Osiągnięcia w dziedzinie petrografii skał osadowych w XX-leciu PRL

Mówiąe o nieodleglej historii osiągnięć polsJkiej geofizyki wspomnieć można, iż na tej drodze odkryte

zostały struktury solne Rogóźna, Lęczycy, Klodawy, Lubienia, Mogilna i im. Podjęte prace sejsmiczne i wiercenia pozwoliły następnie udokumentować roz-miary i zasoby złóż, określić ich gospodareze znacze-nie. W konsekwencji ia:k przygotowanych dokumen-tacji łatwo było o decyzję organizacji nowych ośTod~ ków przemysłowych na Kujawach w -Lęczyokiem.

Jaik widać droga do naukowych dociekań prosto i szybko prowadziła do tworzenia nowych zakładów

górniczych. Kopalnia soli w Klodawie, kopail.nie rudy

żelaza w Lęczycy wyros-ły w ten sposób prawie niespodziewanie, jaJko nowe obiekty górnicze, akty-wizujące teren, w czym swój udział mają polscy geo-fizycy i geolodzy. Podobnie to wy~ąda w odniesieniu do siarki w Tarnobrzegu, miedzi w Lubinie, gazu ziemnego w Lubaczowie, ll'Ud żelaza w pólnoc:no--wschodniej Polsce, węgla w okolicach Bełchatowa, wymieniając tylko obiekty ważniejsze ~ryte w okresie ostatnich dziesięciu lat. Wszędzie tam roz-'

SUMMARY

The autbor presents some oonsiderable achieve-ments in prospectiJ}g goophysics, obtai.ned during the

20 years of the Polish People's Republic. They are reflected in the quantitative increase of active geo-physical staff, in augmentation of publications and archival papers of great scientifical and documen-ta!ry dmportanoe, in the increase of :precise equipment, special apparatusses, means of transport, workshops and łaboratories. This may also be observed in the progress ooncerning methods of field, office and i·nterp.retatory works. ·

Depending on needs, there are applied in Poland 811.1 the classioal methods of proopecting geophysics,

i. e. gravimetric, magnetometrie, seismic, reflextion, refraction and geoelectric surveys, as well as drilling

· geophysios a.o. ·

To the main achievements of prospecting · ge<WhY-sics in Poland belongs elaboratlon of synthetical general maps of gravity field anomalies, ma;ps of the Earth's magnetic field for the whole area, .as well as structu.ral maps of key seismical horizons for the areas selected .. The investigations made were a basis for considerable discoveries, f. ex. of salt s+·ructures at Rogóźno, Lęczyca, Klodawa, Lubień, Mogilno a.o. The seismical works carried out have also allowed to establish the dimensions and the resomces of these deposits and to determine their economical impor-tance.

WIJaJą się już lub wy·rosną w najbliższej . przyszłości nowe zak-łady :produkcyjne i nowe warsztaJty jpracy Pols:ki Socjalistycznej.

Podkreślić należy twórczą inicjatywę IPOlskich geo-fizyków i geologów, śmiałość w podejmowaniu •trud.: nych problemów geologiczno-geofizycznych, szybkość reakeji na :mniany w poglądach, jakie wywołują nowo rozpoznane fakty.

Dzięki ich wysilkom bilans surowcowy :Polski zyskał nowe elementy o wartości niewsp6lmiernie dużej w stosunku do poniesionych na badania wyda1Jków. Bilans ten tworzy mocny fundament •realizowanej

przebudowy gospodarczej terenów dotychczas nie-uprzemysłowionych w opacciu o miejscowe nowo rozpoznane złoża kopalin.

Liczne osiągnięcia wskazują, jak w gruncie rzeczy mało wiemy o naszej Ziemi, jaik wiele .jeszcze pTo-blemów czeka na opracowanie. To ma być zadan-ie i zachęta dla geofizyków starszych i młodszych w ,przyszłości.

PE310ME

· ABrop onHCbiBaeT HeKOTOPbie 3aMeTHbie ,ąocTH:lKeHHH

DOHCKOBO~ reoQ>H3J1KH 3a BpeMH 20-JieTHH Hapo_ąHO~ IIonbwH. OHH Bb!pa:maroTCH B 3Ha'łHTeJibHOM yBenH-'łeHHH . KOJIH'łecTBci KBaJIHc:t>HQJ1POBaHHbiX CDeQHaJIH-CTOB, yseJIJł'łeHHH 'łHCJia ny6JIHKaQJ1~ H c:t>OH,IIOBbiX MaTepHaJIOB, HMeiOIQHX 60JibWOe HaY'łHoe 3Ha'łeHHe, paCWJ1PeHHH HaY'łHO~ 6a3bi, OCHa~eHHH, CTie'QlfaJib-HO~ ann:apaTYPbi, T:paucnopTHbiX cpe.ącTB, MacTepcKmc H na6opaTop:mł. OTMe'łaeTCH · TaJOKe nporpecc B MeTO-,ąHKe noneBbiX, KaMepaJibHblX H HHTepnpeTaQHOHHbiX pa6oT.

B 3aBHCHMOCTH <Yr nocTaBJieHHbiX 3a,ąa'ł

B

reoc:PH3HKH - rpaBHMeTpH'łecKHfr, Mal'HJ1THb!H, ce~cMH­

'łecKH~ (OTpa:meHHbie H npenoMneHHbte BOJIHbi), :meK-TPH'łeCKH~ J1 KapOTa:lKHbiH.

Be,t~y~He ,ąOCTH:lKeHHH DOHCKOBO~ reoc:PH3HKJ1 B I!OJib-we COCTOHT B COCTaBJieHJ1H 0030pHbiX KapT aHOMaJI:ffił. CJ1Jibi TH:lKeCTH, 3eMHOrO MaraeTH3Ma ,ąJIH BCe~ TeppH-TOpHH CTpaHbi, H CTPYK'IYPHbiX KaPT PYKOBO,ąH~X ce~CMH'łecirnx ropH30HTOB H36paHHbrx pa~OHOB.

IIpo-Be,ąeHHbie HCCJie_ąoBaHHH HBHJIHCb OCHOBO~ KpynHbJX OTKPhiTHił, TaKHX KaK consrnbie CTPYKTYPbi Poro3bHO,.

JI9H'łHQa,. Kno,ąasa, Jiro6eHb, MornJibHO H .ąp. Ce~cMH­ 'łecKHe HCCJie,ZWBaHIDI _ąaJIH B03MO:lKHOCTb onpe_ąeJUfTb pa3Mepbi H 3anaCbi, J1 ~aTb 9KOHOMH'łecKyiO OQeHKy 9THX Mecropo:m.ąe~m~.

MARIA TURNAU-MORAWSKA U!n:!Jwersytet WoarS'ZaWskll.

OSIĄGNIĘCIA W DZIEDZINIE PETROGRAFII SKAŁ OSADOWYCH W XX-LECIU PRL ZROZUMIENIE znaczenia petrografii skal

osado-wych dla różnych dziedzin ,geologii zarówno podsta-wowej, jak inżynierskiej i poszukiwawczej pogłębiło się w ostatnich dziesiątkach .lat na eałym świecie, a więc i w Polsce .przykrytej na ogól płaszczem skał

osadowych, który kryje nadważniejsze bogactwa mine-ralne naszego kraju. Prace o charakterze ściśle petro-graficznym poświęcone skalom osadowym wykonywane są w Zaikładzie Petrografii Skal Osadowych Uniwersy-tetu Warszawskiego; w Zakładzie Nauk Geologicznych Polskiej Akademii NaU'k, Muzeum Ziemi, w Instytucie Geologicznym, na Wydziale Geologiczno-Poszukiwaw-czym i Ceramicznym Akademii Górniczo-Hutniczej, na Uniwersytecie Jagiellońskim, w Karpackiej Stacji Terenowej oraz w Głównym Instytucie Górniczym. Z zestawienia prac publikowanych po wojnie,

doty-czących petrografii skal osadowych, wynika następu~ jący procentowy udział różnych ośrodków naukoWych w dorobku tej dziedziny nauk geologicznych:

Ofo Zakład Petrografii Skal Osadowych UW 24 Zakład Nauk Geologicznych PAN 5

Muzeum Ziemi 6

Instytut Geologiczny 16

Akademia Górniczo-Hutnicza 28 Uniwersytet Jagielloński 6 Karpacka Stacja Terenowa IG 7 Główny Instytut Górniczy 8 Podane liczby mają charakter jedynie ogólno-informacyjny, gdyż zachodziły niekiedy trudności

w za·kwalifikowaniu pracy jako ściśle petrograficznej,

żwlaszcza wówczas, gdy byla ona wynikiem badań

kilku autorów. Przypuszczalnie jednak i te dane informacyjne są pożyteczne dla uzyskania obrazu naszych osiągnięć.

W treści zestawionych prac omawiane byly różne

zagadnienia. Największa ilość publikacji (3SO/o)

do-tyczyła ogólnej charakterystyki petrograficznej

wy-branych serii osadowych różnych regionów Polski. Zawarte w nich są wnioski co do pochodzenia ma-teriału terygenicznego, środowiSka sedymentacji, prze-biegu diagenezy, niekiedy pojawiają się próby uściśle­ nia lub modyfikacji danych stratygraficznych. W opra-cowaniu regionalnym Polski zaznacza się różny udział· różnych ośrodków naukowo-badawczych. Region Tatr i Podhala został pod względem petrograficznym

opra-cowany głównie przez Uniwersytet Warszawski i Mu-zeum Ziemi. Góry Swiętokrzyskie i ich osłona byly badane głównie przez Instytut Geologiczny. Na drugie miejsce wysuwają się osiągnięcia Uniwersytetu War-szawskiego i w równej mierze Akademii Górniczo--Hutniczej, na trzecie - GlÓWIIlego Instytutu Górni-czego. W pracach petrograficznych, dotyczących

regio-nu śląsko-krakowskiego wysuwa się na pierwsze

miejsce dorobek Akademii Górniczo-Hutniczej, niemały jednak udział w tym dorobku bierze Uniwersytet War-szawski i Główny Instytut Górniczy. W opracowaniu skal osadowych i piroklastycznych Karpat i Przed-górza zasłużyli się pracownicy Akademii Górniczo--Hutniczej, Karpackiej Stacji Terenowej i Uniwersy-tetu Jagiellońskiego; Prace z dziedziny osadowej petrografii regionalnej DoLnego Sląska 'byly stosunikowo nieliczne i wykonane głównie w Uniwersytecie War-szawskim. Warto· jeszcze wspomnieć, iż niektóre serie osadowe Wyżyny Lubelskiej wykonane zostały na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w okresie, gdy obecni pracownicy Zakładu Petrografii Skal Osa-dowych UW zainicjowali tam pierwsze po wojnie badania petrograficzne skal osadowych.

Obok opracowań o charakterze petrografii

regional-nej wysuwają się w dalszym dorobku jako liczne

(2111_{/o) prace} związane z rozpoznaniem genezy różnego typu zlóż osadowych o mniejszym lub większym zna-czeniu gospodarczym, a mianowcie: fosforytów, rud

żelaza, skal gipsowo-solnych, różnych materiałów

ogniotrwałych i ceramicznych, skal i minerałów

towa-rzyszących złożom siarki i węgla, materiałów

budowla-nych wiążących i ·kwasoodpornych. Prace tego typu 'WY\konane zostały przede wszystkim w Instytucie Geologicznym i Akademii Górniczo-Hutniczej, aczkol-wiek nie można lekceważyć zwiększającego się w tej dziedzinie dorobku innych ośrodków naukowo-badaw-czych.

Innego typu opracowania petrograficzne grupują

się· około najrozmaitszych zagadnień z dziedziny

petrogenezy: przebiegu procesów sedymentacyjnych

częściowo .na podstawie badań osadów współczesnych,

powstawaniu minerałów autogenicznych, genezy i prze-kształcenia minerałów ilastych, charakterystyki

mine-rałów ciężkich jako wskaźników pochodzenia materialu

detrytycznego. Nie malo również prac i arty'kulów

pośWięcono mniej lub bardziej szczegółowej !klasy-fikacji skal osadowych oraz udoskonaleniu metod badawczych. Odnośne publikacje pochodzą mniej wię­

cej w równej mierze z wymienionych poprzednio

ośrodków naukowo-badawczych.

Wśród opracowanych problemów zestawionych w

dorobku Zakładu Petrografii Skal Osadowych UW zapoczątkowane zostały ponadto próby ustalenia

stra-t~rafii na podstawie charakteru petrograficznego skał

i zmiany składu otoczaków w różnych poziomach (n-p. 1kulmu okolic Głubczyc). W kilku przypadkach

pożytec:ziną okazała się metoda minerałów ciężkich,

a zwłaszcza dla odróżnienia osadów trzeciorzędowych

i czwartorzędowych Polski Srodkowej. W opracowaniu przebiegu diagenezy szczególną uwagę zwrócono na

przejście faz diagenetycznych w etapy Wczesnej meta-morfozy zachodzące, w _s~kałach osadowych, a

obserwo-252

wane w kulmie depresji Swiebodzic. Procesy te

pole-gają m.in. na uruchamianiu i wędrówce w skale

autogenicznego chlorytu oraz albitu powstalego przez rekrystalizację pelitu plagioklazowego.W publikacjach

zakładu pojawiły się również próby datowania zjawisk

orogenicznych w skale macierzystej osadu i w saniym osadzie, polegające na porównaniu przejawów meta-morfizmu w otoczakach zlepieńców i skalach

do-starczających materialu okruchowego.

Z powyższego bardzo ogó1nego zestawienia naszego

dorobku w dziedzinie .petrografii skal osadowych w ciągu 20-lecia wynika, iż nauka ta rozwija się u nas pomyślnie i coraz intensywniej zdąża do

roz-wiązywania nawet trudnych zagadnień geologicznych.

Należałoby jednak dążyć w przyszłości do bardziej

systematycznego i zorganizowanego opracowania serii osadowych naszych terenów i stworzenia większych pracowni stosujących najbardziej nowoczesne metody badawcze. Warto również zdać sobie sprawę, iż postęp w dziedzinie petrografii skal osadowych 20-lecia w porównaniu z dorobkiem przedwojennym nie jest jeszcze zadawalający.

W artykule referatowym z 1950 r: (2) zestawiony jest nasz przedwojenny dorobek w tej dziedzinie z lat 1912-1939. Liczba pozycji bibliograficznych wy-niosła przeszlo 100. Z zestawienia naszego powojennego dorobku, nawet uwzględniając fakt przeoczenia nie-których publikacji wyni·ka, że liczba ta dojdzie za-ledwie do 150. Sjpodziewać się było można, iż wobec

zwiększonej ilości ośrodków naukowo-badawczych

i pracowników naukowych liczba odnośnych pozycji bibliograficznych powinna ·być znacznie większa. N<i

wytłumaczenie można podać fakt, iż w pierwszym

powojennym dziesięcioleciu nie wszystkie pracownie

miały dostateczne wyposażenie w aparaturę, a zastęp

młodych pracowników byl jeszcze skromny. Moonaby

także zaryzykować twierdzenie, iż powojenny poziom

naszych prac jest wyższy i wymaga bardziej

praco-chłonnych badań niż dawniej. Wszystkie tłumaczenia

nie są jednak zadawalające i podlegają dyskusji.

Nie-wątpliwie pożądane jest u nas wzmożenie tempa

rozwoju w dziedzinie petrografii skal osadowych i po-stulat ten zapewne będzie spełniony przy zasileniu

ośrodków badawczych· w aparaturę i dobrze

wy-szkoloną młodą kadrę naulkową.

LITERATURA

l. Bolewski A., Tur-nau-Morawska M.

-Petrografia. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa 1963.

2. T u r n a u -M o r a w s k a M. - Petrografia skal osadowych w Polsce na tle zagadnień współczesnej sedymentologii. Wiad. Muzeum Ziemi. Vol. V.

str. 42-62. Warszawa 1950.

SUMMARY

l:ffiportant achievements in the study of sedimen-tary rocks may be observed in Poland during the last twenty years. Intense studies of sediments were performed in several scientific centres: in the labo-ratories of the University .Yvarsaw and Cracow, in the Polish Academy of Sciences, in the Geological Survey Warsaw and Cracow, in· the Mining School Cracow

and in the Central . Mining Lnstitute Katowice. The researches concerned m;my probleffis of sedimentary

prooesses, environmental conditions, authigenic mi-nera:l. formation, often in connection with the origin of minerał derposits. Some new systems of classifica-tion were proposed and improvements in the