80. W a ty c h a L. - Sprawozdanie z badań geolo-gicznych wykonanych w 1947 r. w okolicy Jano-wej Góry, pow. Bystrzyca, Sląsk Dolny. Biul. PIG, nr 54, Warszawa 1949.
81. W i e ser T. - Petrographic analysis of topaz SUMMARY
The purpose of this paper is to present the achieve-ments of Polish geology in the fundamental researches made during the last 20 years on the Pre-Cambrian deposits occurring in the Lower Silesian area. The paper is based on the materials already published and en the author's observations, as well. The authar presents a generał outline of the evolution of his opi-nions based on his studies, and on literature data concęrning structure of Pre-Cambrian formations in the "Lower Silesia area, and discusses the results obtained when studying the individual regions of the area considered.
greisen from the Iser Mountains (Poland). Arch. Prac. minera!., 19, Warszawa 1956.
82. W o j c i e c h o w s k a I. - Budowa geologiczna krystalini.Jku dorzecza Scinawki Kłodzkiej. Maszy-nopis pracy doktorskiej. Wrocław 1962.
PE310ME
B CTaT&e onHc&maroTcSI .n;ocnnKeHHSI tlnon&<:Koft reonorJm B HCcne,n:oBaHHSIX ,n:oKeM6pHSI Hl1:1KHeft Cl-I-Jie3MM 3a 20 neT CYIL\eCTBoaaHl-ISI Hapo,n:Hoft non&Wl-1:.
CTaTbSI OCHOBbmaeTCSI Ha y:m:e onyGJil-I:KOBRHHbiX Ma-Tepl-l:aJiaX H pe3yJI&TaTaX HCCJie,l(OBa'lmft aBTOpa. Xa-paKTepl-13YeTCSI 3BOJII0Ql-I:SI B3fJISI,l(OB Ha oG~ee CTpoe-HHe .n;oKeMUpl-I:SI HH:m:Heft CHJie3l-I:H l-l npHBO,l(SITCSI pe-3YJI&TaT&I HCCJie,l(OBaHHl1, npoBe,l(eHHbiX B OT,l(eJibHbiX perHoHax.
KRZYSZTOF SCHOENEICH Polltechn!ka Szczecińska
PRZYCZYNEK DO ZNAJOMOSCI TARASOW RZECZNYCH
DEFINICJE WSTĘPNEPojęcile tarasu rzecznego dość późno pojav.·Ho się w literaturze geologicznej i do dziś jeszcze skupia wokół siebie wiele sprzecznych opinii, do dziś jest jeszcze wciąż doskonalone. Wyrazem tego jest m.in. nie w pełni ustalona terminologia i różnorodność systemów klasyfikacyjnych. Artykuł niniejszy, w któ-rym wykorzystano obserwacje poczynione, zwłaszcza na rzekach Polski północnej, ma na celu wywołanie dyskusji, przede wszystkim zaś na temat zagadnień sedymentalogicznych i ściśle z nimi związanych pro-blemów klasyfikacyjnych.
. Taras rzeczny jest formą powierzchni ziemi, jest zjawiskiem morfogenetycznym. Wygodniej jest wszak-że (a niekiedy wręcz należy) rozpatrywać go jako po-wierzchnię ziemi, wraz z tworzącą ją bryłą gruntu rzecznego.
Zjawiska powodowane przez wody płynące mogą być dwojakiego pochodzenia: erozyjnego lub akumu-lacyjnego. W kształtowaniu się zjawisk erozyjnych główny udział mają procesy erozji, podrzędny - pro-cesy akumulacji. Odwrotnie w kształtowaniu się zjawisk akumulacyjnych większe znaczenie mają pro-cesy akumulacji, chociaż jednocześnie mogły się pod-rzędnie przejawiać procesy erozji. Zjawiska kształto wane wyłącznie przez erozję lub wyłącznie przez akumulację mogą istnieć tylko na bardzo ograniczo-nych obszarach t w powstawaniu tarasów rzecznych nie mają praktycznego znaczenia.
Powyższą tezę zilustrować można na przykładzie punktu znajdującego się obecnie poza zasięgiem dyna-micznych wpływów rzeki, na gruntach rzecznych wy-pełniających wewnętrzną stronę jej krzywizny (ryc. 1).
Od chwili znalezienia się rozpatrywanego punktu w zasięgu wpływów erozji rzecznej, po moment wy-łączenia go z tych wpływów grunt w podłożu pod-legał erozji i akumulacji. Oczywiście (mimo iż zja-wiska erozji i1 akumulacji często rozpatruje się we wzajemnym odizolowaniu), że woda erodująca pod·· łoże unosi i po dnie toczy wyerodowany poprzednio materiał, pobranie nowego materiału powoduje zrzu··
cenie części materiału już transportowanego.
Jeżeli· zatem powierzchnia ziemi w zaznaczonym na ryc. l punkcie (A) znalazła się po zakończeniu pro-cesu niżej niż przed jego rozpoczęciem, znaczy to, że
więcej gruntu zostało wyerodowane, a mniej akumu-lowane. Inaczej mówiąc, w rozpatrywanym odcinku czasu· podłoże zostało zerodowane. Jeśli natomiast punkt (A), po wydobyciu się z zasięgu dynamicznego wpływu rzeki, znajdzie się wyżej niż przed wejściem
UKD 551.312.33:551.311.21:551.482.212
w orbitę procesu, to można wówczas powiedzieć, iż w danym odcinku czasu podłoże jego zostało akumu-lowane. A zatem zjawiska erozji powstają tam, gdzie od momentu rozpoczęcia procesu po jego zakończeniu
woda płynąca wyeroduje więcej materiału, a mniej akumuluje; natomiast zjawiska akumulacji tworzą się tam, gdzie więcej materiału będzie akumulowane, mniej erodowane.
GŁOWNE FORMY POWIERZCHNI
UKSZTAŁTOWANE PRZEZ WODY PŁYNĄCE Procesy dynamiczne powodowane przez wody pły nące kształtują cztery główne formy powierzchni ziemi pochodzenia rzecznego. Są to lądowe doliny rzeczne i podwodne doliny rzeczne, powstałe w wa-runkach przewag~ erozji nad akumulacją, oraz delty i stożki rzeczne kształtowane w warunkach przewagi akumulacji (ryc. 2).
Podwodne doliny rzeczne tworzą się w zbiornikach wody stojącej, w których wytracająca swą prędkość płynąca woda zdolna jest jeszcze erodować dno. Od dolin podwodnych w ścisłym słowa znaczeniu należy odróżniać zatopione doliny rzeczne wyerodowane na lądzi-e. Taką dolinę ma np. Odra w Roztoce Odrzań skiej, przy ujściu do Zalewu Szczecińskiego.
Lądowe doliny rzeczne, powstałe w wyniku działa nia erozji na lądzie, przybierają różny wygląd, zależny od kierunku erozji. Kierunek erozji/ daje się rozdzielić na trzy składowe: boczną, wgłębną i wsteczną. Zależ nie od wzajemnego stosunku tych składowych erozji elementy doliny stają się bardziej lub mniej wyodręb nione. Tymi elementami są tarasy doliny rzecznej, zwane w skrócie tarasami rzecznymi oraz zbocze doliny. Dla tarasu rzecznego proponuje się przyjąć następującą definicję: "Tarasem rzecznym (erozyjnym lub akumulacyjnym) zwie się część doliny rzecznej, stanowiąca niegdyś albo obecnie jej dno, podścielona gruntami rzecznymi, osadzonymi przez te same wody płynące, które spowodowały wyerodowanie doliny". Definicja ta, rozszerzona w stosunku do zwięzłych określeń zawartych w słownikach geologicznych
Klecz-kowskiego (3) i Krisztofowicza (5), głównie różni się od nich uznaniem za taras i: obecnego dna doliny (równina zalewowa Książkiewicza (6), równina nad-rzeczna Klimaszewskiego (4), ros. pojma). Ujęcie takie, zgodne jest m.in. z poglądami: Friedberga, Lencewicza, Wiśniowsklego (2, 7, 12).
Następny warunek zawarty w proponowanej defi-nicji podbudowania powierzchni tarasu przez grunty rzeczne, osadzone wodami tworzącymi dolinę, wyraża
chęć odcięcia się od form powierzchni o innej genezie, np. stożków rzecznych czy stożków soliflukcyjnych, pochodzących z pogłębiania dolin bocznych, osadza ... nych na powierzchni tarasu, lecz doń nie należących. Nadmieniam przy tym, iż zagadnienie późniejszego modelowania powierzchni tarasu, szczegółowo omawia-ne przez Tricarta (11) jest traktowaomawia-ne margiomawia-nesowo i nie będzie tu poruszane.
Taras rzeczny oddzielony jest od zbocza doliny mniej lub bardziej wyraźnym załamaniem. Zboczem doliny proponuję nazwać "te zewnętrzne części doliny, których powierzchnia powstała na drodze grawitacyj-nego osuwania się macierzystego podłoża do rzeki". Definicja ta, określająca taras rzeczny jako część doliny pozwala na jednoznaczne rozróżnienie go od stożka rzecznego i delty rzecznej, które to zjawiska są często ze sobą mylone. Stożek rzeczny i delta rzeczna nie są w stosunku do tarasu pojęciami równotzędny mi. Stożek rzeczny (rozmyślnie unika się rozpowszech-nionej nazwy stożek napływowy, bo napływowymi są również stożki• soliflukcyjne i fluwioglacjalne) jest formą powierzchni ziemi, powstałą w wyniku osadze-nia gruntu rzecznego na powierzchni uprzednio nie erodowanej lub wtedy, gdy uprzednio wyerodowana dolina zostanie całkowicie zasypana, a grunt rzeczny zacznie się gromadzić powyżej istniejącej przed rozpo-częciem erozji powierzchni ziemi.
Stożek rzeczny jest więc akumulacyjnym odpowied-nikiem doliny rzecznej, a zatem zjawiskiem jej równo-rzędnym. Deltę rzeczną można natomiast określić jako odpowiednik podwodnej doliny rzecznej. Delta rzeczna powstaje w wyniku akumulowania osadów rzecznych kosztem powierzchni wód stojących. Granicę jej od lądu wyznacza brzeg zbiornika w momencie po-przedzającym rozpoczęcie akumulacji rzecznej.
TARASY EROZYJNE A TARASY AKUMULACYJNE
Za tarasy akumulacyjne przyjęto uważać (4, 6) te tarasy rzeczne, których powierzchnię tworzą grunty pochodzenia rzecznego. Odpowiednio, za tarasy erozyj-ne uważa się te tarasy, których powierzchnia zbudo-wana jest z utworów starszych niż rzeczne. Podział taki nie wydaje się słuszny. Proponuje się przeprowa-dzić go na innych, poni~ej przedstawionych zasadach.
Rze.czne tarasy erozyjne powstają w procesie erodo-wania doliny rzecznej. Rozpowszechnienie ich jest zwykle nie doceniane, chociaż nie tylko w rzekach górskich, lecz i niżowych przeważają ilościowo nad akumulacyjnymi. Charakteryzują się one nachyleniem powierzchni w kierunku koryta rzeki, przy czym pochylenie to będzie tym większe, im większy jest udział składowej pionowej w procesie erozji. W przy-padku tarasów bardzo nachylonych granica między nimi a zboczem może być mniej wyraźna, niż przy tarasach erozyjnych słabo nachylonych, pospolitych zwłaszcza na niżu. Drugą obok pochylenia powierzchni, szczególną cechą tarasu erozyjnego jest niewielka miąższość podścielających go gruntów rzecznych, mniejsza od głębokości rzeki.
Tarasów erozyjnych w dolinie rzecznej może być wiele. Jeżeli powstają one przy niezmienionym reżimie dynamicznym rzeki, a tylko w wyniku zmiany kierun-ku erozji bocznej (ryc. 3), to posiadają jednakowe
l"-
EROZJAl~
._,
Lqdowa dolinarzeczna
g
Podwodna dolina:;.: rzeczna
nachylenie. Takie tarasy, pozostające ze sobą w śd.s ł:(m ge~e~ycznym związku, słuszniej jest nazwać po-z~omaml Jednego tarasu erozyjnego. W zmieniających s1ę warunkach dynamicznych powstają tarasy o róż nym. nachY_leniu. Dzieje się tak zarówno przy zmniej-~z~mu. udZiał~ składowej pionowej erozji, jak i przy JeJ zw1ększamu (ryc. 4, ryc. 5). W pierwszym przypad-ku powie~~chnia młodszego tarasu jest słabiej po-chylona mz starszego, natomiast w drugim bardzil!j.
Tak. scharakte~~zo:vane tarasy erozyjne odpowiadają w duzym przyb1zemu tzw. tarasom "poligenicznym" i "ześlizgowym" Klimaszewskiego czy też tarasom "skalno-żwirowym" Książkiewicza. Zaliczone zapewne byłyb! przez obu autorów do grupy tarasów tzw. er?ZYJ.no-akumulacyjnych. Ponieważ jednak jak po-wvedzlano zarówno erozja, jak i akumulacja rzeczna w "c~ystej" postaci występują tylko wyjątkowo, na ogramczonych obszarach i w ograniczonym przedziale czasu, "czyste" postacie tarasów erozyjnych są zjawis-kami wyjątkowymi, bez praktycznego znaczenia. Moż na zaryzykować twierdzenie, że schemat rzecznego tarasu erozyjnego, bez pokrywy gruntów rzecznych (jako zjawisko pierwotne, nie wtórnie powstałe) nie jest prawdziwy.
Za~ada przyjęt!ł w n~niejszym artykule, iż erozyj-nym! są wszystkie tarasy powstałe w procesie pogłę biania doliny rzecznej, pozwoli w każdym przypadku na bezbłędne odróżnienie ich od tarasów akumula-cyjnych, bez potrzeby uciekania się do tworzenia grup pośrednich, gromadzących postacie wątpliwe. ~godme z tą zasadą do tarasów erozyjnych należy za-hczyć wiele tarasów rzek niżowych, ze względu na obecność cienkiej pokrywy osadów rzecznych okreś lonych zwykle jako akumulacyjne.
Ja~o c7chę sz~zeg?lną tarasów akumulacyjnych pro-pon~Je s1ę. przyJąć 1ch. powstanie w procesie zasypy-wama dolmy rzeczneJ. Warunkiem istnienia tarasu akumulacyjnego jest nieprzekroczenie przez akumu-lację poziomu oJaczającego dolinę. Teoretycznie roz-patrując - takie całkowite zasypanie uprzednio wy-er.odowa~ej doliny j~~t możliwe. Wtedy jednak po-Wlerzchma akumulaCJI rzecznej przestanie być tara-sem, a przekształci się w stożek rzeczny.
Taras akumulacyjny różni się od erozyjnego całko wicie poziomym ułożeniem powierzchni, czasem jej s~abY_m ~?chyleniem w kierunku od rzeki, czyli prze-Clwme mz w przypadku tarasu erozyjnego. Miąższość gr.untu rzecznego tworzącego powierzchnię tarasu jest w1ększa od głębokości rzeki. Granica między zboczem doliny a powierzchnią tarasu jest wyraźna (przypad-~ów . wtór':lego. przemodel?wa!1ia np. przez ablację 1 sohflukcJę nU! rozpatruJe s1ę). Podobnie wyraźnie bywa zaznaczona granica między tarasem akumula-cyjnym a starszym od niego tarasem erozyjnym (ryc. 6). Jeżeli zgodnie z opisanymi kryteriami dokona się roz?zia~u ~arasów akumulacyjnych i erozyjnych, to okaze się, ze tarasy akumulacyjne są zjawiskiem dość rzadkim w dolinach rzecznych, rzadszym niż
się to obecnie przyjmuje. '
WEWNĘTRZNA BUDOWA TARASU RZECZNEGO Jak już stwierdzono, niewygodnie jest a nawet czasami niemożliwe jest rozpatrywanie ta;asu rzecz-AKUNULACJA /
Stożek rzeczny
"'
""
._,
Delta rzeczna C§ ~
Ryc. l Ryc. 2 Ryc. 3
Ryc. l. Erozja podloża w punkcie (A).
Ryc. 2. Klasyfikacja form powierzchni ziemi pocho-dzenia rzecznego.
Ryc. 3. Dwa poziomy jednego tarasu erozyjnego
po-wstale w wyniku zmiany kierunku erozji bocznej.
Fig. l. Erosion of substraturn at point (A). Fig. 2. Classification of the earth surface forms oJ
river origin.
Fig. 3. Twa horizons of one erosional terrace, developed
as a result of change in direction of lateral erosion
Ryc. 4 Ryc. 5 Ryc. 6 Ryc. 4. Dwa różne tarasy erozyjne powstale w
wy-niku oslabienia erozji wglębnej.
Ryc. 5. Dwa różne tarasy erozyjne powstale w wyniku
wzmożenia erozji wglębnej.
Ryc. 6. Wzajemny stosunek tarasów: erozyjnego
i akumulacyjnego.
Ryc. 7. Budowa tarasu rzecznego, u dolu grunty korytowe, u góry grunty powodziowe.
Fig. 7. Structure ot river terrace; at the bottom: channel grounds, at the top: tlood grounds.
nego wyłącznie jako powierzchni ziemi, bez uwzględ
nienia tworzącej tę powierzchnię bryły gruntu
rzecz-nego. Budowę tej bryły określa się potocznie mianem
budowy tarasu rzecznego. Zasady wewnętrznej
budo-wy tarasu przedstawione zostały po raz pierwszy
w 1941 r. przez J. Plusnina (8). W literaturze obcej
zwłaszcza radzieckiej zaczęły się upowszechniać z koń
cem lat pięćdziesiątych. Literaturze polskiej
zagad-nienie to jest obce. Poniżej rozwija się tezy Plusnlna.
Terminologię przyjęto z wcześniejszych prac autora
(9, 10), omawiających marginesowo zagadnienie
we-wnętrznej budowy tarasu.
Grunt rzeczny, tworzący powierzchnię tarasu,
po-wstaje albo z osadzenia wieczyny, tzn. frakcji
grub-szej, wleczonej po dnie, albo zawiesiny, składającej się
z cząstek swobodnie unoszonych w wodzie. Wleczyna
odkładana bywa poniżej średniego zwierciadła wody.
Ponieważ osadza się ona w korycie rzeki, tworzy więc
korytową podfację rzeczną.
Grunty rzeczne korytowe, w skrócie kor-ytowe,
wy-kształcone są w postaci piasków różnych granulacji,
pospółek i żwirów, zawiesina nie osadza się w
kory-cie. W czasie niskiego i średniego stanu wody, bywa
ona wynoszona do jeziora lub morza, natomiast w
czasie wysokich stanów powodziowych gromadzi się
poza korytem, na zalanej powierzchni tarasu, tam,
gdzie z powodu małej prędkości wody nie dociera
wleczyna. Zawiesina osadza się przeto powyżej śred
niego zwierciadła wody, tworząc podfację powodziową
(ze względu na osadzanie się na zalanych w czasie
powodzi obszarów).
Grunty rzeczne - powodziOwe, w skrócie
powodzio-we, składają się ze wszystkich odmian namułów,
tor-fów, podrzędnie także z piasków gliniastych, piasków
pylastych i pyłów.
Grunty korytowe w bryle tworzącej taras rzeczny
(obojętne czy erozyjny, czy też akumulacyjny) leżą
zawsze u spodu (ryc. 7), tworząc cokół tarasu,
powo-dziowe na wierzchu; tworząc jego pokrywę (łatwo
za-uważyć, że słowa "cokół" i "pokrywa" mają tu inne
znaczenie niż u Książkiewicza). Pokrywa tarasu nie
zawsze jest w pełni wykształcona. Często składa się
z izolowanych płatów o miąższości 1-2 m.
Niejedno-krotnie wszakże spąg jej zalega niżej średniego
zwier-ciadła wody, a nawet w przypadku Odry pod
Szczeci-nem - poniżej dna rzeki~ Są to jednak anomalie
306
Fig. 4. Two ditterent erosional terraces originated due to the weakening ot deep erosion process. Fig. 5. Two ditterent erosional terraces formed due to
the reintorcement ot deep erosion process.
Fig. 6. Mutual relationship ot erosional and
accumu-Zation terraces.
spowodowane przeważnie istnieniem pionowych
ru-chów powierzchni ziemi. Do pokrywy powodziowej
zaliczać można również organogeniczne i spoiste
grunty starorzeczy. Miąższość ich nie jest jednak
reprezentatywna dla miąższości pokrywy.
LITERA'l'URA
l. B o n d ar c z u k W. G. - Osnowy gieomorfologii.
Moskwa 1949.
2. F r i e d b er g W. - Zasady geologii. Warszawa
1923.
3. Kleczkowski A., Dziewański J . - Słow
nik geologiczny. Warszawa 1953.
4. K l i m a s z e w ski M. Geomorfologia ogólna.
Warszawa 1961.
5. K r il s z t o f o w i c z A. N. - Gieołogiczeskij
slo-war. Moskwa 1960.
6. Książki e w i c z M. - Geologia dynamiczna.
Warszawa 1951.
7. L e n c e w i c z St. - Geografia fizyczna Polski.
Warszawa 1955.
8. P l u s n i n J. W. - Głos w dyskusji na
konfe-rencji geomorfologicznej AN ZSRR w Moskwie
w 1941 r. Trudy Inst. Gieografii AN SSSR, wyp.
39, Moskwa 1948.
9. S c h o e n e i c h K. - Żywe procesy tektoni-czne
w północno-zachodniej Polsce. Szczecin 1962.
10. S c h o e n e i c h K. - Geologia. Skrypt z wykła
dów dla kierunku "budownictwo lądowe". Szczecin
1964.
11. Tricar t J. - Zagadnienia geomorfologiczne.
Warszawa 1960.
12. Wiś n i o w ski T. - Zasady mineralogii i
geolo-gii. Lwów 1912.
SUMMARY
The paper presents a project of classification of
river terraces. The river erosional processes taking
place on the continent form a continental river valley, those governing in a stagnant water basin are
res-ponsible for produetlon of a subaqueous river valley
being a continuation of the continental one. The river
accumulation processes taking place on the continent
cause the formation of a river cone, those manifesting
themselves in a stagnant water basin contribute to
the formatlon of river delta. The continental river
valley appears to represent the most common surface
form developed as a result of the activity of
dyna-mical river processes. Valley slope and river terraces
are its structural elements, the valley bottom being
the lowermost terrace of the river. The river terrace
formed under conditions of deepening the river valley,
i.e. during the prevalence of erosion over
accumula-tion, represents an errosional terrace (Figs 3, 4 and 5).
Both surface inclination towards the river and slight
thickness of underlying river grounds, always smaller
than the depth of river, are its characteristic features.
Accumulation river terrace formed under conditions
erosion, is characterized by a horizontal surface, locally slightly inclined towards the valley slopes, and by a thickness of river grounds, greater than the
depth of river (Figs 6 and 7). An accumulation terrace
exists until the previously eroded valley is completely buried.
The river terrace, both accumulation and erosional, consists of two parts. Lower part, for which the name "terrace socle" is proposed, is built up of loose river grounds formed due to the sedimentation of traction material (stones, gravels, sand-gravel mix and sands), and upper part, the so-called terrace cover, consists of coherent and organie grounds formed due to the sedimentation of suspension material (alluvi·al depo-sits, tills, silty sands and silts). In terraces formed under conditions of unchanged dynamical river regime, the terrace cover rests above, and the terrace socle below the mean water. A different occurrence form proves the changing of regime either during the formathm of terrace. or already after its accumu-lation.
PE310ME
B pa60Te npe.ącTaBneH npoeKT KJlacCHcPHKaJ..vur peą
HbiX Teppac. llpoqeCCbi pe'łH'O:H 3po3mr, npo.~o~cxo.ąHJ..qHe
Ha M8Tep.11Ke, o6pa3yiOT KOHTHHeHTaJibHyiO pe'IHYIO AOJIHHY, a npoqecCbl npOHCXOAHJ..q.l1e B 6ecCTO'IHOM
BO,ąOeMe - nOABOAHYIQ peąHyiO ,ąOJIHHy, SIBJIHIOJ..qy!OC;I
npo.ąonJKelDfeM KOHT.11HeHTaJibHOH _ąOJI.I1Hbl. llpoqeCCbl
pe'IHOH aKKYMYJIHI..\.11.11, npOHBJIHIOJ..q.l1ecH Ha KOHTH-HeHTe, o6ycnaBJI.I1BaiOT o6pa30BaHJfH pe'IHbiX KOHYCOB, a npoqecCbi B 3aCTOHHOM BOAOeMe Bbl3biBaiOT
B03HJ1K-HOBeHJ1e peąHo:H .ąenbTbi. Ha.l16onee
pacrrpocTpaseH-HOH cPOPMOH noBepXHOCT.I1, o6pa30BaHpacrrpocTpaseH-HOH B HTOre
_ąeHTeJibHOCTH _ąHHaMH'łeCKHX pe'IHbiX npoqeCCOB,
srsnHeTcl'l KOlłTHHeHTaJibHaH pe'lHasr .ąon.I1Ha. Ee
co-cTaBHbre 3JieMeHTbi - CKJIOH AOJI.I1Hbl H pe'IHbie
Tep-pacbi, npnąeM ,ąHO .ąonHHbi npe.ącTaBnHeT caMYIO
IDIJKHIOIO peąHyw Teppacy. PeąHasr Teppaca,
B03HH-KaiO~..qasr npn yrny6neHmr peąHo:H AOnHHbi, T.e. npn
npeo6na.ąamm 3po3mr sa.ą aKKYMynsrq.~o~e:H, HBnsreTCn
3P03HOHHo:H Teppaco:H (p.~o~c. 3, 4, 5). XapaKTePHbiM·H
ąepTaMH TaKO:ti TeppaCbl SIBJISIIOTCSI HaKJIOH
noBepx-HOCTH K peKe .11 He60JibWaSI MOJ..qHOCTb pe'IHbiX
Ha-HOCOB, nOACT.11JiaiOJ..qHX 3TY DOBepXHOCTb, BCer_ąa
MeHb-wasr ąeM rny6.~o~sa peKH.
AKKyMy'JIHTHBHasr peąHasr Teppaca, B03HHKaiO~..qasr
B YCJIOBHSIX BpeMeHHOro npeo6na.ąaH.I1H aKKYMYJISiqHH
HaA 3p03.11eH, xapaKTep.113YeTCSI rop.1130HTaJibHOH
no-BepXHOCTbiO, HHOr.ąa CJierKa HaKJIOHeHHOH no
HanpaB-JieHl110 K CKJIOHaM ,ąOJIHHbi, H MOJ..qHOCTbiO pe'IHbiX
llaHOCOB, npeBbiWaiOJ..qeH rny6HHY peKH (pHC. 6, 7).
AKKYMYJIHT.I1BHasr Teppaca cy~..qecTBYeT .ąo rex nop,
noKa pasee o6pa3oBaHHasr .ąon.I1Ha He 6y.ąeT
3acbma-Ha nonHOCTbiO.
PeąHasr Teppaca, KaK aKKyMynsrrnBHasr, TaK H
3po-3HOHHasr, COCTOHT ~13 _ąByX 'łaCTefi: HHJKHeH, KOTOPYIO
npeAJiaraeTCSI Ha3BaTb OCHOBalDfeM Teppa'Cbl,
COCTOSI-J..qe:fi H3 pbiXJibiX pyCJIOBbiX pe'IHbiX HaHOCOB -
o6-JIOMKOB, rpasnsr .11 necKa, H BepxHe:H - TaK Ha3.
no-Kpoaa TeppaCbi, CJIOJKeHHOH cqeMeHT.I1poBaHHbiM.I1
.11 opraHH'łeCKHMH OCa.ąKaMH, B03HHKWHMH nyTeM
OT-JIOJKeliHSI B3BeWeHHbiX 'ła'C'Niq (aneBpMTbi, rnHHbl,
nen~OBbre necKH, HJibi). B Teppacax o6pa3oBaBwnxcsr
B YCJIOBHHX UOCTOHHHOro ,ąHHaMH'łecKOro peJKHMa
peKH noKpoB Teppacbi 3aneraeT BbiWe cpe.ąsero
ypOBHSI peKH, a OCHOBalDfe Teppacbi HHJKe. ,ZJ;pyroe
3aneraHJfe CBH.ąeTenbcTByeT o H3MeHeHIDI pe:lKHMa BO
BpeMsr o6pa3oBasusr Teppacbr unn nocne
ee
o6pa3o-BalDfsr.
ALFRED MAJEROWICZ Uniwersytet Wrocławski
WSTĘPNA
CHARAKTERYSTYKA PETROGRAFICZNA SKALY
ULTRA-FEMICZNEJ Z OKOLICY 1MBRAMOWIC
Zmienione skały ultrafemiczne, zwane ogólnie
ser-pentynitami, tworzą największe wystąpienie na
przed-polu Sudetów w grupie górskiej Slęży. Łącznie
zaj-mują one obszar około 80 km2, otaczając sam masyw
Slęży łukowato od S, E, W i NE. Nieduże, izolowane
wystąpienie tych skał znajduje się po północnej
stro-nie masywu w Sobótce, gdzie od kilkudziesięciu lat
eksploatowany jest magnezyt.
Główny trzon Slęży stanowi zmienione gabro
(meta-gabro) oraz zmienne pod względem strukturalnym
amfibolity. Spod tej serii zasadowych i
ultrazasado-wych skał wynurzają się granitaidy należące do
ma-sywu granitowego Strzegom-Sobótka rozciągającego
się stąd w kierunku WNW na przestrzeni około 40 km
i dochodzącego do brzegu Sudetów w okoli~y Jawora
i Chełmca.
Autor w czasie przeprowadzania badań
geologiczno--petrograficznych w północno-wschodniej
metamor-ficznej osłonie tego masywu, gdzie wiele skał
ozna-czonych było w literaturze niemieckiej nieściśle lub
błędnie, zwrócił uwagę na skałę, która na mapie L. v.z.
Mtihlena w skali l : 25 000 oznaczona była jako
amfi-bolit (12). Megaskopowo zdradza ona cechy skały
ultrafemicznej, podobnej do serpentynitów rejonu Slęży.
W naturalnych odsłonięciach skała ta występuje na
wschodnich i południowych zboczach małego, wydłu
żonego pagórka (około 80 X 20 m), o dość stromych
zboczach i .względnej wysokości nie przekraczającej
1,5 m. Zachował się on dzięki większej odporności na
wietrzenie, a położony jest około 2,5 km na SW od
wsi Imbramowice. Poszczególne odsłonięcia omawianej
UKD 552.4:549.623.7(438.25)
skały nie przekraczają l m~ powierzchni. W południo
wej części pagórka okop wojenny odsłonił skałę na
nieco większej przestrzeni. Ostatnio wykonane wkopy
odsłoniły tę samą skałę w mniej zwietrzałym stanie
na N od pagórka.
W najbliższym otoczeniu znaczone są na wyżej
wspomnianej mapie jako występujące pod
przykry-erem czwartorzędowym, hornfelsowe łupki
muskowi-towe i serycymuskowi-towe, częściowo przepojone kwarcem,
hornfelsy, ortoamfibolity diabazowe, łupki zieleńcowe
oraz dwułyszczykowe granity. Granity odsłaniają się
w małych łomach koło wsi Mrowiny, amfibolity
od-słaniają się bardzo słabo przy drodze z Mrowin do
osiedla Weselica, a łyszczykowe łupki hornfelsowe
na wzgórzu o punkcie wys. 239,0 oraz na SE krańcu
Weselicy. Łupki te zqstały odkryte za pomocą wkopów
także na NW od wsi Tarnawa (ryc.).
Przeglądowe badania petrograficzne pozwoliły .okreś
lić skały z Tarnawy oraz ze wzgórza 239,0 jako łupki
kwarcytowo-łyszczykowe zawierając;:e miejscami
anda-luzyt, a łupkil z SE krańca Weselicy jako łupki
kwarcytowo-serycytowe. Amfibolity należą przeważ
nie do gruboziarnistych ortoamfibolitów. Tylko
amfi-bolity występujące na E od Tarnawy mają odmienne
cechy petrograficzne, są bogate w epidot i
prawdopo-dobnie dlatego niesłusznie były oznaczone na mapie
L. v.z. Mtihlena jako łupk~ zieleńcowe. Granit z
okoli-cy Mrowin w pobliżu kontaktu z wyżej wymienionymi
skałami jest granitem dwułyszczykowym makro i
mi-kroskopowo podobnym do granitu z rejonu Ślęży,
gdzie na kontakcie z osłoną tworzy opisaną już
cha-rakterystyczną strefę brzeżną (10)
