ze 'Zróżnicowaniem szelfu Fen.oosa:rmacji i jego stosunku do szelfu GOndwany, na śrookowy i dolny sylur. W rozwar!aniach tych

po-ruszaoą problem ruchów kaledońskich, w tym fazy takoń9kdeu (6, 43, 45, 49) na pograni~ z ordoV'Jiik,iern i młodszej - Jerakowskiej (23, 36) oraz k9le!l111e eta-py: starsze - fo.rmowama i młodsze - umykania Prototetydy.

W laltach 1973-1977 nowe dane do powyższych zagadnień :wniosły Uczne opracowan-ia profUów głę­ bokich wierceń, wyironanych głównie przez lrlstytut Geol<Jgiczny, jak: SłlllPS·k IG-1, K<lŚcierzyna IG-1, MsZoonów IG-2, Ł~ieooik IG-1, Bożęta IG-1,

Go-czałkowiee IG-1 ił.p. Wykorzystano tu ostatnie wy-ntk·i korelacji i uściślenia strat)'lgrafii wraz z zasto-sowaniem nowej nomenklatury dla regionalnych pię­ ter i serii syluru i doLnego dewonu polskiego (otab.). Uwz.ględniono :również nową mtel'1pretaeję H. Tom-czyka · (6, · 46), dotyczącą wgł~bnej budowy Łysogór i antykLiny ły6ogórskiej oraz niektóre wyniki głębo­

kich sondowań sejsmicznych w opracowaniu A, au-tercha ł in. (15), a także nowe. illl:terpretacje geolo-giczne wgłębnych rozłamów i budowy Pol&ki, pnzed-stawione głównie przez W. PożaxyEtkiego i in (33, 34,. 35, 22, 43). .

Po zlooowaceniu na Gondwanie (l) i . w klimacie, w którym dominowały wa·runkd po&tglaejaJ:ne fauna grarptolltowa - 'l"O'll>awstr.eełmiona bardzo szeroko w basenach sedymentacy~nych - miała głównie cechy p181lktoniczne (3, 11, 13, 14) zarówn~ ·w obrębie wpły­

wów oceanu Prototetydy, jak .i oceanu

Protoatlanty-łru. DotychC"LaSOWe badania s-tratygraficme

potwier-~ły w pekld, że graptolity stanowią doskonały wska-źni.k dla us-talania więksZ<lŚci biozon, nawet w ~ę­ ciu korelacji globalnej między rnegaprowincjami. Jedrulk fauna ta nagrromad:rona zazwyezad w osadach • Nlnlejsze opracowanie stanowi rozwlnl~cle tematu roz-woju Prototetydy, porunonego w referacle autorów pt. "The studles on tbe suurlan ot Połand show that grapto-lltes are Important for blostrattgraphy but not paleogeo-graphy"', wygłoszonego w ramach Ml~dzynarodowej Kon-ferencji GraptoUtowej, która odbyła sl~ w Warszawie w dalach 1So-17 IX 18'17 r. Referat ten będzie pubUkowany w specjalnym zeszycie Acta Palaent. Polonlca. 1978 r. vol. 23, nn. 3-4.

U KD 531.733.3.02+ 551.833.3(438)+550.8.01. :551.83:551.41 +551.461.83 ilastych otwartego morza, bez udzLału fa.uny bento-nicznej, nde dawała istotnych pods·taw do interpreta-cji odr~tm<lŚci szelfów, np. Fennosarmacji w stosun

-ku do Gondwany (51, 18). Odrębności te ujawniły si~ ?JWłaszcza przy korelacji faWty bentoniemej gór-nego syLuru i dolgór-nego dewonu północno-wschodniej

Polski z obszarem środkowych Czech (Barrandie-nem), co doprowadziło do stosowania od·r~ej no-menkllatu:ry skilitygraficznej np. podlasie pfidoli lub żedyn - loch'lrov itp. (5, 18, 19, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52).

•

Między koo.tynentem pJa.tformy północno-wschod­

nej lW.rQPy, c:z;yili Feonosarmcu:ją i rOZległno kon-tynentem oo południa - Gondwaną nast~ało w paru fazach (45, 6) - za.pewne od 1wczesnEgo kam-bru (38) - stopniowe fomnowanie się geosynkliny

ka-ledońskdej, crzyo.loi oceanu :ProtQtetydy, pogłębiającej &ię

konsekwentnie w ordowiku (2, 39). W obrębie tego oceanu ju-ż

rw

arem~ mogły isot:nieć lądy ·tek- tonicz-ne czy mikrokontynenty {masywy wewnętrzne), któ-.re odg!"ywały ·ważną rolę w poszczególnych etapach historii geosynkildlny. Na zacbodzie Europy takimi mikrokontynentami •były wówczas: masyw Arden i Bra1banotu, masyw wschodiDioła:bS'ki, natomiast bardziej -Iw poludnio-wschodowi podobną rolę IIOOgły spełniać:

masyw gnejsowy J.t'.r3nkenwaldu, masyw czeski, blok masyw gnejsowy Frankenwaldu, Masyw Czeski blok (masyw) Gornego Slą·ska; masyw Małopalski, platfor-ma mezyjska itd.

Pow&tawały one w różnym czasie ti różny był lich udzLał w :rozwoju oceanu, albo jako źródło alimentacji dla obszarów o wzmożonej IS'Ubsyden~ji, lub też mia-ły one znaczende buforowe (oporowe) w procesach SUibdukcji. Warto ws.p.omnieć, IŻe części spośród wspom-nialnych masywów przypisywano :z.bliżoną rolę w oce-anie Protoltetydy, jedina.k głównle w tekJtooicznej epoce waryscyjskie.j (54, 55, 31, 34, 21, J.2) a nie kaledońskiej.

Rozwój bowiem geosynkliny waryscyjskiej w Europie i kolizja koo·tynentalna w tej epoce jes·t coraz

pow-szecłmiej przyUmowana, ~ednak koli7Jja ta bardzo si- l-nie zata!lła d ·utrudniła odbworzenie starszej epoki tek-tonic:mej (33, 35, 56, 30, 31), co wią?-e-&ię nie tyllro z symbolic7JD3m duż· .problemem przebiegu cirkumfen-nosarmackioh ka~edo.nidów i ~w. s-trefą Tfunquista--Teisseyre'a.

Najprawdopodobndej z początk.iem ordowi·ku, od

rozwiniętego wcześniej oceanu .Protoatlantyku odgTa-niczał Prototetydę ląd polożony na zaohód od Nor-.mllllldii, •Bretanii, Półwy~u ·lberyJsokiego oraz północ­ nego Maroka, za czym może przemawiać budowa geo-logiczna tych obszarów oraz rozprzestrzenienie pias-kowców armorykańslcich (39, 7, 25) .•

w

ordowik.u mak-simum rozw.<ij·u oceanu Prototetydy przypada głów­

nie na sedymentację osadów s-erii landelł - karadok. W tym czasie istniało jeszcze .połączenie z geosynkliną kaJedońS'ką P.rotoatlantyku, oceanu Iapetus (26) wzdłuż szelifu Fennosa,rmacji, od Walii i rejonu Oslo aż do obszarów Ru·gdi i strefy strukturalnej Koszalin - Choj-nice (47), jako miogeosynklllnaJna odnoga

północno-t··~·~···•=t•••••••r•••••=••••••••••••••••••••••,••••••••t

~ a : : ?i ętra ii Grap,oli toH poz1o1111 l :

~ 3 : ~ ~ 1 ~ 1"0 : Pazy :

: =.:

~

:

Podpiętra : inr.a przettodnia tauna : ~

• Ul 11 t.1 11 .. l tl 1··~-~l • w ···•·11 ···ł···t l ..

:

1 =~~ , . . , ,

:

" OL D -RED l 1 ~ , łl lt l 11 l Ił 11 u .. 11 l u

~

)>4

r-r--r----~~:---l: !lał

t•.

brachio-

:~ ~

:"':

:~

1

ny : pod.y, tentakuli ty itd..

l

.:l:

~ ~

;

~

!

i

r---t;p:;~;;;i~;;;;;~;---;

~ ~

: ca : "'~ : ~ : Doloy :•T.novus : • ~

:

: :" 1

.

~

t

::

:.: : : • f ~ • A.rouaulti - P.torbesi : : • o ·--... --~---_.---·----+ 11 ~ • : : : ~·D.vie.lai - D.hostov1eneis ł :

.. . . .

.

r

l • ~ Clił : : : Górny :; : ~ : Q : ~·: ~ : : . . : :

: :

~

:

~ ~---r. Podolitee ruguloau.s t : • u·N •• o ' T"'olny :o

t

1 " a a • J:Q 1 .. " 1 "

: : :: i

=•A.elsana - A.t1ro

i

:

··-.-·~···

.

a : : : : ~.anguatidene l : : : ! : Córr..e : P. trans:p-ediens : :

:

=·~

:

t

:

:

:,.. : -~ 1 i ll.bou.l!ek1 - ll.perneri l :

::;; : .s

~---1---ł

:

: ;:5 :'t: 1 · ~ P.samaonowiczi ; :

~i

pq

Dol:>e :

i

~~

~

:

a a l 11 l "CI u ll łl t • l • •

LJ

<l

L---L~:~~:~~-:_::~~~~~~~~----1

~

:

: : :C : tlórne : Por.::osur--9ptws ! : : : ~ : : - ~-- l : • r-1 • •

t---·---1'

..

: :3

::?, 1

środkowe : u. tomosyk1 l : • Q.. l • l ... • ·~ et 10 .. ---~---· l : ~:!: : : N.lcozłowaki : : ' .. ~l 11

t

l l : = t

l

DolM : . 1~ :

l_l __

t ____________ l_~:~~~~~~~~~~=-::~~:~~~---.:1

i

.

:

: : l .. = s.leintwardinenais : ~ ~ l • l • •

t

l . . . • • • 1 Corny • 1 ~ ..

i=!

S!~

i

:

L. progenitor 1 ~-:

:o

:Q :..:

t---t---t

:

• • ;i .... l n lf.nueioni . .l •

. . u.

l "

l

l 11

~ ~ Ll~J-

___

::~=---1~~~~~~:~~-~~~~----

·

·----~~

?

~

:"' : : 1 :. T.teet1s - c.lu.ndgreni 1 ~ a • a l , •

t

l n : : : ~ Có~oy : . 1 • •=<•..W• • l •

s

l .. l l l

: :., :-=

t---:

ll.tlexU1a 1 11 a '-l • ... •

r

l 1 •., 1 IQ 1 Dol .. v 1 1 ~

: =-

11 ~ : : : :• : C.insect:ua - C.mu.rch1sor.i : :--~-~---·---~ • l l l s.grand18 - ll.crenu.lat.. l : : 11 'l'dychian :

t

l • l >. • l

:

: e :

:

ll.cr1ap1.18 :

•

·~ ~---r---~

i

a::

!

c

l

Pror.ian : s. turrioulat:ua

!

1 f: 1 1 • 11. aedgw1ck1 •

:g

~--~---ł---~ : 15 : l Id•ian : D.convolu.tu.a 1 • ;l a 1 , P.gregar1u.a 1

: : ...

t---·---ł : ~ ~ : : P.revolut:us - P.cyphua : : : & l Rbuddanian :

t

1

: : l

!

A.asceJlllue - G.perscu!otas

•~fi

···~·~·-'···-~·-···~----~ c ~ >4 ~ : - • B.plat:ynot:a - K.mu.croMta : ~

=

•

-=:..=.

l M l

:

:

M

l

•

:

l

~

. .

• =

_l •o _{.. c-.1 •} 1 1 11 r~: ~:

.

:•s.clavitrone - T.cranulata

i

l ~-~---·---~ : : : :. c.atyloidet~e l

~

~

i

₈

~

~

Dicranolsraptu.a cl1npn1

~

11 • -< 11 l l ·"'·~l l l .11 • l • l :1 a:: l l l l : 0 : : : llemasrap,u.a graoilh l .. • • • l ·--~-~

...

~ • -Poziomy tr)'lobUow

* •-

Pif~re regionalne

? -razy nie adetinicnraDe

-wschodniQ-europejska. Sedymentacja w tych

obsza-rach miała przede wszystkim charakter ilasto-mułow­

co'wy z graptolitami, lokalilie dość dużych miąższości

(29, 41, 9). Miogeosynklina ta od południa była częścio­

wo· ograniczona masywami: Arden (28), Brabantu (44,

23) o.raz ku E masywem wschodniołabskim, jednak

m.iał.a ~eszcze dogodne poł.ączerua .i plankton grap.

toli-•

to:wY mogł swooodn.ie migrować ,13, 11).

D<> środKuweJ .Polski odnoga ta w.craczała wiodłuż

skłonu plauormy oość szeroKą s•treLą w. ooszar •tzw.

przegłębienia perykraotomczn~.o {;so, -.·t). Basen

J.t.ara-Ó()I(U w Polsce - z powszecnrue rozwinic:tą ~acJą ~a­

ptolitOWłl - sięgał dalekA:>

na

połudrue,

&<We

został

J:Ollpomlany Wierceniami w pod~u oprzedgorza

Aar-paot (otlwory: Doliny l k~ l.:iESzanowa, zalesie l k.

~.t.ezu~ina), skąd łączył Sili zapewne swooodrue L

oce-aonem Prototetydy, .rozprzestrzenionej wowczas ~ do

Anty-Atlasu ~Jaro~ta i dalej ku

::..w.

!~a u-.ond.wan.ie,

po z.kldowaceJ~iach górooordowickich {1), ukBiz.łałotowat się IW póloocoej Afryce płytki szelf,

.w

ok.tórym

pow-stawały osady .terygeniczne ·laondoweru, wenloo.tru .i

dodnego liudOOwu (l:, 3, llł).

Z końcem ordowik.u i początkiem sy.luru natomias-t

w półnQCnej ł.;uropie i na rozległym s.zeliie

.to'ennosar-rnacji zauły nie .tylko zmiaey klimatyczne, a-te

od-bywały sdę równiez .ruchy ta:końsk.ie, kto.re wpłynęły decydu.jącu na przebudowę QCeanów: P.rowatla.nty.ltu i

P.rototetydy. W wyoni.lw nasilającej się s:ubdukcji SU'efa

QCeanu J.a•petus uległa ca!koWlliemU zw~żeniu, a ·więc.

stopniowemu zamyokalliu geosy~liny kaledonskieJ (4,

27). Wówczas nastłlPllo rowoniet S4iopn:iowe zamykanie

miogeosynoldtnalnej odnogi północno-wscbodnio-euro­

pejskiej. Zapewne

.z

jedoed strony masywy A-rdeo,

drabantu oraz wscbodniołabsk1 aosunęły się do

plat-foimy WBCbodnioeuropejskieJ, a .z dl'IUgł.ed

na

zachód

od rejonu Oslo powsta'\\'8ł IWYdźwignięty ląd 'l"eł

e-mark (16). ·

Ruchy .fazy ta·końskiej wpłynęły także na

wzebu-dowę Jabi.lnej częśc·i zacbodmego Poomorza, powodując

na przylegającym od poludnia skłonie platformy

kom-IPN!9Ję d<JŚc grubych osadów ordoWiiJtu ··(56, 47, 29, 9).

W w,yDiilw ·tych .ruchów w landowerze, począ.wszy od

zachoąniego obszaru syneklizy .perybałtyckiej,

powsta:-wały wydźwjgni~te t)ałeostl'Uktury (43, 49) o przebiegu .

NW-SE bóre objęły ró\Vnłeż wschodnią część

zapa-dliska podlaskoiep> oraz obszary .Wolynaa i Podola.

ł'~mowna sedymentacja wkrQCzyła ·tutaa ńierównomter-• nie, lokaJnie z końcem landoweru lub-dqriero w. po

-ziomie łfonOQTaptus fle:riUs, daojąc •typowę osady. pły­

tkonery.tyczne. W nowo .powstałym.u·kładzie cykl

two-rzących się oOSadów syluru platformy

wsohodnioeiH'O-pejskiej zaczął .reprezentować opólnQCny szelf

Proto-tetydy ~5.1). · ··

Osady syluru ne obszarze Polski (tab.) wykazują

tak 21UlC:zny rozwój ·w różnych litofacjach,

IWYznacza-jących r6me 1Strefy głębok<JŚciowe zbiornika, rż.e pozWa.;; ·

łają w porównaniu z innymi obszarami Europy na

wyciągnięcie bardzo ważnych wnioeków. Szczególnie

profi~e z gł~kich :wierceń w ,brzeżnej części

epigotyj-skiej platformy potwierdziły występowanie iłowców,

od landoweru po żedyn, od 800 do 3500 m miąższoś­

ci (43). Dominujące osady facji graptolitowej, kłó.ra wkrQCzyła daleko na szelf Fennosaimacji, wykazywały

nie mniejszy zasięg regionalny niż w ka.radoku, jednak

bez wy.raźneco zróżnicowania oprzebiegu stref

litofa-cjaLnych. W obrębie rozwiniętego oceanu Prototetydy

zaznaczyły się wyraźnie cykle stabilizacji i ola'esy

wzmożonego niepokoj·u, zwdązane z etapami ryftu lub

s-ubdukcji, 'które ~ą odpowiadać kolejnym fazom

kaledońsktm (45). ·

Poza

wspomnianymi ruchami tak·ońskimi, na półlnQC­

nym szelfie Prototetydy wyraźny etap niepok~u

.za-znaczył się w górnym wenloku, a zwłaszcza na grani-cy W"oedlok - ludlow, co w Polsce dest .lokalnie pod-kreślone wUilOtóną subsydencją lub zmianami

lito-facja•Lnyml {46, 43). Strop wenloku !Przypada z końcem

pionowego zasięgu graptolitów Testograptus testis

(tab.), który jest najlepiej rozwinięty w zachodniej

części syneklizy perybałtycki~ w osadach. dochodzą­

cych do 300 m miąższości. W obrębie Prototetydy

roz-poczęły się wówczas przejawy subdukcji s·korupy

ocea-nicznej, za czym przemawiałaby wspomniana:

wzmo-·żoria subsydencja i zróżniCowanie osadów g6ornego

wenloku, a na innych obszarach - rozwinięta

aktyw-.ność WIUlkaniczna,. szczególnie znana w Barrandien!e

W)'stw0-P R O T O . t l a

p

e

~ ł + + + + t + ~ + + t + ł t ł ł f f ~ + + łłf.~f- GONDWANA t : + ł + ł ł ł ' f • f ~ . • . ł

+ +

j. ł- ł ł +.

+

ł ł .j. + .f.

+ ...

f .f.. ł.j.t++ł-+ . • . .f.· t f ... ... ł

R11c. l; Mapa ukształtowania szelfów Fennosarmacji i Gondwan11 w stosunku do oceanu Iapetus z odnogą miogeo8tlnk)inalnq walijsko-polaką we wczesn11m

ka-. radoku.

1· -... grantca brzegów makrokontynentów, 2 - obsZary lą·

dowe starych kontynentów, 3 - masYWY wewnętrzne lu·b

mikrokontynenty: P.M. - (T) plrenejski masyw; I·B.M.

-iberyjsko-biskajaki masyw, A.M. - ardeński masyw, B. M.

- ·Masyw czeski, D.M. - dynarski masyw, M.P. - ·

mezyj-ska platforma, M.M. - Małopoiski masyw; 4 - 1()88dy szelfu,

głównie ... terygeniczne, 5 - osady szelfu, głównie węglano­

we,

e -

osady ilaste morza . graptolitowego lub głębszego

skłonu szelfów, 'l - oblizary mlogeosynklinalne z

sedymen-tacją m•łowcowo-llastą, lokalnie z graptolitami, 8 -

geo-synkUna kaledońska Protoatlantyku oceanu Iapetus.

wały również. w dolnej części ludlowu Skanll, o czym

ś;'piadczą lupki koloousowe (Cofonus Shales), a

w

.Pols<:e - poważny wzrost miąższości osadów od

Go-thograptWJ nassa . po Saetograptus leintwat"dtnensis,

7

+ + .. +

- + t + + t + f .

Fig. 1. The relation of shelves of Fennosarmati(ł and Gondwana to the Iapetus Ocean and its Welsh-Polish

miogeos11nclinal branch in the Earl11 Caradocian.

l - macrocontlnent marglns, 2 - land areas of old

con-tlnents,'3 - lnner masslfs or microcontlnents: P.M. - (T)

Pyrenees masslf, 1.-B.M. - Iberlan-Biskay masslf, A. M.

- Ardennes maSiif, B.M. - Bohemłan massif, D.M. -

Di-naric masslf, M.P. - Moeslan plate, M.M. - Małopoiska

masslf, 4 - malnly terrigenous shelf deposlts, 5 - .malnly

carbonate shelf deposlts, e - clay deposlts of graptolite sea

or deeper contlnental slope, 7 - mlogeosyncllnal areas

of slltstone-clay depositlon and ln places wlth graptolltes, 8 ""'"· Caledonłan geosyncllne of Proto-Atlantlc Japetus Ocean.

stwierdzono wzdłuż wąskiej strefy przegłębien~a na

linii Słupsk - ~ościel'Zyna - Grudziądz --

Zur'o-min (43) w brzeżnej części basenu sedymentacyjnego.

Zdecydowane zm~ nastąpiłY w hicłlowie w

kra-+

+ +

+ +

+

+

+

+ + + + t t t t

+

+

.

t

+

+

+""~ t

+

)!.

+

+

+-'+

+

+

+

+

+

-t. t

+

+

+

+

+

+ + + + + - t +

1"

t

+

+

t -T

+

t

++-,t-+++++

. t T t t

+

+ t

+

+

+ + + +

+

+

+

"t t t

t

+ t T t

+

+

+

+

+

t ,.

+ + + + + + t

-+

+

+

+

+

·1-+ - ·1-+ ·1-+ ·1-+ ·1-+ t

+ t

+

t + + t +

+

+

-?

++-+-+

+

+

t

+

·

1-t~=

-j

6

[:::::::~]

8

~

70 .. , .... t '+ +.

+ .;.

+

+

+

+

+

-~< ·

+

+

+ + +

+ ·

~

1

II4Jz

H±m

3

1.=.:_:

:

·:-=.:14

~s

.

6=:'"'17

B

s

D

n .

.

Rvc. 2. Mapa rozwoju oceanu Prototet11d11 po fazie

. krakowskie; .. (w. cz~~e, lei:~tw~rdine~!·

ObJaśnienia i ·C~o ·«f Jalf iia

·

ryc.

·

1:

B:-Jo..M~ - brabancltó-ar~

deńald masyw, E.._:t'.M:· "'- wschodniółabskl' masyw, 'l -

o-~..Sy wapieni . ~~owych (Ockerk~k) lub ich lokalnych

od-P9Wlec;lill~w. waplenl.'ortoceraso.wych w. obrębie. dominujĄ­

ceJ . fai;JI·· gi'ai;>ł~~oweJ;; 8 .". ()sady Uasto-mułowcow.e. z grap.,

to.!l~aJ:Dl, · gł6\Vnle. na skł!)ni~ . : szęlf6w, .. s ~ · obszar .

mloge_o-sy~I\ .. lny, 10 .. ...,;. .. zasięg kaledOnidów. szkocko-ilorwesltleb,

11 ·~..;,... ... obszar: .geosynkliny młodok!lledońsldej · Proto~etydy,

kowsk:iej (231 45);. nąsiliijącej. -się od poziomu . I,.obo ...

graptus···scanicus do Saetograptus leintwardinensis.

Faza lta z !Pe'Wiriością przypadała na k-ońc<>wy eta19 zamknięcia Protoatlantyku, oceanu Iapetus. SP<>tę­ gowanie. ruchów Ułzna:czylo: ·się pod koniec po'Liomu

S. ~-h!i.ntwatdińensia, kiedy prawie·· na obszarze całej EQrópy~.nas.tąpiła\ ·wyraźna'·przebudbwa 'i· .zmiana ·linii brzegowych oraz stref litofacjaln~h zarówno na szel-faCh ,p~etydy, Ja·k i w jej obrębie, na brzegach

Fig. 2. Map showing development of the

Proto-Teth-van Ocean atter t he Cracow phas~ .{i.e •. in the le#wa.

r-d.inensis times).

Explanatlons 1-e as gtven: in· Fig: 1., ·.B.-A.M. -

Brabant-Afd.ęnneą masslf, E.E . .M. - East-E.lbe lnłiiJSlf, .'1 .- ocbreous

1111!-estones or tbelr local equlvalents, Orthoceras··Umestones,

m. areas of .predomlnancę of graptolite faclęa, a - clay~

-slltstone graptollte-bearlng deposlts of contJ.nental sląl:'ięs;

8 ,.... miog~yncllnal area, · 10 ...., extent of Sc;ott18b-Norwe-g1an Caledoliides, 11 - extent of Ełlrly ·caledonlan

~oto--Tetbyan gęosync;llne.

mikrokontynentów. Lokalnie zmiany te wyraziły się przerwaniem lub zamknięciem cyklu sedymentacji ilastej, np. w Walii dolnych łupków z Ludlow wraz z zanikiem dopływu planktonu graptolitowego.

'· Na -obszarże europejskich waryscydów · natomiast najlepiej dotychczas poznany sylur w strefie s.akso--turyńskiej . wykazuje powstawanie wówczas osadów typu· wapieni ochr-owych (Ockerkalk), całkowicle

P<>-+- + + i· ₊ t-' + +

+

+ + + + + + + +

+

+ + + + +.

c

+ + ! 7 + + + "T + + + f

+

+ + + + ~· + + + +

+

+

..

+ .... ₊ .;. ₊ t-

..

+ + +

...

+ + + +

o

+ + + + + ~

o

t- + + N

o

w

+ + + + + + +

₊

+ + + + + + +

..

+ + +

R11c. 3. Mapa ukształtQwania szelfów Fennosarmac;i i

Gondwan11 na pograniczu BJ1luru i dewonu (etap

sch11łkow11 PrototetJidJI).

l - granica brzegu makrokontynentu, 2·- obszary llldowe

starych kontynentów l pokaledońsklch platform, 3 -

ma-lywy wewnętrzne lub mlkrokontynenty: M.M. - masyw

Małopolski, B.M. - Masyw Czeski, S.M. ...;. górnośląski

ma-syw, M.P. mezyjska platforma, 4 - osady szelfu, głównic

terygeniczne, 5 - osady szelfu, głównie węglanowe l

pia-szczyste, 6 - osady Ilaste schyłkowego morza

graptolito-wego, 7 - osady liasto-piaszczyste strefy

plytkonerytycz-nego, 8 - osady liasto-mułoweowe i lokaln.ie wapniste.

stre-fy nerytcznej, 8 - strefa miogeosynklinalna końcowego

eta-pu Protetytydy, 10 - granica kaledonidów

szkocko-norwe-skieh.

zbawionych graptolitów, które Joka.Inie bywają zastą­

pione wapieniami ort.ocerasowy.m.i z fauną głównie

nektoniczną. Strefa występowania •tych wapieni

wy-ramie przedłuża się z obszaru Turyngl( i

Frankenwal-+ + t t t + +

+

+ +

+

+ + + + + + A ₊ + + + + +

Fig. 3. Map of shelvea of Fennoaarmatia and

Gond-wana at. the turn of the Silurian and Devonian

(de-cline of the Proto-TethJIB).

l - macrocontlnent marglns, ·2 ~ land areas ot old

eon-tlnents and post-Caledonłan platfol'JDB, 3 - inner ma•if•

or mlcrocontinents, MM - Maiopolska massif, BM -

Bo-hemlan musif, SM - Upper Silestan masslf, MP - Moeslan

Plate, ł - shelf deposlts, mainly terrtgenous, 5· - shelf

deposlts, mainiy carbonate and sandy, 6 - clay deposits ot

declining graptollte sea, 7 - clay-sandy deposlts ot

shallow-neritic zone, 8 - clay-slltstone and locally

calcare-ous depolita of neritic zone, 8 - m1ogeosynclina1 ilone in

the end phase . to the Proto-Tethys, 10 - boundary ot

ScotUsh-Nor.weg1an Całedonides.

du (18, 19). w zachodnią część Alp :KanUckich, a daleJ

w

·

rejon wysp: Korsyka - Sardynia - Majorka, skąd

zapewne przechodzi w obszar -północoo-zachodn.iej

Afryki (Libia ..., Algieria), aż do Maroka il"ejonu

Wydaje się, że strefa rozprzestrzenienia .wychodni wa:piell'i. oohrowych i ich odpowiedników może wy-znaczać Zibld!OOny ·kierunek oo osi'()IWej części ówczesnej geosynkliny P.rotote'tydy (ryc. 2). Pozycja stratygra-ficzna bowiem spągu i stropu wapieni ochrowych dość ściśile korelu~e się z tPOzycją zielonych iłów 'bez grapto-litów, znanych

z

,profillów facji łupków graptoli:towych z zachodndej części ALp Kamickieih 1ub w Zdan<Jowie w Górach Bardz.kich w Sudetach, a więc zapewne już

osadów geosynkJ.ihalnych. Cechy petrog.raficzne i che-miczne tych wapieni wskazują na niegłęboką

sedv-men·tacię, aednak nie wią-żącą się z szelfem, a raczej z ip('dniesiQ!lYm dnem oceandcznym (1].8).

W wyclku ruchów fazy krakowskiej .podstawowe

Zimlany zaznaczają się na obszarze .Polski. Wzdłuż szel-fu :platformy wschodnioeuroł)ejskiej o kierunku

zbli-żonym do NW-SE występują charakterys.tyczne i osią­ galjące znaczne miąższ.ośc·i osady ilasto-mułowoowe

serii siedlce (46, 43, 52). Rcn;winięh fra.kcja mułoweo­

wa dominuje rw ddlnym l!)iętrze ;tej serii (t!lib.) w

ca-łym zasięgu pionowym ~rapt-olitów BohemograptuB wraz z Neolobograptus i Neocucullograptus (53). Grub-sza frakcja .tych mułowców ujawnda się je~zcze

wy-raźniej w d"egionie łysogórskinn w północnej części

Gór Swiętokrzys·kic:b jako ·utwory mułowoowe-szaro­ głazowe formacj·i wyd:ryszowskiej (8). Na południu ob-szaru świętokrzyskiego natomiast, w regdonie kiele-ckim, ~est znana formacja szarogłazów niewachlow-skich, mnf.ej!!2ej miątż520Ści, ale o frakcji :zmaczn·ie grubszej i cechach arkozowych z licmym materiałem

piroklastycmym. Regionalne występowanie tych utwo-rów jest ograniczone, gdyż w obardziej połudn•iowej części masywu ma•k·!>Qlskiego (36) osady te nie

zacho-wały się lub w ogóle nie sedymentowały, podobnde jak i na :ploat.tormie mezy;jskiej (37) ..

· Rómice w Tozkładzie subsydenojd między regiona-mi •kieleckim i łysogórskim związane są z krawędzią s-kłonu epibajkal&kiej pla:tformy, czyli z masywem

małopdWtim {36). Najprawdopodobndej wzdłut północ­

nego skłonu Łysogór (antyfk!liny łysogórski~)

przebie-gała strefa ·głębokiego r00łamu §wlętokr.zyskiego (6), k!tói'a formowała się już z początkiem ś.rodkowego kambru, rw fazie świętokmyskiej (45, 6, 48). Jej

od-dźwięki najsilarlej zamaczyły się :ponownie z końcem ludłowu .przy p~ecbnym zaniku facji graptolitowej,

dając w efekcie zróżnicowanie osadów formacji

rwy-d·rY'SfLowskie~ w

stosunku

do szarogłazów niewadlllow-skich. Nadmienić Wylpada, że jeszx:ze rw ruchach wa-ryscyjskich rozłam· .ten 7JOStał podlkreślony dyslokacją ś'więtokmyską (8) przebiegającą wrr.dłuż nasunięcia ły­ sogÓI"SSkiego z WNW-ESE, co zamacza s.ię nie tyliko w bUdowie pmvterzclmiowej, ale jest taltże notowane w głębokim sonda~u geofizycz-nym (15). OcLmienny układ struktunlny między powyższymi regdonami został jesz-cze dziedziczony w sedymentacj·i dewonu, ~łównie dol-nego (8, 50, 5>1), ale n~wet jev.o wyższych pię'ter (42).

W południowo-zachodniej Polsce, na obszarze blo-ku {masywu) Górne~<> Sląska, w podłwu ·karbonu lub deiWerw (atwór GoczałlkCfflice IG-1, SCJSnowiec IG-1 i in.) noie stwierdzono osadów syluru. Dotpiero na jego

bezpośrednim północno-wschodlllim przedpoLu, w stre-fie rozłamowej krakowsko-myszkowsklej (40)

!przebie-gającej NE-SE, a ograniczonej od wschodu masywem

małopolskinn, stwierd·zono rwys·tępowanie zabul'ZO«le~o

s:vlu.ru. Strefa ta, To2JP<)7Jila.na dOtychczas wierceniami od rejonu Kotowic i Myszkowa ku SE, u.ja·wn·ia udo.-lrumentowane osady ludłoWu w rej{)(lfe Mrrzy;głodu (40, 46), a następnie Zawiercia i Ollrusza (6). Litologicznie

są to głównde iłowce laminoW81lle, z przewaTS·twieniarni mułowców ornz z graptolitami :pordom61w Lobograptus

progenitor i L. scanicus, które w stropie przechodzą

w mułowce mikowe lub w szarogłazy dt'Obnoziarniste z licznym materiałem piroklas:tycznvm. Ba·rdziej ku SE, w rejonie K!rakowa, utwory ,;molasowe" są znane jako z-lepieńce z Łarpczycy (23) poWSotałe w wyndku omawiaonej orcgenicz.nej fazy klrakowskiej.

W Sudetach natomiast w ~dowerze i wen•loku

rozwinęła się głęboka fa~a łupków gTaptolitowycb z lidytami. W profilu :Zdanowa w Górach Bardz.kich facja ta utrzymuje sdę prawie a:ż do poziomu

Loba-graptus scanicus (24). Wy-ższe osady, mogące zapewne

stanowić odpowiedniki czasowe serii siedlce i podła·

sie (tab.) są tutad .reprezentowane kilkumetrowymi za-ledwie iłami zielonymi bez gTapt.olitów, o cechach

być .rllQoŻe geosynklinalnych. Pozycja stra,tygraficzna tych iłów w stosuniku do dolnych i górnych łupków

grajptolitorwych znanych z T.uryngii (18) wykazuje

ZJgodną korelację do wapieni ochrowych.

W czasie ciągłej sedymentacjd serii sied•lce, brzeg platformy wschodnioeuropejskiej jest lronsekwen'tnie

pogrątany .. Bardzo g.l'lllbe osady tego wielru, dochodzą­

c-e lakalnie do 2500 m,

z

pełnym rozwojem graptolitów

są :klasycmym tego przykładem. Osady te, głównie mułowoowe o laminacji piTIJE!Ikąbnoed i k«lWolutnej z 1ica.lnymi strukbuorami sedymentacy~nymi (20), świad­ CtLące o ogMnyrn niepokoju, zostały pc:Jidzielone na trzy piętra (Jtll!b.): dobne, śrojkowe i góme, dtireślane .dotychczas

Jako

warstwy siedleclkde (46, 52).

Strefa pły•tkonerytycma z osadami rwęglanowymi, odpoWiadającymi serii siedlce, przebiegała szeroko

wzdłu~ szeLfu FeniDosarmacji od Poddla, poprzez tWo-łyń, zachodnią Białoroś i ~WSChodnią część zapadlll&ka

podlaskiego (otwory: Mielndk IG-1, Terespo.~· ·1), sk~d

ku N obejmowała kraje bałtyckie: Litwę. Łotwę i Esto-nię. Nas·tępnie skręcała ona ku

,

w

na południową ~ć Gotlandii i Morza BałtyokiEgo aż do Skanii. Na ~e strefa

ta

łączyła się

.z

obsz.arEm :WaMI, gdzie - .po zamknięciu oceanu Iapetus i przerwaniu w poziomie Saetograptus leintwardinensis sedymen.ta-cji ilastej

z

gr~mi - 'bwomyły się osady

WWla-nowe piętra Whitcldffian (3, 32, 13) z fauną bento-niczną, ·typową dla Slrelf,u Fennosarmacji. O zamknię­

ciu głębokie;j sedymentacji P.rot.oa.Uantyłru (4, 10, 27) i przyna:leżności do tej samej strefy sz.eillfowej świad­

czy anałogiczna fauna bentoniczna z fonnacji St.one-house w Nowej Szkocji . .w Appalachach Ameryki Pół­

nocnej (Stl, 10, 4, 27).

iPo .faaJie lmtkow&k.iej seelf pó)lnocny. Pr*tetydy

sięgał dał·eko na

z.acth6id

od abszeru ,Walii. Naltomiast

głębsza strefa z facją graptolitową rozwinęła się na

~kłonde epig.o'ty~skiej ;platformy wschodnioeuropejskiej. Tymczasem mikrokontynenty, jalt małw>Olski i

górno-śląski, rw Wyniku postępującyoh procesów subdukcji,

docierały coraz bliltej brzegu rplaobformy. Dopiero na •południe ·i na zac·hód od nich .·wys·tępowała szeroka

i głęboka strefa oceanu, ·k.tóra rw dalszym ciągu

utrud-niała mig.rację fauny muszlowej - bentoniemej z płyt­

kieco szelfu Masy:wu Czeskiego - Barnlldieou · . do pólnocnego szel•fu Fennooaonmacji, c.o przeja'Wiiało ·się

aż po zigen włącznie.

Koledny etap zamykania geosynkliny Prototetydy

może przy~ć na grallllix:ę serii siEdlx:e - podlasie.

Nastąpiło wówez.as przerwanie sedymentacji i wy-dźwignięcie poŁudndowej części Gór Sw.iętokrzyskich wrą.z z masYwem małopolsltim, gdy w Łysogórach powstawał gruby kompleks warstw rzepińskich. Na pla·tformie, w <i>niżeniu perytbałtyckim zaznaczyło się

wyraiDe f!Płycenie, da~ąc .w efelroie osady

mal'f§l'lsto.--w~owe z fauną bentoniczną (46), koreJu~ące się

z osadarni ·Beyrichienka·lk. W głębszej strefie ocea.nu nie zaszły rprawdCtPodobnie większe zmiany, gdy~

O::kenkallk tworzył się .nadal na podniesionym dnie. Na rozległym szellfie Gondwany następowały spłyce­

nia związane z powstawaniem wapieni ortoceraso-wych ma.nych od BaNandien.u, przez Alpy Karnickle i Saroynię aż do Olłlrsaru Maroka. W Banandlenie uniemo:bliwiły one rozwinięcie się osadów z . pełnym cyklem ewolucyjnym graptolitów FOf'Jrł080f1.Taptus oraz

spowodowały 'bra'k .w osadach dolnego pfidoli odpo-'wiedników n·iekltóTych biozon gTaptOldtowych dolnego podlasia.

Z tym eta.pem S'l.llbdukcji oceanu Prototetydy wiąże się wyraźnie zwężenie jego zasięgu, o czym świadczą

baTdzo płytkie osady naijrwyższego syllld"u rw Montagne Noire na tPól:wys!pie Iberyjskim d w Bretanii oraz la-gunowe osady dauntonu rw Wielkiej Bry.tańii. Na plat-rormie wschoonioeuoropejskiej cyld sedymentaC11i mor-skiej wycofuje 'Się stopniowo od pólnoco-wschodu z obszaru l!Etonii, Łab\Vy i Lillwy, a nastQP!lie z Go-tlandii i syn.eklizy rpery.bałtyakiej. Z ,począt·kiem lte-dynu strefa szellfowa zwęża się jeszcze bardmej,

prze-si.łwają.c się na obszar Polski Srodkowej (51, 57), w

bea:poś.rednie ,półinocrle przedpole masy'Wi\1 mał<JP(>Lskie­

go, skąd na zaiC'llÓd· przeljiegała ona do Nadrenii,

Ar-den, Bretanii i His:Dpanid, zaś na poŁudnio-wschodzie

łączyła się jeszcze ri Podolem l -M<>ldawią. Strefy głęb­

sze.istniały jeszcze w Sudetach, Turyngii,

Frankemval-dzie, Sardyndi oraz ·częściowo w Barrandienil~.

Ostalbni etap zamknięcia geasyn'ldlrly Proototetydy

.riastą.p'ił zapewne w 'Zige.nie a przed em$em, co

przy--pada na maksimum 1'<7Lwoju oldredu w Europie (17,

51). W Polsce uwidocznił się on całkowdtą l'IE!gl'e9ją

zbiomika .morskiego; pozostały tylko •laguny, które

swym .zasięgiem objęły nawet Sudety. Inaczej

prz.e-biegały te procesy w Nadrenii, o czym świadczą

ogroom-ne miąt.s"z.ośoi zigenu. Można je wiązać z finalnym

3uż etapem zamknięcia .geosynkliny Prototetydy. Do

be7JPOŚredniej kdlizji kontynentalnej typu

nor:wesko--szkoc.kiego między Gon.dwaną i Fenna;armacją nie

doszło. ·Zapobiegły itemu za,pewne wspomniane

we-'WIIlętrzne masywy (mikrokontynenty), ·które

powsta-ły zarówno z szellu Gondwany, jak i Fennosarmacji

od kambl'lu po ems, a które odgrywały rolę

oporo-wą (buforooporo-wą) IPl'ZY zamykaniu •Ptrototetydy.

Bl.lrisze pormanie historii tych mikrokontynentów

i ~ch szelfów wru z łtioerun:kaani migracji fauny głów­

nie bentonicznej może dać fW przyszłości bardziej

uściślooy obraz wzajemnej zaieżnoości między

konty-nentami G011dwa.ny i Fen.na;annacjd w świetle .

tekto-riiiki !iJłyi. Historia !l'OZWOjU Prototetydy 1est ~ednak

baroziej s·kornpliokowa.na i trudniejsza do odt·

worze-nia nirż historia iPtrotoatlan'tylru. Głębokie ~rozłamy,

jakie stwierdza solę obecnie na obszarze Folski IPI'ZY

badaniach wgłębnej budowy geologicz.ne:j (34, 35), a

także ;prześledzone badaniami geofizyczmym:i w rnoho

(15), świadczą 'l'Ównież o istnieniu omaowianych

po-wyteJ

masy'wów, względnie miokrokon<tynentów.

Roz-Wó.l

lito- i biofacji starszego ,paleozoiku, a zwłaszcza

sy!luru może dopomóc w poznaniu historii ic-h

pow-stawania.

W pods·umowaniu warto podkreślić, że między

Gondwaną .i Fenn<l6anrnacją !Przypada największe

Zlbld-żenie IW strefie Bałkanów i Alpeninów wraz z

obsza-rami A~ Karn.io1tlich i Bal'II'all'ldienem. strefy c. enitral-nej gea;ynkHny Prototetydy, w dzilsiejszym obrazie,

można doozuktwać się w okierookach połudonikow:vch

a nie Tównoleżn<ikowych. Obraz geol-ogic:z.ny

pokale-doński zośtal głęboko przebudowany w epoce

wa-ryscvjskiej, co spowodowało . utarcie lub całkowite

WiChłondęcie niektórych starszych elementów i

unie-motliwiło · ich Odtworzende. · ·

Schemat ;p.rzekroiju geosynkliny :kaledońskiej

Proto-tetydy IW inter:prE'tacji ·H. ·Jae~era z il976 r. (18) ma charal!Jter staJtyczny, ,gdy banl'Zieli sz<cz~ół·OW€

bada-nia, nrowadz.one już wcześniej przez E. Tomczvk~

wą (51) wykazałv, że lnie przebiega ona

rów:noleini-kowo, ale raczej Łukiem o kierunkach

południko-wych.' · · ·

LITERATURA

l. A 11 e n P. - Ordovdcia:n glacials of the central

Sahara. [In:] Iee Ages: Ancien.t and Modem.

Geol. Jour. Spec. Is., Liverpool, 1975, no. 6. ·

2. A s p e c t s of Tethyan bi-ogeo,gra.phy, Systema-tics Ass. Publ., London, 1967, no. 7.

3. A t l a s of Palaeobi-ogeography (ed. A. Hallam).

Elsev.ier Sc.f. Publ. .. Company; London - New

York, 1973. ·

4. B i r d J. M., D e w e y J. F. - Litha;phere pla-te-contLilental margin -tectonics and the

evolu-tion of the Appalachian orogen. Geol. Soc. Amer.

Buli., 1970, vol. 81, no. 4. ·

5. B c· u ~e k B. - Einige Bemerk.ungen zu der Fau

-.na und Beziehungen der Obergangsschichten

zwi-schen Silur und Devon in Mitteleuropa und zu der Frage der Genze zwischen Silur und

De-vo.n.

Giorn. Geol., Bologna, 1963, vol. 31.

6. B u .d o w a geologiczna Polski, T. IV, Tektonika.

e-z.

l, Niż. Polski .. Wyd. Geól., 1974.

7. C o g n e J. - Les grandes lig:nes structurales

du Massif Armoricain. Leopold-ina-Symposion,

1974. ·Nova Acta Leopoldina. H8ille, 1976, Bd 45,

nr 224,

8. Czar n o c k i J. - Geologia regionu łysogór­

skiego. ·P·r. Inst. Geol., 1957, t. 18.

9. D a d l e z R. - NajnOWI!Ize profile podłoża cech:..

sztynu w północno-zach~ .PO!lsce. Kwa·rt.

gedJ.., 1967, ltT 3 •

10. Dewey J. F. - Evolu·tion of the Appalachian

(Caledonian Orogen). Natu.re, 0.969, no. 222.

11. Er d m a n n B. D. - Die GraptoUthenfauna der

Exploits Grupope (Oberes Ordovizium, Caradoc)

von Zentral-Neufund·land.

Miott

.

Geol.-Palaont.

Inst. Undv. Hambwrg, 1976, H. 45.

12. F a h .r a e u s L. E. - Conodontophorid ecology

and evaLu:t:ion related to global teotonłcs. Geol.

Ass . . Canada Spec. P!IIP. 1976 no. 15.

13. F a u n a ł P.rov.i.nces

m

Space and Time. Geol.

JolJII'. Spec. Is. Livel'!Pool. 1970., no. 4.

14. F i s h er D. W. - Correlatioo. of the Hadrynian,

CambiUan and O:rdovician Rocks in New York

State. Univer. Sta·te New YOI1k, Mbany, 1977.

15. Guterch A., Kowalski. T. J., Materzok

R., P aj c h el J., P er c h u ć ·E. - O głębokie3

st.n~ skOl'u.py :zJiemsld~ w redonie Gór Siwdę­

tokrzyskk:h. PmElWod:rrlk XLVIII ZJazdu PTG,

Starachowice. Wyd. Geol., 1976.

16. H e n n d n g s m

o

e n G. - Cambro-Silurian

de-posi:ts of lbhe Oslo ~egłon. ,[:In:] O. iHolteda:bl -Geol-ogy of Norway. Norg. geol. Unders. Oslo,

1960.

17. H o u s e M. R. - Facies and time in Devonian

trq>icał areas. Proc. Yarks. GeoJ.. Soc., 1975, vol.

40, no. 16.

18. J a e g er H. - Das SilU!l' Uflld Umerdevon voni

thuńngischen Typ in Sard·Lilien und seine

regio-na!Jgeologdsohe Bedeu·tung. Leopoldina-Symposion,

1974. Nova Acta Leopoldina, Ha}le, 1976, Bd 45,

Ill1' 224. .

19. Jaeger H. - Das SilurłLochkov-IProfLl Ul1

Frankenberger Zwischengebft!ge (Sachsen).

FU-ei-berger Forschungshefte, C. 326, BerUn, 1977.

20. Ja

w

o r o w ski. K. - Seddmentary structures

of ·the Upper Silurlan Sl!ltstones dn the Polish

Lowland. Acta geol. pdl. -1971, vol. 2.1, no.· 4. ·

21. K h a i n V. E ... The new in·temałional teotonic map of Europe and some pl"'O''llems of strueture

and tectonic history of the continent. [In:] Ager

D. V. B.roolks M. (eds) - Europe from CI'ust to

Core. Wiley, Londoo, 1976.

22. Ks·iążk.iewicz M., O.berc J., Pożary­

s k i W. - Tectonlcs. Geology of Poland. Vol.

IV, Inst. Geol., Wyd. Geol. 1978.

23. Łydka K., Siedlecki S., Tomczyk H.

-On the Middle Ludlovian Conglomerates in ·the

Cracow Region. Buli. A.cad. Pol. Sc. Ser. Se.

geoJ.. geogr., 1963, vol. 11,

no

.

2.

24. M aJ i n o w ska L. - Stratygrafia gotlandu Gór

Bardzkich. Biul. Inst. Geol., 1965, nr 95.

25. M a t t e Ph. - Reccord des segments hercyniens

de l'Europe sud-occidentale.

Leopoldina-Sympo-sdon - !974. Nova Acta Leopoldina, Ha.lle, 1976,

Bd 45, nr 224.

26. M c Ker r ow W; S. - The north-west mergin

of ;the Iapetus Ocean .in Ordoviclan and

Silu-:rian times. Univer. Ast.ori - 139th Aln. meet-Ln-g

Bri-tish Ass., Section C - Geology, 1977,

(ksero-konia rP.feratu).

27. Me Kerrow W .. S., Ziel{·ler A. M. -

Silu-rian Palaeo!!eographic development of the

Pro-to-Atlantic Ocean. Rep. XXIV Sess. lnter. Geol.

Con~. 6. Montreal. 1972.

28. M i c h o t .P. - Le se2:ment varisque et s on

an.-tecendent caledon.ien dans le cadre de la Beł­

gique et des r~ions lirnitrophes ... Leopoldina,-S-vm-•DOSion, 1974. Nova Acta Leopoldina, Halle, 1976.

Bd 45. n:r 224.

29. M o d l i ń ski Z. - Stratvl!rafia i rozwój

ordo-wiku w północno-wschodniej Polsce. Pr. Inst.

30. O b

ex

c J. - Besteht e in kaledooisohes Tekto-gen i.n Si.idpolen. N. Jb. Geol. Palaeont. Mil. Stu-tt-gart, 1977, H. l.

31, P e t r o l e u m and the Con.tinenta.l Sbel!f of Nort.h

West Europe. Vol. l, Geology (ed. Woodland A.

M.). Inst. Petrol. Great Brita·iln. .Aipp. Sc. Publ., Ba.rrking, 1975.

32. Organ i s m s and ·conUnents thr-oudl time (ed.

Hughes N. F.) Spec pap. Palaeontology, London,

1973, no. 12.

33. Pożaryski W. - Południowo-zachodnda

kxa-wędź Fenn<l6a1'llla.Cjd. Kwart. geol. 1957, nT 3--4.

·34. p o ż a ryski W. - Pozycja tekt-oniema Polski

w świetle wyników badań Morza Półnoonego.

Prz. geol., 1975, nor 12.

35. Pożaryski W. - Powstanie i ewolucja lcraJWę­

dzi starej pla.Uarmy w -Polsce w świetle telgtonł­

ki płyt • .l{wal't. geol. 1977, nr 2.

36. Pożaryski .W., Tomczy·k H. - Schema.t

pi01110wego podziału tektonicznego Pols'kd. Biul.

.llnst. Geol., 1969, nr 236.

37. Rickards R. B., Iordan M. - Rumanian

graptolites from boreholes on tbe Moesian

Plat-lfol'ID. Geal. Mag., 1975, vol. 112, no. 3.

38. S d z u y K. - Das Kambrium der

acad<Jbailti-schen FaUłlenprovmz Gegenwal'1tliger

Kenn<tnis-stand fUnd P.rdbleme. ·Z.bl. Geol. Padaeont. .II, 1972,

li. l~.

39. Spjeldnaes N. - The Pa.laeogeognphy of

·t.he Tethyan Region during -the Ordovicdan.

As-pects Tebhyan Bdogeogr. System. Ass. PU!bl.,

Lon-don 1967, no. 7.

40. S i e d l e c ki S. - On the Ocourreoce of

Sil.u-rian .i.n the Eastern and Nortb-Eastem Peripbery

of the Upper Sile6:ian Coal Basin. BuN.. Acad.

Pol. Sc. Ser. Sc. geol. geogr., J.962, vol. 10, no. l. 41. S t

o

r

m e r L. - Some A&pects of !bhe

·Caledo-man

Geosyncline and Foreland West of tbe

Bal-t.ic Shield. Quart. J. Geol. Soc. 1967, no. 123. 42. S z u l c z e w s k i M. - Główne reg:iooy facjalne

w paleozoddw Gór Swiętokrzyskich. Prz. geol.,

1977, m- 8-9.

43. S t a r s z y pdeozoi:k zachodniej części syneklizy

perybałtyckit!(j (red. B. Areń). Biul. klslt. Geol.

1976, Jl1' 270.

44. S t

u.

b b l e f i e l d J. - Tectonlic Map of G.reat

Britain and Northern Ireland (Based on tbe w-orle

of ,the Geolog.icaa Survey and otber pubLisbeci

da-.ta). Inst. Geol. Sc., 1966.

45. T o m c z y k H. - The Ordovoician and Si.lurdan

Sedimentation Cycles iln Poland and tbe :

P.heru>-mena of Ca.ledonian Orogeny. Buli. Acad. :PoL &:. Ser. Sc. geol. ,geogr., 1964, vol. 12, no. 2. 46. T

o

m c z Y k H. - The Siłutian. t[ln:] Gedlogy

of Poland, vol. I. pt. J.,

Jins.t.

Geol., 11970. ·

47. T o m czy k H. - Tbe Axenigian T:l'811Bgression

in Poland oo.d :ilts Relation to Ea.rlder F01m81łiions.

Colloque Ordovicien-SiLurien

Bres

·

t.

Mem. BRGM

Pa-ris, 197J, no. 73.

48. T o m c z y k H. - Problem roCibów

tektonicz-nych w antyoklillllie łysogórskiej. Badania

geody-narnieme w Polsce. Referat my,gl-oszooy na

Kon-ferencji Nau'kowej PAN, Ja.bloooa k. Wuszawy,

~V 1975.

49. Tomczyk H., Tomczykowa E . -

Develop-:ment of Ashgli.lil and Llandovery sed.iments in

Poland. [In:) Bassett M. G. (ed.) - The

Ordovi-oian .Sysrt;em. Pa;Jaeoot. Atss. sym(()<lS., BLl'millgbam,

1974, Univ. Wales, Caxdilff, 1976.

50. T o m czykowa E. - Warstwy bosltowskie i ich

st-raty.graf.iczn-o-facjalne odpowiedn.iłd. Porz. geol.,

1962, nr 10.

51. T o m c z y k o .w a E. - Homalonotinae

m

Upper

Sd.lwian and lowemwst Devonian bi<l6ot~hy

and pa-leogeog.raphy. FossUs and St.rata, OBło,

1975, no. 4. .

52. The Siłurian - Devonian BoundaTy (ed.

Mutlnsson A.). Inter. UniOI!l Geol. Sc. Sex. A.

no. · 5,' Schweizerball'tsche Vertlagebuchhandlung.

StlJit.tgart. 1977.

53. Urban e k A. - Neocucullog.raptinae n. subfam.

{Graptolilthina) - their evolutiooacy and

strati-grapbic bearing. Acta palaeont. pol. 1970. vol.

16, llO. 2-3.

54. W

a

lit er R. - PaUwgeograpbie des Siluduros

in Nord-, M.i.fltel- und Wes<teuropa. Geotekt. For-sc:b., Stu·bbgairt, 1972, H. 41.

55. z i

e

g hr P. A. - NOl'\th Sea Basic History m

the Tectonic Fraanework of .NQ11tb-;westem

Euro-pe. ·Petrol. a. CO!llbinenta·l Shelf of Nortb-West

iEuxope., vol. l, Geology, Inst. Petr. G. B.

Bu-king, 1975.

56. Z n o s k o J. - Pozycja ~icz.na obszal'U

Pol-ski na tle Eu'l'o.py. Biul. ·Inst. Geol., J.970, tn.r 251.

57. Ze;ldohow.ski A •. :M. - Rozwój budowy g~~

log1cz.neQ obszaru nuędzy Górami Święt.okrzysk.irm

i Bugłem. Ibidem, 11972, m 263.

SUMMARY

Tbe CaledOrlian geosync!i.ne, that is Proto-Tethyan

Ocean, gradually orlg.lnated cbeltween landmasse~ of

tbe nortb-east Eurapean Płatform and Gondwana

presumaibly s-illlce :tbe Ea'l'lly Cambrian, becoming fad-'l'ly wide and deea> in ltbe Ordovic:i.an. Tectondc lalllds

(microcantlnents) cQIJld have awea.red in lthalt Ocean

as ea'I'ly as tohe A-reniglian. They IPlaYed an ~rtant

role in the history o-f ithoe Caledonian geosY~DCllne,

aclting as either alimenlta.ry a·reas for a-apidly

wlb-si.ding zones or buMers

m

s~tioo.

The Taconial!l lffiiOvernents from ltbe end of the

Or-dovician aKecltetd the Fennosaxmatialn shelf and

re-su-Lt.ed in strucWl'~ :remodelling of the

Proto-Atlan-tic arJd tProto-Tet.hyan OceallB. Alt th8lt time the

Ardennes Brabant and Eastt-Ellloo massUs were

push-ed Jtowards lthe East-European Plaitform, resultlng

ill ~ess:i.on of fam-ly thiok Ordovic·ialn sedes frorn

sQUotJlern si(J()e of tbat ·Plaatform. The fo.rmation ol.

UIPlif'ted ;pa•leostl'luctures began in tbe western part

of rtihe Peri-BaJlitic syneclize lin Landovery time The

stnuc.tu'l'es also cO'Jlll)rised eastem IPal'łt of lbhe Podla-sie depression and the Volihyn aand IPodote areas. Tbe sedilmenltaition began -in these

a:reas

in diflerent

ti-mes

but generally after lthe lJ~overian or not

befo-re llhe Wenlloclkiian.

A phase of maxked disquiet in the ·P.roto-Tethys

may be traced in tthe iUjWer tWenlocklan and especial

-ly at :the WenolookiarulLudlowian boundary. In 'SOlne

place; oit is acoerWu.ated 'by moreased s.ubsidence ()l'

l·ithofacial chamges and increased volcanic activlty

as e.g. in the Banraru:lian. ESisentiaO. changes took

plaoe in the Ptroto-Tefbbys .in the Ludlowian ·in

con-nection wWl Caledon.ial!l movements of ltbe Cracow

pbase. T.ba,t pbase clearly ooincides w.i.th finał stage

of closl.ng of :t.be Plroto-Aitllantic (lapetus) Ocean

iWhlch brOke depositiDo of clays wl.jh graptolłtes amd

iniltialted frumatdon of ca11bonattes wiJth 1benłhic fauna tYIPical of tbe Fenn<l68mlatialn shelf ial :the Waies.

Tlhe ceasilng of deep-W8Jter d~osition .fil lthe

Proto--Aitl.alllltdc ahd !l4le atfindty to the same she1f ll.Oile łs

evidenced :by .identicad lbenthic fawna reoorded in the

Stonehouse Formaltion iln. the New ScotlaOO in the

Atppalaches in North Aanerica. M -these t.itrnes

ocbre-ous limestones ori~illaltEd in rtlhe Saxo-T~ian

zane. 'Ilhes·e limest-onas indic.ate tbat llhe Ocean was

moderateły deep, most probalbly

m

1"esUiit of. \IIPUft

of oceanie f.loor. 'I1he zone of ddstriJbution of ·bhese lianestones may delialJeate di~tion cl<lSe to tbat of

axiall pa.l't of con'bemporaneous ,geosyncline (Fig. 2). In ·Paland, che'l'acterdstic siJ:tstones and clay9tooes of

a remaxkable tbickness (Siedilce series) were f<nmed

alang !łlhe Plalbform sbeLf. Coa!rser deposits were ori-gilnatirlg iln n>OI'them parts of the Holy Cross Mts,

g.reywack:es and a.rooses so\tbh of tbese MOU!notalins

and ccmg·lomerates in the Oracow area.

A s.ucoessive pbase of d-isquiet in the Proto-Tet-hys, coilnciding witb tbe bOUIIlda.ry of tbe Siedlce and Podlasie series, 'l"~ in JJballdw.illg connected IWol.th

dą>osdtion of the Or:flh.oceras lianestones known :trom

Thoi.s facies .precluded d·evelapment of cornplete cycle of ,gr~olites Fo.r.m{)Sograptus in ·the Ba.rrandian and th-e equivalents of some Podlasie ~aptolite ibioa:·ones isn the Piidoll depos~ts. The e'X'tent of the P.roto-Tet-hys diminishes ·w'hich .is evidenced by very sha:Uow--walter Uip'per Si!Lu,riatn deposits from •the Monft:lg,n-e Noire, Spain and BrLttl.ny anq lagoonal Downtcni.an depositlS fTom: Grea,t Britam. Ma:rine sedimeniation grądua•lly retrea.ted from Estonia, Latvia nad Lithu-ania: and thereafter t:rom Gotland and .Peri-Baltic SYtnecltze where appeared marly-carbona-te eq.u!va-Lents of BeYTie<hienkałk facies.

The shelf rz:cme retreated to Cenbrai Poland at the beginning of the Ged·irmialn. U was very Cl.ooely connected with R'hineland, Ardennes, Brittany and Spain on .the west and t·he Podole regicm 0111 the east. A deeper zone still existed in the Sudety Mt~.

ThuTin>gien, Fratnktmwald, Sard·inia and p.a:rts

c

:

Baa-randien. ·

The closin~ of the Pr.oto-Tethyan geosyncli•ne ;Dc~­ sumably took place in .the Si-egenian and before-the

Etr,sian. There was no ocntinen'tal collisioo of the

Nc:rwegian-Scottish type between Goodwana and Fennosanmatian landmass-es presumalbly because of the, buffer effect of microcontLnents (Figs. 1, 2, 3). A •bei~er :knCIW!ledge C: history of these microcon·

ti-~mts· may markedly contribute

to

accuracy of

re-c<:.nstruction of interdependęnces of Gondwana and FennosQTI!llQtian continents ·in the terms of plate

tect.on i es. ·

PE310ME

Mem,~~Y KOHTHHeHTOM nnaTcpopMbi ceBepHO-BOCTO'I-HOA EBpoiibi, TO eCTb «ZZeHHOCapMaQHetł H KOHTHHeH-TOM roH~BaHbi BepoHTHO y::Hte B HHJKHeM KeM6pHe npoHCXO,!UfJIO DOCTeneHHOe cpopMHpoBaHHe KaJie~OH­ CKO:A: reocHHKJIHHaJIH, TO eCT& oKeaua npoTO-TeTH-~~. KOTOpaR yrJiy6JIR:JiaC& noCTeneHHO B Op~OBHKe. B .npe~neax sTOro OKeaHa y::Hte B apeHHTe MOrJIH Cyli\eCTBOBaTb TeKTOHH'łeCKHe MaTepHKH HJIH MHKpo-KOHTHHeHT&I, KOTOpble HrpaJIH 6oJI&IDyiO pOJib B pa3-BHTHH reoCHHKJIHHaJIH, KaK HCTO'IHHK nmaHM ~JIH TeppHTOpH:A: C yBeJIHtleHHO:A: cy6CH~eHQHetł.

B KOH~e op~OBHKCKoro nepHo~a Ha meJI&ct>e

cZ»eH-HOcap~m~ npoHCXO,!UfJIH TaKOHCKHe oporeHH'IeCKHe

,z\B~eHHJI1 KOTOp&Ie CTaJIH npH'łHHO:A: nepeCTpoeHHJI

.OKeaHOB npoTO-ATJiaHTH'łeCKOrO H npoTO-TeTH~bi. MaccHB&I: Ap~eH, Bpa6aHTa H BOCTO"'HO-na6cKHA OTO~BHHYJIHC& OT BOCTO'IHO-eBponeAcKo:A: nnaTcpopM&I, ~TO Bi.I3BaJio KOimJ)eCCHIO ~OBOJI&HO MO~H&Ix oca~­ KQB Op~OBHKa Ha IOJKHOM CKJIOHe DJiaTcpopMbi. B JiaH-AOBepcKOM apyce, Ha'IHHaa c Mna~o:A: 'laCTH nepH -6anTHACKoro CHHeKJIH3a, cpopMHpoBaJIHCb Bbi~HHy­ T&Ie naJieoCTpyKTypb11 KOTOp&Ie OXBaTHJIH TOJKe BO-CTO'IHyiO 'laCTb DO~JIJICKO:A: Bna~&I, a TaJOKe Bo-JibiHb H no~OJie. noHOBHIUł ce~HMeHTaQHJI OTMe'leHa TaM B KOH~e JiaH~OBepCKOrO apyc' HJIH ~a::Hte B BeH-JIOKCKOM apyce.

B OKeaHe nporo-TeTH,ltbl ~JOKeHM HaCT;ynHJIH B BepXHeM BeHJIOKe, a OC06eHH0 Ha rpaHHqe BeHJIOKf IJiy~JIOB, .'ITO OTMe'leHO yBeJIH'łeHHeM cy6c~eHQ~lH,

JIHTOcPaQHaJibHbiMH H3MeHeHMMH H BY JIKaHH'IeCKOA aKTHBHOCTbiO. PewmeJI&H&Ie H3MeHeHmt nporo-Te-T~bl Ha6JUO~aiOTCR B JIY~JIOBe B CBlł3H C Kl\Jle~OH­ CKHMH ~BJOKeHMMH KpaKOBCKOtł <f>a3bl. 0HH

npOHC-XO~HJIH B OKOH'IaTe.JlbHOM STane 3aKp&ITbH

IlpoTO--ATJiaHTH'IeCKOrO OKeaHa, 'ITO Bbi3BaJIO B Y:m&ce npeKpa~eHHe rJIHHHCTO:A: ce~HMeHTaQHH C rpaiiTOJIH-TaMH H 06pa30BaHHe Kap60HaTHbiX OC8~0B C 6eHTO-HH'łeCKOtł cł>ayHO:A: THIJH'IHO:A: ~JIH weJI&<f>a cZieHHO-capMaQHH.

O npeKpa~eHHH rny6HHHOA ce~HMeHTaQHH IIpoTO--ATJiaHTH'łecKoro OKeaHa CB~eTeJibCTByeT H8XOJK-~eHHe aHaJIOrH'IeCKOtł 6eHTOHH"'eCKO:A: cP8YHbl B

cpop-Mll~~lH C'l'OHexayc B Hoso:A: lllOTJiaH,!IHH (CesepaaH AMepHKa). Ha reppHTOpHH eBpone:A:cKHX BapHc~oB,

B. caKCOHCKO-TIOpHHCKO:A: 30He, o6pa3yiOTCH B STO speMa oxpoB&Ie Jo13BeCTHHKH, yKa3&IBaiOIQHe Ha He-rny60icyiO ce~HMeHTaQHIO, CB.Ił38HHYIO C BbiABHHYTbiM ~HOli OKeaHa. 3oHa pacnoJIOJKeHM 06HruKeHJdł . STHX H3BeCTHHKOB Onpe~eJIHeT HanpaBJieHHe 6JIHCKOe K ocesofi 'laCTH TOr~awHe:A: reocHHKJIHHaJIH

<<Pm.

2).

. Ha TeppHTOpHH noJI&wH B~OJI& meni.!Pa nnaT-cpopM&I o6pa3yiOTCR xapaKTePHCTH'łeCKHe OCa)l.ItH _;, aneBpOJIHTbi H ynnaTHeHH&Ie rnHH&I cepHH Ce.v.n&Qe. OcaAKH KpynHe:A:me:A: IPPaKQHH o6pa30BaJIHC& B ce-BepHo:A: 'laCTH CBeHTOKmHCKHX rop: B IOJKHO:A: 'laCTH rpayBaiucH H apK03&I, a B pa:A:oue KpaKOBa .v.a::Hte KOHrJWMepaT&I. 0'l:epeAH&I:A: 3TaD ~iłHJKeHJdł B Ilpo'I·O--TeT~e, Ha rpaHHQe cepmt Ce~JI&~e H no~JIR:ce, Bbi3BaJI 06MeJieHHe CBH3aHHOe C 06pa30BaHHeM OpTO..:·

~epaMOB&IX H3BeCTHJIKOB BCTpe'laeM&IX B BappaH-~eHe, KapHHQKHX An&nax, Cap~HH H· Mapo KKO. B BappaH~ae OHH c.v.enaJIH HeB03MOJKR&IM pa3 -BHTHe nOJIHOro ~a rpaiiTOJIHTOB Formosograptus, a B oc~x np~oJIH - sneMeaTOB COOTBeTCTBy-IO~HX HeKOTOpbiK rpaDTOJIHTOBblll 6H030H8M no~­ JIHCR.

,lJ;aJI&HOCTb npoTO-TeT~ 3Ha"'HT€JI&HO yMeH&IDH-BaeTCR, aa 'ITO yKa3&IBalOT O'I€Hb MeJIKOBO~ble oca~H sepxHero CHJiypa B MoaTam. Hyap, lt!cnaHHH H BpeTaHH, a TaJOKe Jiat'yHHbl€ OTJIOJKeHHJI ~8HTOHa s BenHKo6pmaHH. MopCKaSł ce~eHT~ . nocre-DeRHO OTCTynaeT H3 3CTOHHK, JlaTBHH H JIHTB&I, a DO-TOM H3 roTJiaH~HH H nepH6a.JITJdi:CKOI'O CHH€KJIH38, r~e BbiCTy'DaJOT M€JIKHe MepreJIHCTO-Kap6oHaTH&Ie

oca~

C aa'lanOM me~CKoro apyca meJI&cpoBIUł ·3oaa OTCTy'DaeT aa TeppHTOpJłiO ~eHTP8JlbHO:A: noJI&mH, coe~HHHeTCR c no~oneM aa BOCTOKe, a Ha Mna~e HMeeT TO'IH&Ie CBII3H c Ha,tU>eHHeA, Ap~eHaMH, Bpe-TaHHe:A: H lt!cnaaHe:A:. Bonee rny6oKu 30Ha cy~eCTBO­ Bana TOr~a e~e B Cy~eTax, TiopHHrmr, Cap~mr H 'laCTH'łHO B BappaH~ae.

3Tao 38KpbiBaHM reocHHKJIHHaJIH nporo-TeT~&I BepoaTao JOieJI MecTO B 3HreHe, a oepe~ 3MCOM. Mem-P.Y roH~HO:A: H «ZZeHHOCaplla~e:A: He lłaCT)'DHJIO KOHTHHeHTaJI&Hoe 'CTOJIKROBeHH€ Tmta HOpBeJKCKO--WOTJiaH~CKOrO. Ero npe~OTBpaTHJIH MHKpoKOHTHHeHTbl (cPHr. 1, 2, 3), KOTOp&Ie HrpaJIH poJI& 6ycl>epoB. Jt!3y-'leHHe HX HCTOpHH MOlKeT yTO'IHiifTb H306paJKeHHe 3aBHCJOIOCTe:A: MelE,IU' KOHTHH€HTaJOł roHABaHbl H «ZZ€HHOCap:am~ B CBeTe TeKTOHHKH DJIHT.

BARBARA KOSMQWSKA-CERANOWICZ Muzeum Ziemi PAN

lU S

UNES O

ZNACZENIE KRYTERIOW PETROGRAFICZNYCH DLA KORELACJI

TRZECIORZĘDOWYCH

OSADOW OKRUCHOWYCH

. Podję'te w datach sześćd~esiątych •badania

okru-chowych <OSadów trzeciorzę9owych metodami petre -graficznymi - jako UZJUpel:ńiające dla komple ksowe-go opracowanda teksowe-go okires·u - mogą stanowić IPod-stawę· dla wniosków .paleogeograficznych i straty,

gra-UKD 5!10.85.02+549.903.12:551.88.022.4:552.517(438)

foicznych. W przypadku ·badań osadów nie zawierają­ cych szczątków ocrgani~nych, wydzielooe metcdami petl'Dgraficz:nymi typowe kompleksy mineralogicllne mo.gą zastąpić wyniki analiz paleontologicllnych.

Sto-,