Osoby starsze w strukturze gospodarstw domowych

Wanda Nowak-Sapota

2. Osoby starsze w strukturze

gospodarstw domowych

Z n a c z e n ie p o ję c ia „ s ta rz e n ie ” ro z p a try w a n e jest w r ó ż n o r o d n y c h a sp e k ­ tach. W u ję c iu c h ro n o lo g ic z n y m jest to w iek k a le n d a rz o w y cz y li o k re s czasu , jaki u p ły n ą ! o d m o m e n tu n a ro d z in do c h w ili o b e c n e j. S ta r z e n ie b io lo g ic z ­ n e k o ja rz y się z p ro c e se m z m ia n , ja k ie d o k o n u ją się z r ó ż n ą in te n s y w n o ś c ią u p o sz c z e g ó ln y c h o só b , co n a z y w a n e jest c z ęsto w ie k ie m c z y n n o ś c io w y m [C ze­ ch o w icz, 1998]. S ta rz e n ie d e m o g ra fic z n e o d n o s i się do s p o łe c z e ń s tw a i jest p o strz e g a n e ja k o w z ro s t lic z b y i u d z ia łu osó b p o w y żej p e w n e j g ra n ic y w ie k u w śró d o g ó łu lu d n o ś c i o k re ś lo n e g o te ry to r iu m [K o w a le sk i, 2000], R ó ż n o r o d ­ ność z n a c z e n ia sło w a „ s ta rz e n ie ” jest w y z n a c z n ik ie m z a k r e s u o b e c n y c h i p rz y ­ sz ły c h w y zw ań d la p a ń s tw a , s p o łe c z e ń stw a , ro d z in y , k tó re z w ią z a n e są z ty m p ro cesem .

Jak o ść życia osób sta rsz y c h n ie zależy w y łą c z n ie o d u p o w s z e c h n ia n ia , gw a­ ra n to w a n y c h p rzez in s ty tu c je p u b lic z n e , św iad czeń p ie n ię ż n y c h . W ażn ą, a n aw et często d o m in u ją c ą ro lę , m a ją re lac je osób sta rsz y c h z c z ło n k a m i ro d z in y n a le ż ą ­ cym i do ró ż n y c h p o k o le ń [S zu k alsk i, 2004]. N ie sp o só b p o m in ą ć k o n ie c z n o śc i zm ia n w p o lity c e sp o łeczn ej p a ń stw a w k ie r u n k u p rz e b u d o w y s tr u k tu r o p iek i zd ro w o tn e j, zasobów m ie sz k a n io w y c h , p o lity k i so cjaln ej i ic h d o sto so w a n ia do p o trz e b starszej g ru p y sp o łecze ń stw a.

C elem o p ra c o w a n ia jest p re z e n ta cja i a n a liz a d a n y c h s ta ty s ty c z n y c h , k tó ­ re pozw alają n a d o k o n a n ie o c e n y sk ali p ro b le m u s ta rz e n ia się p o lsk ie g o s p o ­ łeczeń stw a, p o p rze z w sk a z a n ie m iejsca osób sta rsz y c h w ro d z in ie , ro z u m ia n e j w k ate g o ria c h sp isu p o w sze ch n eg o , a w ięc w y o d rę b n io n e j w ra m a c h g o sp o d a r­ stw a dom ow ego. P o d staw ą a n a liz y są d a n e p o ch o d z ą c e z N a ro d o w e g o S p isu P o ­ w szech n eg o 2002 r. o raz, w m ia rę m o żliw o ści, p o p rz e d n ic h spisów .

2.1. Z m iany w liczbie i strukturze w ielko ści

g o s p o d a rs tw d o m o w ych

38230 N S P w ykazały, że w 2002 r. o b sz a r P o lsk i z a m ie sz k iw a ło p o n a d

tys. o só b , p rz y czym d o m in u ją c a część (o k o ło 61,8% ), to m ie sz k a ń c y m iast. g o sp o d a rstw a c h d o m o w y ch s k o n c e n tro w a n y c h b y ło n ie m a l 99% o g ółu

44 V V d l i u a i N w v v c i r \ - v » ł L 4 p ^ L c i

lu d n o ś c i k ra ju , a u d z ia ł te n w a h a ł się w g ra n ic a c h o d o k o ło 98,6% w m ia sta c h do n ie m a l 99,5% n a w si. O zn a c z a to , że n iew ielk a część p o lsk ie g o sp o łe c z e ń stw a za m ie sz k u je w o b ie k ta c h zb io ro w eg o z a k w a te ro w an ia a u d z ia ł tej g ru p y osób w p o p u la c ji o d 1970 r. sy ste m a ty c z n ie m aleje (ta b . 2.1).

Tablica 2.1. Ludność w gospodarstwach domowych w latach 1 9 7 0 -2 0 0 2 (w procentach ogóiu ludności)

Lata O góiem M iasta W ieś

1970 97,3 95,7 99,0

1978 97,2 95,9 99,0

1988 98,0 97,2 99,3

2002 99,0 98,6 99,5

Źródło: Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna. NSP 2002, GUS, Warszawa 2003.

W 2002 r. w s to s u n k u do 1988 r. liczb a m ie sz k a ń c ó w g o sp o d a rstw z b io ro ­ w ych o b n iż y ła się o 324,4 tys. osó b , co sta n o w i o k o ło 44% s p a d e k lic z b y lu d n o śc i sp isa n e j w o b ie k ta c h zb io ro w eg o za k w a tero w an ia.

T e n d e n c je z m ia n o g ó ln ej liczb y lu d n o ś c i P o lsk i i lu d n o ś c i w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y c h p re z e n tu je ta b lic a 2.2.

Tablica 2.2. Ludność ogótem i ludność w gospodarstwach domowych w latach 1 9 7 0 -2 0 0 2

L udność L ud ność w gospodarstw ach dom ow ych

Lata ogółem miasta w ieś ogółem m iasta w ieś

1970 = 100

1978 107,4 118,1 95,7 107,4 118,4 95,8

1988 116,0 135,8 94,4 116,9 137,9 94,6

2002 117,1 138,4 93,9 119,1 142,5 94,3

Źródto: Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna. NSP 2002, GUS, Warszawa 2003.

A n a liz a d a n y c h sp iso w y ch pozw ala zauw ażyć:

— ro s n ą c ą te n d e n c ję ogó ln ej liczb y lu d n o ś c i o d 1970 r., p rz y jed n o c z e sn y m w zro śc ie lic z b y o só b w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y ch ,

— lic z b a lu d n o ś c i P o lsk i w z ra sta ła w y łąc zn ie n a s k u te k p rz y r o s tu liczby m ie sz k a ń c ó w m ia s t;

— lu d n o ś ć s k u p io n a w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y c h w la ta c h 1 9 7 0 - 1 9 7 8 z m ie n ia ła się w ta k im sa m y m s to p n iu jak o g ó ln a lic z b a lu d n o ś c i k ra ju a p ra w id ­ łow ość ta d o ty c z y ła za ró w n o m ia st jak i te re n ó w w ie jsk ic h ,

— w 1988 r. w s to s u n k u do 1970 w z ro st lic z b y lu d n o ś c i w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y c h n ie z n a c z n ie w y p rz e d z a ł p rz y ro s t o gólnej lic z b y lu d n o ś c i k ra ju , w n a ­ s tę p n y m o k re sie ró ż n ic e te p o g łę b ia ją się.

— w m ia s ta c h , k ie ru n e k i s to p ie ń w zg lę d n y c h p rz y ro stó w w lic z b ie lu d n o ­ ści o b u p o p u la c ji b y ł z b liż o n y do o g ó ln o p o lsk ic h te n d e n c ji z m ia n . N a w si,

spad-osoby stŁ»s*-c >» a ~— ---,~ .. 1_ kowi ogólnej licz b y lu d n o ś c i tow arzyszy! n ie z n a c z n ie m n ie jsz y sp a d e k liczb y

o s ó b w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y ch .

W ogólnej lic z b ie lu d n o ś c i P o lsk i w 2002 r., 37812,7 tys. osó b tw o rz y ło łą c z ­ nie p o n a d 13337 tys. g o sp o d a rstw d o m o w y c h , w ty m o k o ło 67,8% sta n o w iły gospodarstw a w m ia sta c h . W la ta c h 1978-2002 o d n o to w a n o z n a c z n y p rz y ro s t ogólnej liczy g o sp o d a rstw d o m o w y c h w s to s u n k u do 1970 r., sięgający 27,7% w 1988 r. i p o n a d 42% w 2002 r.

W ysokie w z g lę d n e p rz y ro sty b y ły szczeg ó ln ie w id o c z n e w m ia sta c h : od 45 9% w 1988 r. do 66,3% w 2002 r. w obec re la ty w n ie n ie w ie lk ic h n a w si. T en ­ dencje d o tyczące k ie r u n k u i s to p n ia z m ia n lic z b y lu d n o ś c i sk o n c e n tro w a n e j w g o sp o d a rstw a ch d o m o w y c h b y ły z ró ż n ic o w a n e w z a leż n o ści o d m ie jsc a za­ m ieszkania. L u d n o ś ć g o sp o d a rstw d o m o w y ch w P olsce w z ra sta ła z d ecy d o w a­ nie w olniej n iż o g ó ln a lic z b a g o sp o d arstw , a p rz y ro s t b y ł w id o c z n y w y łąc zn ie w m iastach . N a w si, w zro sto w i lic z b y g o sp o d a rstw d o m o w y c h to w a rz y sz y ł sy ste ­ m atyczny sp a d e k lic z b y lu d n o śc i. K o n se k w e n c ją ty c h tre n d ó w jest o b n iż ająca się p rz e c ię tn a w ielk o ść g o sp o d a rstw a d om ow ego (tab . 2.3).

Tablica 2.3. Zmiany w liczbie i w ielkości gospodarstw domowych w latach 1 9 7 0 -2 0 0 2 .

Gospodarstwa dom ow e Przeciętna w ielk ość gospodarstwa

Lata ogółem m iasta w ieś ogółem m iasta w ieś

1970 = 100

1978 116,8 126,0 104,3 3,11 2,85 3,55

1988 127,7 145,9 103,0 3,10 2,86 3,55

2002 142,2 166,3 109,7 2,84 2,60 3,33

Źródło: N S P 2002, Gospodarstwa domowe i rodziny. GUS, Warszawa 2003.

P ierw sze, is to tn e z m ia n y w ty m z a k re sie n a s tą p iły w la ta c h 1970-1978. S p a­ dek śre d n ie j w ielk o śc i g o sp o d a rstw a w P olsce o n ie m a l 8%, sp o w o d o w a n y b y ł o b n iż e n ie m się lic z e b n o śc i g o sp o d a rstw a d o m o w eg o n a w si o 8,3% o ra z o k o ło 6% w m ia stach . N a s tę p n y o k re s is to tn y c h z m ia n to la ta 1988-2002. W 2002 r. w zrostow i o gólnej lic z b y g o sp o d a rstw o p o n a d 11% to w arz y szy ł sp a d e k śre d n ie j jego w ielkości o 8,4%. Z d e c y d o w a n y w pływ n a sk alę ty c h z m ia n m ia ł p rz y ro st lczby g o sp o d a rstw w m ia sta c h o n ie m a l 14% (n a w si o o k o ło 6,5% ) p rz y sp a d k u lego p rz e c iętn ej w ielk o ści o o k o ło 9,5% (n a w si o 1,6%).

W 2002 r. g o sp o d arstw a o najm niejszej liczeb n ie w ielkości o d n o to w a n o ^ w o je w ó d z tw ie łó d z k im (2,63 osób) a najw iększe w p o d k a rp a c k im (3,38 osób).

obszarze re la ty w n ie n isk ic h w artości śred n iej zn alazły się, o b o k łó d zk ieg o , wo- lewodztwo z a c h o d n io p o m o rsk ie , dw a w ojew ództw a P o lsk i p o łu d n io w o -z a c h o d ­ nie) oraz m azow ieckie. N ajw ięk szą prz e c ię tn ą w ielk o ścią g o sp o d arstw a dom ow ego

eitym ow ały się, o b o k p o d k a rp a ck ie g o , m ało p o lsk ie i w ielk o p o lsk ie (rys. 2.1). O bserw ow ane zm ian y b yły n iew ątpliw ie konsekw encją przekształceń s tru k tu rz e dem ograficznej i sp ołeczn o-ek on om iczn ej lu d n o ści kraju, co p rze­

k ła d a się b e z p o ś re d n io n a p rz e o b ra ż e n ia w d y n a m ic e lic z b y i s k ła d u osobow ego g o sp o d a rstw d o m o w y c h , jak ró w n ie ż s tr u k tu r y ic h lic zeb n ej w ielk o ści.

W ojew ództw a D5 Dolnośląskie KP Kujawsko - Pomorskie LB Lubelskie LU Lubuskie ŁD Łódzkie MŁ Małopolskie MZ Mazowieckie OP Opolskie PK Podkarpackie PO Podlaskie PM Pomorskie ŚL Śląskie 5W Świętokrzyskie WM Warmińsko - Mazurskie WP Wielkopolskie ZP Zachodniopomorski e i: > M d o 2 ,8 4 | | 2 ,8 5 - 3 ,0 5 I I 3 ,0 6 i w ię c e j

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002.

Rys. 2.1. Przeciętna liczba osób w gospodarstwie dom owym według województw w 2002 r.

Z a sa d n ic z e z m ia n y d o ty czy ły u trw alającej się o d 1970 r. te n d e n c ji sp ad k u u d z ia łó w g o sp o d a rstw w ielo o so b o w y ch p rz y dość in te n s y w n y m w z ro śc ie o d e­ tk a je d n o - i d w u o so b o w y c h , a s to p ie ń z m ia n b y ł sz czeg ó ln ie w id o c z n y w latach 1 988-2002. W 1988 r. w s to s u n k u do 1970 u d z ia ł g o sp o d a rstw jed n o o so b o w y ch w z ró sł o 13,7%, p rz y czym w m ia sta c h b y ł to p rz y ro s t n ie w ie lk i (o k o ło 1,5%), n a to m ia s t b a rd z o in te n s y w n y n a w si, b o sięgający p o n a d 34%. W 2002 r., n ie ­ m a l co cz w a rte g o sp o d a rstw o w P o lsce b y ło je d n o o so b o w e a u d z ia ł ic h w ogólnej lic z b ie g o sp o d a rstw zw ięk szy ł się o 35,5% w s to s u n k u do 1988 r., s to p ie ń w zrostu o sią g n ą ł 36,5% w m ia s ta c h i n ie m a l 30% n a wsi.

Is to tn e ró ż n ic e u d z ia łó w je d n o o so b o w y ch g o sp o d arstw , w o g ó ln ej ic h licz­ b ie , o b se rw u je się w p o szcz eg ó ln y ch w o jew ó d ztw ach , zw łaszcza w p o ró w n a n ia c h u w z g lę d n ia ją cy c h p o d z ia ł m iasta-w ieś. N a jn iż sz e u d z ia ły , w sk a li k ra ju , o d n o to ­ w an o w w o je w ó d ztw ac h p o d k a rp a c k im , w ie lk o p o lsk im i k u ja w sk o -p o m o rsk im (w p rz e d z ia le o k o ło 19% -22% ), n a to m ia s t w d o ln o ś lą s k im , łó d z k im i śląskim o d se te k g o sp o d a rstw je d n o o so b o w y ch p rz e k ra c z a ł 25% , a n ajw y ższy poziom (28,7% ) o sią g n ę ło w o jew ó d ztw o m azo w ieck ie. R e la ty w n ie w y so k im i o d se tk a ­ m i le g ity m o w a ły się m ia sta , w k tó ry c h p o z io m u d z ia łó w je d n o o so b o w y c h go­

(jsouyj^

s p o d a r s t w w a h a ł się w g ra n ic a c h o d o k o ło 23% w p o d k a rp a c k im do p o n a d 32%

w w ojew ództw ie m a z o w ie c k im . W o b szarze n a jn iż sz y c h u d z ia łó w z n a la z ły się rów nież m ia s ta w o jew ó d ztw : k u ja w sk o -p o m o rsk ie g o , św ię to k rz y sk ie g o , w a r­ m iń sk o -m a z u rsk ie g o o ra z w ie lk o p o lsk ieg o . D w a w o je w ó d ztw a P o lsk i śro d k o w ej (łódzkie i m a zo w ie ck ie) o ra z m a ło p o lsk ie tw o rz y ły re g io n o n ajw y ższy ch u d z ia ­ łach je d n o o so b o w y c h g o sp o d a rstw w m ia sta c h . P o z io m u d z ia łó w n a w si k s z ta ł­ tował się w p rz e d z ia le 14% (w ielk o p o lsk ie ) — 22,2% (lu b e ls k ie i p o d la sk ie ). W ojew ództw a p asa p o m o rsk ie g o , o b sz a ru w ie lk o p o lsk i o ra z dw a w o jew ó d ztw a p ołudniow ej P o lsk i z n a la z ły się w re g io n ie n a jn iż sz y c h u d z ia łó w je d n o o s o b o ­ wych g o sp o d arstw , n a to m ia s t n ajw yższe o d se tk i o d n o to w a n o , o b o k w sc h o d n ic h obszarów, w d w u w o je w ó d z tw ach c e n tra ln y c h o ra z o p o ls k im (rys. 2.2).

M ia s ta W ie ś

□ p o w y ż e j 2 9 ,2 ] p o w y ż e j 1 9 /

Zródlo: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002.

Rys. 2.2. Gospodarstwa jednoosobowe w procentach ogólnej liczby gospodarstw domowych danego województwa w 2002 r.

Praw idłow ości te są od zw iercied len iem struktury o g ó łu gospodarstw d o m o ­ wych w edług w ielk ości. N ajw iększe liczeb n ie gospodarstw a na obszarach m iast i wsi odnotow ano w w ojew ództw ie podkarpackim a najm niejsze, w m iastach w o ­ jewództw łód zk iego i m azow ieckiego.

W s tru k tu rz e o g ó łu m ie jsk ic h g o sp o d a rstw p o n a d 52% s ta n o w iły jeno- w uosobow e je d n o s tk i, ale d o m in u ją c a pozycja b y ła u d z ia łe m g o sp o d a rstw )e noo so b o w y ch (ta b . 4). R e la ty w n ie n a jm n ie jsz ą g ru p ę (9% ) s ta n o w iły p ię ­ cioosobow e i w ię k sze zespoły, z m n iejszy ł się z n a c z n ie u d z ia ł czte ro o so b o w y c h g o sp o d arstw (o p o n a d 25% w 2002 r. w s to s u n k u d o 1988r.). C h a ra k te ry s ty c z n ą Cechą s tr u k tu r y w ie jsk ic h g o sp o d a rstw d o m o w y c h b y ł d o m in u ją c y u d z ia ł d u ­

ży ch lic z e b n ie zesp o łó w (tab . 2.4). O d 1970 r. o d se te k g o sp o d a rstw 5 -cio i więcej o so b o w y ch s y ste m a ty c z n ie z m n ie jsza! się, ale n a d a l u tr z y m a ł p ie rw sz ą pozycję w o g ó ln ej lic z b ie g o sp o d a rstw d o m o w y c h na w si. N ie w ie lk ie s p a d k i u d z ia łó w d a ły się zauw ażyć o d 1978 r. w g ru p ie 4 -ro o so b o w y ch zesp o łó w , n a to m ia s t d u żą s ta b iliz a c ją u d z ia łó w c h a ra k te ry z o w a ły się dw u- i trz y o so b o w e g o sp o d arstw a.

Tablica 2.4. Gospodarstwa domowe według liczby osób w gospodarstwie w latach 1 9 7 0 -2 0 0 2

Gospodarstwa dom ow e Lata O gółem

w tym o liczb ie osób

1 2 3 4 5 i więcej

w tysiącach w procentach ogółu

O gółem 1970 9376,3 16,1 18,8 20,2 21,0 23,9 1978 10948,1 17,4 21,7 22,8 21,2 16,9 1988 11970,4 18.3 22,3 20,3 22,0 17,1 2002 13337,0 24,8 23,1 19,9 18,0 14,1 Miasta 1970 5390,2 20,0 20,0 22,2 22,0 15,8 1978 6789,9 20,7 22,3 24,6 21,8 10,6 1988 7864,1 20,3 23,5 21,9 23,2 11,1 2002 8964,5 27,7 24,7 21,1 17,5 9,0 W ieś 1970 3986,1 10,8 17,2 17,6 19,5 34,9 1978 4158,2 11,9 20,7 19,9 20,3 27,2 1988 4106,3 14,5 20,0 17,1 19,8 28,6 2002 4371,5 18,8 20,2 17,5 19,1 24,4

Źródło: Gospodarstwa domowe i rodziny, NSP 2002, GUS, Warszawa 2003.

Z m ia n y w lic z b ie o ra z s tru k tu rz e g o sp o d a rstw d o m o w y c h w e d łu g liczb y o só b u w a ru n k o w a n e są p rz e m ia n a m i w w ie lu w y m ie rn y c h i n ie w y m ie rn y c h c z y n n ik a c h . P o c z e sn e m iejsc e w h ie ra rc h ii c z y n n ik ó w z a jm u ją te, k tó ry c h n a ­ s tę p stw e m są p rz e o b ra ż e n ia w d em o g rafic zn ej s tr u k tu r z e p o lsk ie g o sp o łe c z e ń ­ stw a fO b ra n ia k , 1998]. K o n se k w e n c ją ty c h p rz e m ia n jest n ie u s ta n n ie p o s tę p u ją ­ cy p ro c e s sta rz e n ia się p o p u la c ji.

2.2. O soby starsze w strukturze g ospodarstw dom ow ych

w świetle w yników NSPLiM 2002

Z b io ro w o ść o k re ś la n a p o ję c ie m „ lu d n o ść sta rsz a ” o b e jm u je o so b y w ró ż n y m w iek u , p rz y czym d o ln a g ra n ic a p rz y jm o w a n a jest n a og ó ł n a p o z io m ie 60 lat. J e s t to g ru p a osó b z ró ż n ic o w a n a zaró w n o z p u n k tu w id z e n ia m o żliw o ści w

yni-g a ją c y c h , m ię d z y in n y m i, z k o n d y c ji fizycznej, p sy c h ic z n e j, sy tu a c ji e k o n o m ic z ­ nej i po z y cji sp o łe c z n e j, jak ró w n ie ż z p u n k tu w id z e n ia sz e ro k o ro z u m ia n y c h

p o trz e b , k tó ry c h z a sp o k a ja n ie jest n ie z b ę d n e d la z a p e w n ie n ia g o d n e g o życia

[O b ra n ia k 1998, K o w ale sk i 2000],

W 2002 r. n a te re n ie k ra ju za re je stro w an o 6483,4 tys. osó b w w ie k u 60 i w ię ­ cej lat. O so b y sta rsz e sta n o w iły 17% ogó ln ej lic z b y lu d n o ś c i P o ls k i, co o zn acza w zrost u d z ia łu w s to s u n k u do 1988 r. o p o n a d 16%.

O b sz a r P o lsk i, z p u n k tu w id z e n ia u d z ia łó w osó b w w ie k u 60 la t i więcej w ogólnej lic z b ie lu d n o ś c i k ra ju , m o ż n a p o d z ie lić n a trz y je d n o ro d n e , sp ó jn e te ry to ria ln ie reg io n y . W ojew ództw a p o ło ż o n e w z d łu ż w y b rzeża o ra z p rz y le g a ­ jące do n ic h k u ja w s k o -p o m o rs k ie , lu b u s k ie o ra z w ie lk o p o lsk ie tw o rz ą re g io n o n a jn iższy c h u d z ia ła c h lu d n o śc i w sta rsz y m w iek u . W p rz e d z ia le ś r e d n ic h p o ­ ziom ów z n a la z ło się 5 w o jew ó d z tw P o lsk i p o łu d n io w e j, a n ajw y ższe o d s e tk i o d ­ notow ano w re g io n ie śro d k o w o -w sc h o d n im , k tó ry o b e jm u je p ię ć w o jew ó d ztw tw orzących sp ó jn y te ry to ria ln ie o b sz a r (rys. 2.3).

I I 1 6 , 0 - 1 7 ,2 ] p o w y ż e j 1 7 ,2 W o je w ó d z t w a DS D o lnośląskie KP K u ja w sko - P om orskie LB Lubelskie LU Lubuskie ŁD Łód zkie MŁ M a łop o lskie MZ M a zo w ieckie OP O polskie PK P od ka rp ackie PO P odlaskie PM P om orskie ŚL Śląskie ŚW Ś w ię to k rz yskie W M W a rm iń sko - M a zu rskie W P W ielkop o lskie ZP Z a ch o d n io p o m o rs kie

Zródio: Obliczenia własne na podstawie danych NSPLiM 2002.

Rys. 2.3. Udział ludności w wieku 60 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności danego województwa w 2002 r.

L u d n o ś ć w sta rsz y m w ie k u , ta k jak zd e cy d o w an a w ięk sz o ść sp o łe c z e ń stw a , sk u p io n a b y ła n a o g ó ł w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y c h , p e łn ią c ro lę jego głow y, lu b Pozostając w g o sp o d a rstw a c h k ie ro w a n y c h p rzez in n e osoby. W 2002 r. w obiek- tach zb io ro w eg o z a k w a te ro w a n ia z a m ieszk iw ało łą c z n ie 417,3 tys. osó b (5,2% °golnej lic z b y lu d n o ś c i g o sp o d a rstw d o m o w y c h ), w ty m 200,6 ty s. m ężczy zn '2 1 6 ,8 tys. k o b ie t. W o g ó ln ej lic z b ie m ie szk ań c ó w z b io ro w y c h g o sp o d a rstw oko- 16,6% s ta n o w iła lu d n o ś ć w w ie k u 60 la t i w ięcej, a w ięc z b io ro w o ść licząca

5 0 W d l lU C ł l N u v v a r \ - u u | j < j i u

69,2 tys. osób. L ic z e b n o ść tej p o p u la c ji p o w ięk szy ła się w p o r ó w n a n iu z 1988 r. o o k o ło 14 tys. (n ie m a l 26% ), a u d z ia ł lu d n o ś c i sta rsz e j, w o g ó ln ej lic z b ie za­ m ie sz k a ły c h w g o sp o d a rstw a c h z b io ro w y ch , z w ięk szy ł się p o n a d d w u k ro tn ie , p rz y s p a d k u o g ó ln ej lic z b y lu d n o śc i zam ieszk u jącej tego ty p u o b iekty.

W g o sp o d a rstw a c h d o m o w y ch w 2002 r. o d n o to w a n o 6414,4 tys. osób w w ie­ k u 60 i w ięcej la t, a w ięc o k o ło 17% o g ó łu lu d n o ś c i g o sp o d a rstw d o m o w y ch . Z b io ro w o ść sta rsz e g o p o k o le n ia z n a jd u je ró ż n o ro d n e m ie jsc a w s tr u k tu r z e g o ­ sp o d a rstw d o m o w y c h i ro d z in . C zęść osób k ie ru je m n ie jsz y m i lu b b a rd z ie j licz­ n y m i z e sp o ła m i, p e łn ią c fu n k c ję głow y g o sp o d arstw a, część p o z o sta je w g o sp o ­ d a rstw a c h tw o rz o n y c h p rz e z in n e osoby.

W ed łu g d a n y c h o s ta tn ie g o sp isu , w o gólnej lic z b ie lu d n o ś c i w sta rsz y m w ie ­ k u p o zo stającej w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y ch , 23,8% to g ło w y je d n o o so b o w y c h g o sp o d arstw . W zb io ro w o śc i g łó w g o sp o d a rstw w ie lo o so b o w y c h , p o n a d 50% s ta ­ n o w iły o so b y m a jące 60 la t i w ięcej. P ro p o rc je te b y ły z ró ż n ic o w a n e w zależn o ści o d p łc i i m iejsca zam ie sz k a n ia. W m ia sta c h o so b y sta rsz e tw o rz y ły n ajczęściej je d n o o so b o w e g o sp o d a rstw a a o d se te k te n b y ł w yższy w zb io ro w o śc i k o b ie t. G o ­ s p o d a rstw a w ielo o so b o w e, m ające w sw ym s k ła d z ie o so b y w w ie k u 60 i w ięcej lat, w 55,6% b y ły k ie ro w a n e p rz e z te osoby. L u d n o ś ć sta rsz a , z a m ie sz k u ją c a n a w si, c h a ra k te ry z o w a ła się n iż sz y m u d z ia łe m (17,5% ) je d n o o so b o w y c h g o sp o d arstw , jak ró w n ie ż m n ie jsz y m o d se tk ie m głów w ielo o so b o w y ch zespołów . P o tw ie rd z e ­ n ie m ty c h sp o strz e ż e ń są c h a ra k te ry s ty k i p rz e d sta w ia jąc e ró ż n ic e w s tru k tu rz e licz b y g o sp o d a rstw d o m o w y c h i ic h śre d n ie j w ie lk o ści (tab . 2.5).

Tablica 2.5. Gospodarstwa osób w wieku 60 i więcej lat w strukturze ogółu gospodarstw domowych w 2002 r.

Płeć głow y gospodarstwa

Gospodarstwa dom ow e

O gółem O sób w w ieku 60 lat i więcej

razem m iasta w ieś razem m iasta w ieś

w tysiącach w% ogó łu danej kategorii

O gółem 13337,0 8964,4 4372,6 29,9 29,3 31,0

M ężczyźni 8012,9 5069,3 2943,6 24,7 24,7 24,6

K obiety 5324,1 3895,1 1429,0 37,7 35,2 44,3

Przeciętna liczba osób w gospodarstw ie dom ow ym

O gółem 2,84 2,60 3,33 2,06 1,94 2,28

M ężczyźn i 3,13 2,86 3,60 2,41 2,29 2,63

K obiety 2,39 2,26 2,77 1,71 1,63 1,87

Źródło: Obliczenia własne na podstawie NSP 2002, GUS, Warszawa 2003.

P o n a d 3981,2 ty s. g o s p o d a rs tw d o m o w y c h w P o lsc e tw o rz y ły o so b y w s ta r ­ szy m w ie k u . O z n a c z a to , że g ło w y g o sp o d a rstw m a jące 60 i w ięce j la t s ta n o w i­ ły o k o ło 30% o g ó ln e j lic z b y g łó w g o sp o d a rstw d o m o w y c h z a re je s tro w a n y c h w s p is ie 2002 r., a u d z ia ł te n b y ł n ie c o w yższy n a w si (31% ) n iż w m ia sta c h (29,3% ).

ogółem miasta wieś

□ Polska ogółem fl Polska mężczyźni □ Polska kobiety a 60+ ogółem ■ 60+ mężczyźni □ 60+ kobiety

Źródło: Na podstawie danych w tablicy 2.5.

Rys. 2.4. Przeciętna w ielkość gospodarstwa domowego ogółem i osób w wieku 60 lat i więcej wedtug ptci gtowy gospodarstwa i m iejsca zamieszkania w 2002 r.

mężczyźni

□ o g ó łe m b m ia s ta a w ie ś

Źródło: Dane w tablicy 2.5.

5 2 Wćll lU d i N U w a r \- o a fju ia W m ia sta c h co czw arte g ospodarstw o b y ło k iero w an e p rz e z starszeg o m ężczy­ znę, p o d o b n a sy tu acja m ia ła m iejsce n a wsi. W ogólnej liczb ie g o sp o d arstw k ie ro ­ w an y ch p rzez k o b ie tę o k o ło 38% sta n o w iły gospodarstw a starsz y ch osó b , a o d setek te n sięgał p o n a d 35% w m ia sta c h i aż p o n a d 44% n a wsi. M ężczy źn i b y li głow am i w iększych lic z e b n ie zespołów n iż k o b iety (tab. 2.5). P raw id ło w o ść ta c h a ra k te ry ­ sty czn a jest d la w sz y stk ic h g o sp o d arstw w Polsce, jak ró w n ie ż k ie ro w a n y c h przez o soby w w ie k u 60 la t i więcej i to zarów no w m ia sta c h i n a w si. O so b y starsze, w d o m in u ją c y m s to p n iu , tw o rzy ły niew ielk ie liczeb n ie zespoły, czego p o tw ie r­ d z en iem jest m n iejsza śre d n ia liczba osób p rzy p ad ająca n a je d n o go sp o d arstw o w p o ró w n a n iu ze ś re d n ią dla o g ó łu gospodarstw d o m o w y ch (rys. 2.4).

G o sp o d a rstw a k ie ro w a n e p rze z m ężcz y zn w w ie k u 60 i w ięcej la t m ia ły w sw ym sk ła d z ie ś re d n io w ięcej osób n iż k ie ro w a n e p rz e z p łe ć ż eń sk ą. S tarsze k o b ie ty w m ia s ta c h tw o rz y ły m n iej lic z n e zesp o ły osó b n iż n a o b sz a ra c h w iej­ s k ic h (rys. 2.5).

Tablica 2.6. Gospodarstwa domowe ludności w wieku 60 i więcej lat wedtug pici giow y gospodarstwa oraz liczby osób w gospodarstwie w 2002 r.

P łeć głow y gospodarstwa

Gospodarstwa dom ow e o liczb ie osób

1 2 3 4 i więcej

w procentach ogółu danej kategorii

O gółem 38,4 38,8 12,3 10,5 M ężczyźn i 16,9 52,3 17,3 13,5 K obiety 59,5 25,4 7,5 7,6 M iasta 40,3 39,4 12,2 8,1 M ężczyźn i 17,8 54,0 17,6 10,6 K obiety 60,8 26,0 7,2 6,0 W ieś 34,6 37,6 12,6 15,2 M ężczyźn i 15,2 49,5 16,7 18,6 K obiety 56,8 24,0 8,1 11,1

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002.

W s tr u k tu r z e o g ó łu g o sp o d a rstw d o m o w y c h osób sta rsz y c h b a rd z o z b liż o ­ n e u d z ia ły p rz y p a d a ły n a je d n o i d w u o so b o w e je d n o s tk i, zale d w ie o k o ło 23% g o sp o d a rstw liczy ło trz y i w ięcej osób. P ro p o rc je te z m ie n ia ły się w k ie ru n k u w yższych u d z ia łó w je d n o o so b o w y c h (40,3% ) a n a s tę p n ie d w u o so b o w y c h g o sp o ­ d a rstw w m ia s ta c h o ra z m n iejsze g o , o k o ło 20% , u d z ia łu trz y i w ięcej o sobow ych zespołów . N a o b sz a ra c h w ie jsk ic h d o m in o w a ły gło w y d w u o so b o w y c h g o sp o ­ d arstw , co trz e c ie g o sp o d a rstw o tw o rzy ła je d n a o so b a, ale p o n a d 15% spośród głów g o sp o d a rstw d o m o w y c h k ie ro w a ło ze sp o łem s k ła d a ją c y m się z 4 i więcej osó b , p o d cza s g d y w m ia sta c h u d z ia ł te n k sz ta łto w a ł się n a p o z io m ie o k o ło 8% (tab. 2.6). Z d e c y d o w a n e ró ż n ic e w p ro p o rc ja c h liczeb n ej w ie lk o śc i g o sp o d a rstw w id o c z n e są w p o d z ia le w e d łu g p łci. M ęż czy źn i w o k o ło 50% b y li g ło w am i d w u ­

( J S U u y o i u . •U 'U

o so b o w y c h g o sp o d a rstw , z n ie w ie lk im i ró ż n ic a m i u d z ia łó w w m ia s ta c h i n a wsi.

K o b iety , w d o m in u ją c y m s to p n iu , tw o rz y ły je d n o o so b o w e g o sp o d a rstw a ; u d z ia ł

ich w o g ó ln ej lic z b ie g łó w b ę d ą c y c h w w ie k u 60 i w ięcej lat w a h a ł się w g ra n i­

cach o d n ie m a l 57% n a w si do o k o ło 61% w m iastac h .

P rz e d sta w io n a a n a liz a d a n y c h sp iso w y ch w sk azu je , że w s tr u k tu r z e g o sp o ­ darstw d o m o w y c h k ie ro w a n y c h p rz e z lu d n o ść w w ie k u 60 i w ięcej la t d o m in u ją c ą rolę o d g ry w a ły g o sp o d a rstw a jed n o o so b o w e , n a to m ia s t w śró d w ielo o so b o w y ch

ze sp o łó w m a łe lic z e b n ie , n ajczęściej d w u o so b o w e g o sp o d a rstw a m ałż e ń sk ie .

Szybsze te m p o w z ro s tu lic z b y i u d z ia łu g o sp o d a rstw w p o ró w n a n iu ze z m ia n a m i ogólnej lic z b y sta rszej g ru p y lu d n o śc i p ow odow ały, że ś re d n ia w ie lk o ść g o sp o ­ darstw a z m n ie jsz a ła się, co w id o c z n e b y ło szczeg ó ln ie w m ia sta c h . J e d n o z n a c z n a ocena s k u tk ó w p re z e n to w a n y c h z m ia n w s tr u k tu rz e g o sp o d a rstw d o m o w y c h n ie jest m o żliw a b ez u w z g lę d n ie n ia m iejsca sta rsz y c h osó b w ro d z in ie , sp o so b u z a­ m ieszk iw an ia, czy sy tu a c ji e k o n o m ic z n e j.

J e d n y m ze sto so w a n y c h k ry te rió w klasyfikacji jest p o d z ia ł g o sp o d a rstw n a ro d zin n e i n ie ro d z in n e . D o tej o sta tn ie j g ru p y zalicza się, m ię d z y in n y m i, g o ­ spodarstw a jed n o o so b o w e , a w ięc te, k tó ry c h u d z ia ł w śró d starszej p o p u la c ji jest najw iększy (tab . 2.7).

Tablica 2 7 . Gospodarstwa domowe i ludność według grup pokoleniowych oraz sktadu rodzinnego w 2002 r.

Rodzaj gospodarstwa

G ospodarstwa dom ow e L ud ność w gospodarstwach

ogółem miasta w ieś ogółem m iasta w ieś

Ogółem (w tys.) 13337,0 8964,4 4372,6 37812,7 23268,3 14544,4 W procentach ogółu danej kategorii

Rodzinne 73,6 70,5 79,9 90,0 87,9 93,5 w tym jednorodzinne 93,8 95,8 90,0 89,5 93,1 84,0 Nierodzinne 26,4 29,5 20,1 10,0 12,1 6,5 w tym __ 1-osobow e 94,0 94,2 93,3 87,7 88,2 86,2

___ Z osobam i w yłączn ie starszym i (w wieku 60 i w ięce lat)

Ogółem (w tys.-) 2519,7 1702,7 817,0 3530,3 2357,1 1173,2

__ W procentach ogółu danej kategorii

Godzinne 38,6 37,3 41,2 55,5 54,2 58,1 w tym jednorodzinne 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Nierodzinne 61,4 62,7 58,8 44,5 45,8 41,9 w tym --- 1 -osobow e 98,6 100,0 97,8 97,3 99,0 95,6

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r.

W 2002 r. w s tr u k tu r z e 13337 tys. g o sp o d a rstw w P olsce d o m in u ją c ą pozycję 2a)rnow ały g o sp o d a rstw a ro d z in n e (73,6% ), k tó re o b e jm o w a ły 90% o g ó łu lu d ­

54 W CU IV_)Cl I ' J U » ł U i \ ności. R o d z in n e g o sp o d a rstw a d o m o w e sta n o w ią ba zę g o sp o d a rstw w ie lo o so b o ­ w ych. T w orzą je o so b y s p o k re w n io n e p o łą c z o n e n a o g ó l w ięzam i p o k re w ie ń stw a lu b p o w in o w a ctw a. W sp isa c h p o w sz e c h n y c h ro d z in ę w y o d rę b n ia się sp o śró d osó b w c h o d z ą c y c h w s k ła d g o sp o d a rstw a dom ow ego. B io lo g ic z n a ro d z in a w sp i­ sie 2002 r. d e fin io w a n a jest „jako d w ie lu b w ięk sza lic z b a o só b , k tó re są zw iązane jako m ąż i ż o n a , w sp ó ln ie żyjący p a rtn e rz y (k o h a b ita n c i) — o so b y p łc i p rz e c iw ­ nej lu b jako ro d z ic i d zieck o . T ak w ięc, ro d z in a o b e jm u je p a rę b e z d zieci lu b p arę z je d n y m lu b w ię k sz ą lic z b ą d zieci, albo też s a m o tn e g o ro d z ic a z je d n y m bąd ź w ię k sz ą lic z b ą d z ie c i” [G U S , 2003]. P o d staw o w ą k a te g o rią ro d z in n y c h g o sp o ­ d a rstw jest ze sp ó ł o só b tw o rzący ch b io lo g ic z n ie je d n ą ro d z in ę . J e d n o ro d z in n e g o sp o d a rstw a s ta n o w iły n ie m a l 94% ro d z in n y c h zesp o łó w w P o lsce, sk u p ia ją ­ cy ch 89,5% lu d n o ś c i g o sp o d a rstw d o m o w y ch . W y o d rę b n io n e ro d z in y , to w o k o ­ ło 80% m a łż e ń stw a , w g o sp o d a rstw a c h k tó ry c h z a m ie sz k iw a ło 83,7% lu d n o śc i. Z n a c z ą c ą p o zy cję z a jm o w a ły je d n o ro d z in n e g o sp o d a rstw a m a te k z d ziećm i (16,2% ), s k u p ia ją c w sw y m s k ła d z ie 3877 tys. osó b , czyli 12,7% o g ó łu sp o łe c z ­ n o ści g o sp o d a rstw d o m o w y ch . G o sp o d a rstw a n ie r o d z in n e (26,4% ), to p rzed e w sz y stk im g o sp o d a rstw a jed n o o so b o w e, sta n o w ią c e 94% o g ó łu n ie ro d z in n y c h je d n o ste k . O p isa n e p ro p o rc je p o szc zeg ó ln y ch ty p ó w r o d z in n y c h g o sp o d arstw d o m o w y c h w y k azały n ie w ie lk ie z ró ż n ic o w a n ie w p rz e k r o ju m ia s t i w si. N a ogól, n a te re n a c h w ie jsk ic h , o d n o to w a n o tro c h ę w yższe u d z ia ły r o d z in n y c h zespołów n iż w m ia s ta c h , n a to m ia s t w śró d g o sp o d a rstw n ie ro d z in n y c h m n ie js z y o d setek jed n o o so b o w y c h . D o m in u ją c ą pozycję w s tr u k tu r z e je d n o ro d z in n y c h g o sp o ­ d a rstw z a jm o w ały ro d z in y z p a rą m a łż e ń sk ą i to za ró w n o w m ia s ta c h jak i na w si, z w y ższy m u d z ia łe m w śró d ty c h o s ta tn ic h .

R o d z in n e g o sp o d a rstw a d o m o w e, w d o m in u ją c y m s to p n iu , m ia ły w sw ym s k ła d z ie dw a p o k o le n ia , c h o ciaż o d n o to w a n o ró w n ie ż k ilk a p ro c e n to w y o d setek w ie lo p o k o le n io w y c h ro d z in .

Z p u n k tu w id z e n ia c e lu b a d a n ia n a jb a rd z ie j in te re s u ją c ą g ru p ą są g o sp o ­ d a rstw a , w s k ła d k tó ry c h w c h o d z ą w y łączn ie sta rsz e osoby. W 2002 r. tego ty p u g o sp o d a rstw z a re je stro w a n o w P o lsce 2519,7 tys. (o k o ło 19%) k o n c e n tru ją c y c h 3534,3 tys. o só b ., p rz y czym ro z k ła d u d z ia łó w zaró w n o lic z b y g o sp o d a rstw jak i lic z b y lu d n o ś c i w n ic h zam ieszk ałej b y ł n ie m a l id e n ty c z n y w m ia s ta c h i na w si. W s tr u k tu r z e w ie lo p o k o le n io w y c h g o sp o d a rstw d o m o w y c h 7,6% sta n o w iły g o sp o d a rstw a osó b w ś re d n im w ie k u , k tó re z a m ie sz k iw a ły w sp ó ln ie z o so b am i s ta rs z y m i; ta k i sa m o d se te k o d n o to w a n o d la zesp o łó w łą c z ą cy c h lu d n o ś ć m ło ­ d ą w ś re d n im w ie k u i ze starsze g o p o k o le n ia , n a to m ia s t re la ty w n ie n a jm n ie j­ szy u d z ia ł (2,1% ) s ta n o w iły w sp ó ln e g o sp o d a rstw a osób m ło d y c h i w w ie k u 60 i w ięcej lat. W ie lo p o k o le n io w e g o sp o d a rstw a częściej m o ż n a sp o tk a ć n a te re n a c h w ie jsk ic h ; u d z ia ł ic h w o g ó ln ej lic z b ie zesp o łó w sk ła d a ją c y c h się z k ilk u po k o le ń w y n ió sł o k o ło 22% , p o d c zas g d y w m ia sta c h k sz ta łto w a ł się n a p o z io m ie 12%.

In te re s u ją c y c h sp o strz e ż e ń d o starcza a n a liz a s tr u k tu r y g o sp o d a rstw d o m o ­ w ych osób w y łą c z n ie w sta rsz y m w ie k u w e d łu g s k ła d u ro d z in n e g o (tab. 2.7).

W s tr u k tu r z e g o sp o d a rstw starszeg o p o k o le n ia w y stę p o w a ła lic z e b n a p rz e ­ waga n ie ro d z in n y c h g o sp o d a rstw d o m o w y ch , k tó re s ta n o w iły 61,4% ic h o g ó l­ nej liczby. Z b io ro w o ść ta b y ła z d o m in o w a n a p rze z g o sp o d a rstw a je d n o o so b o w e, których u d z ia ł w o g ó ln e j ic h lic z b ie w y n o sił 98,6% i w a h a ł się w g ra n ic a c h od 97,8% n a w si do 99% w m ia sta c h . P o z o sta ła część, 38,6% o g ó łu g o sp o d a rstw lu d z i starszych, to n ie m a l w 100% z e sp o ły je d n o ro d z in n e , w s k ła d k tó ry c h w c h o d z ą w yłącznie o so b y w w ie k u 60 la t i w ięcej.

O p isa n e p ro p o rc je w p o d z ia le o g ó łu g o sp o d a rstw sta rsz e g o p o k o le n ia b y ły o d m ien n e w p o ró w n a n iu ze s tr u k tu r ą g o sp o d a rstw całej p o p u la c ji. W arto n a d ­ m ienić, że r o d z in n e g o sp o d a rstw a osób w p o d e sz ły m w ie k u s k u p ia ły 55,5% tej k a te g o rii lu d n o ś c i w o b ec 90% d la o g ó łu ro d z in a u d z ia ły te n ie w ie le o d b ie ­ gały sw ym p o z io m e m w m ia sta c h i n a w si. W g o sp o d a rstw a c h n ie ro d z in n y c h w Polsce z a re je stro w a n o je d y n ie 10% o g ó łu lu d n o ś c i, n a to m ia s t g o sp o d a rstw a n ie ro d z in n e , m ające w sw ym s k ła d z ie w y łąc zn ie o so b y w w ie k u 60 i w ięcej lat k o n c e n tro w a ły 44,5% lu d n o ś c i starszej w k ra ju (w m ia s ta c h 45,8% , n a te re n a c h w iejskich 41,9% ).

P o d staw o w ą k a te g o rię je d n o ro d z in n y c h g o sp o d a rstw d o m o w y c h sta n o w i­ li w sp ó łm a łż o n k o w ie w sta rsz y m w iek u , w z e sp o ła c h k tó ry c h za m ie sz k iw a ło 97,2% osób,, p rz y id e n ty c z n y c h u d z ia ła c h w m ia sta c h i n a w si. R o d z in y n ie p e łn e (m atki i o jco w ie z d zie ć m i) sta n o w iły je d y n ie o k o ło 2% o g ó łu lu d n o ś c i w y łącz­ nie w w ie k u 60 i w ięcej lat.

L ic z b a o só b p rz y p a d a ją ca n a jed n o g o sp o d a rstw o d o m o w e w całej p o p u la c ji znacznie o d b ie g a ła sw ym p o z io m e m od śre d n ie j d la lu d n o ś c i w s ta rsz y m w ieku. Statystyczne g o sp o d a rstw o , w s k ła d k tó re g o w c h o d z ili w y łą c z n ie sta rs i lu d z ie , liczyło 1,4 o só b , p rz y ś re d n ie j dla k ra ju 2,84 osób. Z n a c z n e ró ż n ic e p rz e c ię tn e j w ielkości g o sp o d a rstw a o d n o to w a n o ró w n ie ż d la o g ó łu g o sp o d a rstw w m ia sta c h (2,6 osób) i n a w si (3,33 osób) W z b io ro w o śc i w y łą c z n ie sta rsz e g o o d ła m u lu d n o ­ ści p o zio m ś re d n ic h b y ł n ie m a l id e n ty c z n y n a o b u o b sz arach .

R o d z in n e g o sp o d a rstw o d o m o w e, k ie ro w a n e p rz e z o so b y w w ie k u 60 lat 1 w ięcej, m ia ło w sw ym s k ła d z ie o k o ło 2 osó b (z a ró w n o w m ia s ta c h jak i n a wsi), w obec ś re d n ie j d la o g ó łu r o d z in n y c h g o sp o d a rstw o k o ło 3,5 o só b (w m ia ­ stach o k o ło 3,4 i n a w si o k o ło 3,89). G o sp o d a rstw a n ie r o d z in n e lu d z i sta rsz e g o P o kolenia, to w z d e c y d o w a n ej w ię k szo ści p o je d y n c z e o so b y ( ś re d n ia 1,01), dla ogółu ś re d n ia w ie lk o ść je st n ie c o w yższa (1,07 o só b ). W s tr u k tu r z e g o sp o d a rstw w edług ty p ó w ro d z in , g o sp o d a rstw a d o m o w e lu d n o ś c i sta rsz e j m ia ły w sw ym składzie n ie w ie le p o n a d 2 o so b y (2,02) w e w sz y stk ic h ty p a c h r o d z in w m ia sta c h 1 na w si i b y ły m n ie js z e o d ś re d n ie j d la o g ó łu g o sp o d a rstw ro d z in n y c h o p o n a d 1 osobę.

G o s p o d a rs tw a , w s k ła d k tó ry c h w c h o d z iła co n a jm n ie j je d n a o so b a w w ie k u 60 i w ięcej la t, s ta n o w iły 36% o g ó łu g o sp o d a rstw w 2002 r., a b y ła to z b io ro w o ść Ucząca 4800,5 tys. je d n o s te k . P o d z ia ł lic z b y ty c h je d n o s te k p o m ię d z y g o s p o ­ d arstw a w e d łu g w ie lk o śc i b y ł o d m ie n n y w s to s u n k u d o s tr u k tu r y o g ó ln o p o l­

sk iej (ta b . 2.8). G o s p o d a rs tw a d o m o w e z o so b a m i s ta rs z y m i b y ty m a łe lic z e b ­ n ie : p o n a d 67% ic h o g ó ln e j lic z b y z a jm o w a ły je d n o i d w u o so b o w e , a n ie m a l co p ią te g o s p o d a rs tw o m ia ło w sw y m s k ła d z ie 4 i w ięcej o só b . W s tr u k tu r z e o g ó łu g o s p o d a rs tw w P o lsce: je d n o i d w u o so b o w e je d n o s tk i s ta n o w iły 48% , co p ią te g o s p o d a rs tw o b y ło 3 -o so b o w e, n a to m ia s t p o n a d 32% p r z y p a d a ło n a zesp o ły 4 i w ięcej o so b o w e. Z n a c z ą c e ró ż n ic e d a ły się zau w aży ć w p r o p o rc ja c h liczb y g o s p o d a rs tw w e d łu g w ie lk o śc i w m ia s ta c h i n a w si. W m ia s ta c h z d e c y d o w a n ie d o m in o w a ły m a łe lic z e b n ie je d n o s tk i, p o n a d 74% w z b io ro w o śc i g o sp o d a rstw z o s o b a m i s ta rs z y m i i p o n a d p o ło w a s p o ś ró d o g ó łu , p rz y p a d a ła w u d z ia le je d ­ n o i d w u o so b o w y m je d n o s tk o m , a g o sp o d a rstw a 4 i w ięcej o so b o w e s ta n o w iły 26,5% o g ó ln e j lic z b y i 12,6% g o sp o d a rstw z o s o b a m i w w ie k u 60 i w ięcej lat. W ię k sz e lic z e b n ie g o s p o d a rs tw a c h a ra k te ry s ty c z n e b y ły d la te re n ó w w ie jsk ic h . W s tr u k tu r z e o g ó łu je d n o s te k 43,6% z a jm o w a ły z e sp o ły 4 i w ięcej o so b o w e, co p ią te g o sp o d a rs tw o lic z y ło d w ie o so b y a o k o ło 19% s ta n o w iły je d n o o so b o w e g o sp o d a rstw a . W śró d g o s p o d a rs tw ze s ta rs z ą lu d n o ś c ią w ię k sz y b y ł u d z ia ł je d ­ n o i d w u o so b o w y c h , ale z n a c z ą c ą p o z y cję z a jm o w a ły ró w n ie ż 4 i w ięcej o so b o ­ w e z e sp o ły (30,2% ).

Tablica 2.8. Gospodarstwa domowe z osobami w wieku 60 i więcej lat wedtug w ielkości w 2002 r.

G ospodarstwa dom ow e O gółem w tysiącach

L iczba osób w gospodarstw ie

1 2 3 4 i więcej

w procentach ogó łu danej kategorii O gółem O gółem 13337,0 24,8 23,2 19,9 32,1 Z osob am i 60 lat 4800,5 31,8 35,4 13,3 19,5 i więcej z 1 osobą 3220,5 47,4 22,6 10,3 19,7 z 2 osobam i 1547,1 — 63,0 18,7 18,3 z 3 osobam i i więcej 32,9 — — 53,0 47,0 M iasta O gółem 8964,5 27,7 24,7 21,1 26,5 z osobam i 60 lat 2938,5 36,0 38,1 13,2 12,7 i więcej z 1 osobą 2016,1 52,4 24,1 10,4 13,1 z 2 osobam i 908,5 — 70,0 18,8 11,2 z 3 osob am i i więcej 13,9 — — 64,9 35,1 W ieś O gółem 4372,5 18,8 20,1 17,5 43,6 z osobam i 60 lat 1861,9 25,2 31,1 13,5 30,2 i więcej z 1 osobą 1204,3 39,0 20,0 10,3 30,7 z 2 osobam i 638,6 — 53,0 18,5 28,5 z 3 osobam i i więcej 19,0 — — 44,3 55,7

J

O so b y w sta rsz y m w ie k u tw o rzą sa m o d z ie ln e g o sp o d a rstw a , lu b p o z o sta ją w zespołach k ie ro w a n y c h p rz e z in n e osoby. Z a m ie sz c zo n e in fo rm a c je liczbow e w tab licy 2.8 p o z w a lają d o strz e c p ew n e p raw id ło w o ści. W o g ó ln ej lic z b ie go­ spodarstw z je d n ą o so b ą w w ie k u 60 i w ięcej la t 47,4% to g ło w y je d n o o so b o w e ­ go g o sp o d a rstw a ; o d se te k te n b y ł w yższy w m ia sta c h (52,4% ) n iż n a w si (39%). D w uosobow e zespoły, w s k ła d k tó ry c h w c h o d z iły o so b y sta rsz e , s ta n o w iły w ięk ­ szy u d z ia ł w m ia sta c h (24,1% ) n iż n a w si (20% ), p rz y ś re d n im d la o g ó łu 22,6%. W s tru k tu rz e g o sp o d a rstw z 2 o so b am i w w ie k u 60 i w ięcej la t w y ra ź n ie d o m in o ­ wały d w u o so b o w e g o sp o d a rstw a , u d z ia ł ic h sięg ał 63% w k ra ju p rz y re la ty w n ie w ysokim w m ia s ta c h (70% ) i n iż sz y m n a w si (53%). M o ż n a p rz y p u sz c z a ć , że b y ły to p rzed e w sz y stk im p a ry m a łż e ń sk ie i p a rtn e rs k ie osób w s ta rsz y m w ie k u oraz, w n ie w ielk im o d s e tk u , d z ieci w w ie k u 60 i w ięcej la t z ro d z ic a m i w p o d e sz ły m w ieku, n a co w sk a z u ją p o p rz e d n ie analizy. P o tw ie rd z e n ie m tezy, że sta rsz e w ie ­ kiem dzieci o p ie k u ją się jeszcze sta rsz y m i ro d z ic a m i, jest d u ż y u d z ia ł g o sp o d a rstw 3 osobow ych tw o rz o n y c h w y łą c z n ie p rzez oso b y sta rsz e w o g ó ln ej lic z b ie z e sp o ­ łów z trz e m a o so b a m i w w ie k u 60 i więcej lat, w y n o szący o g ó łe m 53% o ra z o k o ło 65% w m ia s ta c h i 44,3% n a w si. L u d n o ś ć starszeg o p o k o le n ia n a w si, częściej niż w m ia sta c h , za m ie sz k iw a ła w w ielo o so b o w y ch g o sp o d a rstw a c h . W g o sp o d a r­ stw ach z 1 o so b ą w w ie k u 60 i więcej la t n a w si, n ie m a l 31% s ta n o w iły 4 i więcej osobowe zespoły, w m ia s ta c h u d z ia ł ta k ic h g o sp o d a rstw o sią g n ą ł p o z io m o k o ło 13%. W z b io ro w o ści g o sp o d a rstw z 4 i w ięcej o so b a m i sta rsz y m i u d z ia ł w ię k ­ szych lic z e b n ie zesp o łó w sięg ał 55,7% n a w si i o k o ło 35% w m ia sta c h .

2.3. S ytuacja e ko n o m iczn a g o s p o d a rs tw d o m o w y c h

O sią g n ię c ie w ie k u 60 la t dla k o b ie t i 65 la t d la m ę ż c z y zn o zn a c z a, w w ię k ­ szości p rz y p a d k ó w , o d ejście z ak ty w n eg o życia zaw odow ego, czego k o n se k w e n c ją jest na og ó ł z m n ie js z e n ie dochodów . A n a liz a d a n y c h sp isó w p o w sz e c h n y c h z lat 1988 i 2002 w sk azała, że sp a d e k ak ty w n o śc i zaw odow ej p o lsk ie g o sp o łe c z e ń stw a d o tk n ą ł sz c z eg ó ln ie o so b y w w ie k u p rz e d e m e ry ta ln y m . T ru d n a sy tu a c ja n a r y n ­ ku p racy n ie zac h ę ca ła , a często u n ie m o ż liw ia ła , ak ty w izację zaw o d o w ą starszej lu d n o ści [B o ro ń , 2002], G łó w n y m ź ró d łe m za b e z p iec z e n ia śro d k ó w n a u trz y ­ m anie są sta łe d o c h o d y z e m e ry tu r i r e n t [W o ra c h -K a rd a s 2004]. N a le ż y je d n a k zaznaczyć, że są to św ia d c z e n ia o trz y m y w a n e w m iejsc e d o c h o d u z p racy , a w ięc nie d o ty c z ą całeg o sp o łe cze ń stw a .

W Polsce, w ogólnej liczb ie g o sp o d arstw d o m o w y ch u trz y m u ją c y c h się z p ra ­ c y zaledw ie 3,9% sta n o w iły g o sp o d arstw a osób w w ie k u 60 i więcej la t, a o d setek ten b y ł n ieco w yższy w g o sp o d a rstw ach k iero w an y ch p rzez k o b ie ty (4,5% w obec 3,6% dla m ężczyzn). W zbiorow ości g o sp o d arstw u trz y m u ją c y c h się z n iezaro b k o - wych ź ró d e ł d o m in o w a ły w 2002 r. je d n o stk i k iero w an e p rz e z o so b y starszego p o ­

58

k olenia. W śró d o g ó łu gospodarstw , k tó ry c h głow ą by ła k o b ie ta , z n iezaro b k o w y ch źró d e ł u trz y m y w a ło się 66,3% g o sp o d arstw osób w w iek u 60 la t i w ięcej, n a to m ia st w zbio ro w o ści g o sp o d arstw k iero w an y ch przez m ężczyzn a n a lo g ic z n y o d setek w y­ n o sił 60,6%. G łó w n ą pozycją w tej k ateg o rii d o ch o d ó w b y ły em e ry tu ry , a w n a stę p ­ nej k o lejn o ści, renty. W p o p u la cji e m ery c k ich gospodarstw , je d n o stk i kiero w an e p rze z oso b y starsze sta n o w iły p o n a d 84%, p rzy czym w g o sp o d arstw ach m ężczyzn u d z ia ł te n sięgał n iem al 85% a k iero w an y ch p rze z płeć ż e ń sk ą o k o ło 83%.

G o sp o d a rstw a , k tó ry c h g łó w n y m ź ró d łe m u trz y m a n ia b y ła r e n ta sta n o w iły zn a czącą p o z y cję w s tr u k tu r z e ic h ogólnej liczby, sz czeg ó ln ie w zb io ro w o śc i k o ­ b ie t. L ic z b a g o sp o d a rstw u trz y m u ją c y c h się g łó w n ie z re n ty w y n io sła w 2002 r. p o n a d 1788 tys. W zb io ro w o ści tej o k o ło 49% sta n o w iły g o sp o d a rstw a k iero w an e p rz e z o so b y w w ie k u 60 i w ięcej lat. W g o sp o d a rstw a c h tw o rz o n y c h p rz e z m ęż­ czy zn o d se te k w y n o sił o k o ło 34%, n a to m ia s t w g o sp o d a rstw a c h k ie ro w a n y c h p rz e z k o b ie ty p rz e k ra c z a ł 61%.

A n a liz u ją c s tr u k tu r ę g o sp o d a rstw d o m o w y ch , k tó ry c h g ło w ą je st o so b a s ta r­ sza, m o ż n a stw ie rd z ić , że p o d sta w ą u trz y m a n ia b y ł d o c h ó d p o c h o d z ą c y z n ie z a ­ ro b k o w y c h ź ró d e ł (tab . 2.9). Z p ra c y u trz y m y w a ło się zale d w ie 6,7% g o sp o d arstw sta rszeg o p o k o le n ia . O d se te k te n b y ł w yższy w g o sp o d a rstw a c h k ie ro w a n y c h p rz e z m ężczy zn (8,6% ), co w ydaje się z ro z u m ia łe ze w z g lę d u n a p ó ź n ie jsz y w iek em ery taln y . W s tr u k tu r z e g o sp o d a rstw cze rp ią cy c h d o c h o d y z n ie z a ro b k o w y c h ź ró d e ł d o m in o w a ły g o sp o d a rstw a em ery tó w , p rz y czym o d se te k w zbio ro w o ści ż e ń sk ic h głów jest niższy.

Tablica 2.9. Gospodarstwa domowe według głównego źródta utrzymania oraz wieku i ptci gtowy gospodarstwa w 2002 r. (w procentach ogótu gospodarstw danej kategorii)

W iek i płeć g łow y gospodarstwa

G łów ne źród ło utrzymania gospodarstwa dom ow ego praca

niezarobkowe źródło w tym

razem em erytura renta

2 0 -5 9 lat w procentach ogółu danej kategorii

O gółem 71,2 22,5 24,2 43,2

M ężczyźni 75,7 19,1 23,3 45,0

K obiety 63,1 28,6 25,2 41,0

60 i więcej lat w procentach ogółu danej kategorii

O gółem 6,7 91,2 68,5 22,0

M ężczyźn i 8,6 89,6 75,5 13,2

K obiety 4,9 92,8 61,6 30,9

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r.

R e la ty w n ie z n ik o m a część g o sp o d a rstw d o m o w y c h k ie ro w a n y c h p rz e z o so ­ b y w w ie k u 60 la t i w ięcej u trz y m y w a ła się g łó w n ie z in n y c h n ie z a ro b k o w y c h ź ró d e ł (z a s iłk u p o m o c y sp o łec zn ej czy in n e j d o raźn ej p o m o c y ) o ra z p o zo staw ała n a u trz y m a n iu (1,3% ).

Ź ró d ła d o ch o d ó w , k tó re n a og ó ł są p o d sta w ą e k o n o m ic z n e j eg z y ste n c ji go­ spodarstw d o m o w y c h , r ó ż n ią się sw ym p o c h o d z e n ie m w zb io ro w o śc i osó b s ta r­ szego p o k o le n ia w s to s u n k u p o z y sk iw a n y c h p rz e z g ło w y g o sp o d a rstw b ęd ą c y c h w w ieku p ro d u k c y jn y m , co w y n ik a n ie w ą tp liw ie z ró ż n ic w a k ty w n o śc i zaw odo- wej (tab. 2.9). P o d sta w o w y m ź ró d łe m u trz y m a n ia ty c h o s ta tn ic h b y ły d o c h o d y z pracy. W arto zw ró cić je d n a k uw agę, że p o n a d 22% ty c h g o sp o d a rstw u trz y m y ­ wało się z n ie z a ro b k o w y c h ź ró d e ł, a w śró d g o sp o d a rstw k ie ro w a n y c h p rz e z k o ­ biety o d se te k te n sięg a ł 28,6%. W zb io ro w o ści g łó w g o sp o d a rstw , cze rp ią cy c h głów nie d o c h o d y ze ź ró d e ł n ie z a ro b k o w y c h , d o m in o w a ły o so b y p o b ie ra ją c e rentę. R e la ty w n ie w y so k i o d se te k , k sz ta łtu ją c y się n a p o z io m ie 43,2% , b y ł w yż­ szy dla m ę ż c z y zn (45% ). N ie p o k o ją c y jest w ysoki u d z ia ł, w ś ró d re n c istó w , osób u trz y m u ją c y c h g o sp o d a rstw o g łó w n ie z r e n ty in w a lid z k ie j. W g ru p ie w ie k u p r o ­ dukcyjnego o d s e te k te n k sz ta łto w a ł się n a p o z io m ie o k o ło 82% w m ia s ta c h i na wsi, n a to m ia s t z d e c y d o w a n ie b y ł w yższy w g o sp o d a rstw a c h k ie ro w a n y c h p rzez m ężczyzn (94% ), n iż w zb io ro w o ści g łó w p łc i ż e ń sk iej (65% ). A n a lo g ic z n e u d z ia ­ ły w g o sp o d a rstw a c h o só b sta rsz y c h b y ły b a rd z ie j z ró ż n ic o w a n e. O g ó ln y w sk aź­ nik b y ł z d e c y d o w a n ie n iż sz y (52,4% ), ale w z b io ro w o ści m ę ż c z y zn p rz e k ra cz a ł 97%, n a to m ia s t w śró d g o sp o d a rstw k ie ro w a n y c h p rz e z k o b ie ty 33,7% .

S y tu acja e k o n o m ic z n a d e c y d u je o jakości życia lu d n o śc i. D la osó b sta rsz y c h jest to często m o żliw o ść sa m o d z ie ln e j eg z y sten cji w n a tu r a ln y c h d o m o w y c h w a­ ru n k ac h [M a k o w ie c -D ąb ro w sk a , 2002]. P o k o le n ie starszej lu d n o ś c i n ie je d n o ­ k ro tn ie p o z o sta je w re la ty w n ie lepszej sy tu acji e k o n o m ic z n e j n iż o so b y m ło d e , które w szcz e g ó ln y sp o só b z o sta ły d o tk n ię te s k u tk a m i p ro c e s u tra n s fo rm a c ji [D em bow ska, 2004]. J e d n y m z c z y n n ik ó w o b ja śn ia ją c y c h sy tu a c ję sp o łe c z n o - ek o n o m ic z n ą g o sp o d a rstw d o m o w y c h jest sa m o d z ie ln o ść z a m ie sz k iw a n ia. Z d e ­ cydow ana w ięk szo ść o só b sta rsz y c h d y sp o n u je m ie s z k a n ie m , ale często d z ieli je z g o sp o d arstw em d o m o w y m in n y c h osó b , najczęściej d o ro s ły c h dzieci.

W 2002 r. z o gólnej lic z b y 13337 tys. g o sp o d a rstw d o m o w y c h p o n a d 76% zam ieszkiw ało sa m o d z ie ln ie , n a to m ia s t w śró d g o sp o d a rstw z o so b a m i sta rsz y m i w skaźnik sa m o d z ie ln o śc i sięg ał n ie m a l 81%. W s tr u k tu r z e o g ó łu g o sp o d a rstw zam ieszk u jący ch w s p ó ln ie n a jlic z n ie jsz ą g ru p ę (39,5% ) s ta n o w iły g o sp o d a rstw a Jednoosobow e. W sp ó ln e m ie sz k a n ie w zb io ro w o ści g o sp o d a rstw z o so b a m i s ta r­ szymi d z ie liło 45,3% g o sp o d a rstw je d n o o so b o w y ch o raz n ie m a l 38% d w u o so b o ­ wych zespołów , je d y n ie o k o ło 16% g o sp o d a rstw z a m ie sz k u ją c y c h w sp ó ln ie m ia ­ ło w sw ym s k ła d z ie 3 o so b y i w ięcej. U d z ia ł g o sp o d a rstw u ż y tk u ją c y c h w sp ó ln e M ieszkanie n a w si jest w yższy w zb io ro w o śc i zesp o łó w m a jący ch w sw y m s k ła ­ dzie o so b y w w ie k u 60 la t i w ię c e j; dla o g ó łu g o sp o d a rstw w s k a ź n ik i b y ły n a ogół Wyższe w m ia sta c h .

C zęsto ść d y sp o n o w a n ia s a m o d z ie ln y m m ie sz k a n ie m b y ła w yższa w śró d g o ­ sp o d arstw d o m o w y c h k ie ro w a n y c h , lu b m ający c h w sw ym s k ła d z ie o so b y s ta r­ t e g o p o k o le n ia , n iż d la o g ó łu g o sp o d a rstw w k raju .

U d z ia ł g o sp o d a rstw m ie sz k a jąc y ch w s a m o d z ie ln y m m ie s z k a n iu k sz ta łto w a ł się n a p o z io m ie o k o ło 20% w k a te g o rii je d n o - i d w u o so b o w y c h o ra z p o n a d 23% w śró d trz y o so b o w y c h g o sp o d arstw . W yższy (35,6% ) w sk a ź n ik o d n o to w a n o dla 4 i w ięcej o so b o w y ch zespołów . Z b liż o n y ro z k ła d m ie rn ik ó w m o ż n a b y ło z au w a­ żyć w m ia s ta c h i n a w si, ale ich p o z io m b y ł w yższy d la m a ły c h lic z e b n ie g o sp o ­ d a rstw w m ia s ta c h i w a h a ł się w g ra n ic a c h 22,2% -25,2% , w o b ec 15,9%—18,8% na te re n a c h w ie jsk ic h . O d m ie n n a sy tu acja w y stą p iła w g ru p ie 4 i w ięcej o so b o w y ch go sp o d arstw , w śró d k tó ry c h n a w si p o n a d 40% d y sp o n o w a ło o d rę b n y m m ie sz ­ k a n ie m , n a to m ia s t n a te re n a c h m ie jsk ic h w sk a ź n ik sa m o d z ie ln o śc i z a m ie sz ­ k iw a n ia w ię k sz y ch lic z e b n ie zesp o łó w k sz ta łto w a ł się n a p o z io m ie o k o ło 30%. Z d e c y d o w a n ie le p sz ą sy tu ację, z p u n k tu w id z e n ia sa m o d z ie ln o śc i m ie s z k a n io ­ w ej, o d n o to w a n o w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y ch sk u p ia ją c y c h w y łą c z n ie oso b y starsze g o p o k o le n ia o ra z g o sp o d a rstw a m ające w sw ym s k ła d z ie o so b y w w ie k u 60 lat i w ięcej. W śró d o g ó łu g o sp o d a rstw je d n o o so b o w y c h k ie ro w a n y c h p rzez sta rsz ą o so b ę n ie m a l 43% z a m ieszk iw ało s a m o d z ie ln ie , w ięcej w m ia sta c h (48%) n iż n a w si (o k o ło 34%). D la g o sp o d a rstw d w u o so b o w y ch p o z io m ty c h w sk aź­ n ik ó w b y ł w yższy i w y n o sił dla o g ó łu d w u o so b o w y ch g o sp o d a rstw p o n a d 59%, p rz y 67,5% w m ia s ta c h o ra z 46,4% n a te re n a c h wsi.

P o tw ie rd z a to tezę, że sa m o d z ie ln o ść z a m ie sz k iw a n ia z ależy n ie ty k o o d sy ­ tu a c ji sp o łe c z n e j, czy e k o n o m ic z n e j sta rsz y c h osó b , ale ró w n ie ż m o żliw o ści u s a ­ m o d z ie ln ie n ia się m ło d sz e g o p o k o le n ia . N a w si d o d a tk o w y m c z y n n ik ie m jest ró ż n o ro d n o ś ć tra d y c ji o ra z sy ste m b u d o w n ic tw a m ie sz k a n io w e g o , sp rzy jający w s p ó ln e m u z a m ie sz k iw a n iu [Z a n iew sk a, T h ie l, 2004].

2.4. G o sp o d a rstw a je d n o o s o b o w e o s ó b

w starszym w ieku

Z d o ty c h c z a so w y c h a n a liz w y n ik a , że w s tru k tu rz e g o sp o d a rstw d o m o w y ch , k tó ry c h g ło w ą b y ła o so b a starsza, w y stę p o w ała lic z e b n a p rzew ag a n ie ro d z in n y c h g o sp o d a rstw (por. tab . 2.7), k tó re sta n o w iły 61,4% ic h o g ó ln ej lic z b y (w m ia sta c h 62,7% , n a w si 58,8% ). W zb io ro w o ści tej d o m in o w a ły g o sp o d a rstw a je d n o o so b o ­ w e (o k o ło 98% o g ó łu n ie ro d z in n y c h g o sp o d a rstw ) i to n ajczęściej tw o rz o n e przez k o biety. R ozw ój lic z b y i p rz e m ia n y s tr u k tu r g o sp o d a rstw d o m o w y c h z o so b am i w w ie k u 60 i w ięcej la t w zn a c z n y m s to p n iu o sa d z o n e są w o b ecn ej s y tu a c ji i m i­ n io n y c h tr e n d a c h ro z w o ju o g ó łu g o sp o d a rstw d o m o w y c h [N o w a k -S a p o ta , 2002]. C z y n n ik i p o w o d u ją c e z m ia n y w ielk o ści g o sp o d a rstw , w k o n se k w e n c ji, z m ie n ia ­ ją rela cje ro d z in n y c h i n ie ro d z in n y c h zesp o łó w na k o rz y ść ty c h d ru g ic h . M oże to o z n aczać, że z n a c z n a część starszeg o sp o łe c z e ń stw a b ę d z ie się sta rz e ć z dala od ro d z in y , często w sa m o tn o śc i, co jest n ie w ą tp liw ie b a rd z o b o le s n ą d o leg liw o ścią

f j ^ j u y ---- ■--- 1---

---s t a r o ś c i [F rą c k ie w ic z, 2004], M ożliw ość p rz y b liż e n ia teg o p ro b le m u d aje a n aliza

liczby o ra z s tr u k tu r y d em o g ra ficzn e j i sp o łeczn ej osó b , k tó re tw o rz y ły je d n o o so ­ bowe g o sp o d a rstw a d o m o w e (tab . 2.10).

Tablica 2.10. Ludność w gospodarstwach jednoosobowych wedtug grup wieku i ptci w 2002 r. (w procentach ogótu ludności oraz poszczególnych grupach wieku)

Grupy wieku O gółem W tym M iasta W ieś

m ężczyźni kobiety

Ogółem 8,7 7,4 10,0 10,7 5,6

w p rocentach ogółu danej grupy wieku

60 lat i więcej 23,8 13,1 30,9 27,3 18,5 60-64 16,0 11,0 30,1 18,9 10,8 65-69 19,9 11,4 26,2 23,3 14,2 70-74 24,9 12,8 33,0 28,9 19,2 75-79 31,4 15,7 39,6 36,0 25,2 80-84 35,3 19,0 42,8 40,4 29,1 85-89 37,2 23,5 42,5 42,6 30,4 90 lat i więcej 35,8 28,6 38,2 41,1 28,4

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r.

W o g ó ln ej lic z b ie lu d n o ś c i sk u p io n e j w g o sp o d a rstw a c h d o m o w y c h , liczącej w 2002 r. 37.877 tys. o só b , o k o ło 8,7% (3.307 tys.) s ta n o w iła lu d n o ś ć je d n o o so ­ bow ych g o sp o d a rstw ; a n a lo g ic z n y o d se te k w zb io ro w o ści osób w w ie k u 60 i w ię ­ cej lat k sz ta łto w a ł się n a p o z io m ie o k o ło 23,8%. L u d n o ś ć je d n o o so b o w y c h g o ­ spodarstw d o m o w y c h z d o m in o w a n a b y ła p rzez p łe ć że ń sk ą , a sz c z e g ó ln ie p rze z starsze kobiety. W 2002 r. n ie m a l 31% zb io ro w o ści k o b ie t w w ie k u 60 i więcej lat b y ła g ło w ą je d n o o so b o w eg o g o sp o d arstw a ; w sk a li k ra ju jest to 10% ogólnej liczby p ań.

M ężc zy źn i w g o sp o d a rstw a c h je d n o o so b o w y c h s ta n o w ili 7,4% m ęsk iej p o ­ pulacji, w g ru p ie osób sta rsz y c h o d se te k te n w y n o sił o k o ło 13%. R ó ż n ic e u d z ia ­ łów b y ły zn aczące d la m ia s t i w si, p rz y zd e cy d o w a n ie w yższym p o z io m ie w m ie j­ skich a g lo m eracjach .

U d z ia ł lu d n o ś c i starsze j w g o sp o d a rstw a c h je d n o o so b o w y c h w z ra sta ł w raz 2 p rz e c h o d z e n ie m do sta rsz y c h w ie k ie m ro czn ik ó w . S tała, ro sn ą c a te n d e n c ja u trzy m y w a ła się w zb io ro w o ści m ę żczy zn ; te m p o w z ro stu b y ło n ie w ie lk ie do 75 ro k u życia p o czy m , w sta rsz y c h g ru p a c h w ie k u , n a stę p o w a ł sz y b k i p rz y ro st udziałów . W p o p u la c ji sta rsz y c h k o b ie t, w raz z u p ły w e m w ie k u , w z ra sta ły u d zia- lV g o sp o d a rstw jed n o o so b o w y c h . W sk aźn ik o sią g n ą ł n ajw y ższy p o z io m w p rz e ­ dziale 8 0 -8 5 la t, p o czym n a stę p o w a ł jego sy ste m a ty c z n y sp ad ek .

D la p o ró w n a n ia w a rto n a d m ie n ić że w s tr u k tu r z e o g ó łu g o sp o d a rstw d o ­ b o w y c h n ie m a l co czw a rte b y ło jed n o o so b o w e , n a to m ia s t w śró d g o sp o d a rstw tw o rzo n y c h p rz e z o so b y sta rsz e p o n a d 38% sta n o w iły g o sp o d a rstw a p o je d y n

-62 V V ć t l l U ć ł l N U W a r N - u u f J u i c j

czy ch osób (por. tab . 2.6). O d se te k jed n o o so b o w y c h g o sp o d a rstw b y t zd e c y d o ­ w a n ie w yższy w p o sz c z e g ó ln y c h g ru p a c h w ie k u k o b ie t n iż m ę ż c z y zn , ale w obu p o p u la c ja c h w sk a ź n ik i w y k a zu ją ro sn ą c ą te n d e n c ję w raz z p rz e c h o d z e n ie m do w y ższy ch p rz e d z ia łó w w iek u . W śró d g o sp o d a rstw osób sta rsz y c h , g ło w ą g o sp o ­ d a rstw a jed n o o so b o w e g o b y ła n ajczęściej k o b ie ta i to z a ró w n o w m ia s ta c h jak i n a w si (tab . 2.11). W p o p u la c ji m ężczy zn częstość k re o w a n ia jedno o so b o w eg o g o sp o d a rstw a w y ra ź n ie w z ra sta ła po u k o ń c z e n iu 80 lat.

Tablica 2.11. Gospodarstwa jednoosobowe osób starszych wedtug wieku i ptci gtowy gospodarstwa w 2002 r.

W iek g łow y gospodarstwa

Miasta W ieś

o gółem m ężczyźni kobiety o gółem m ężczyźni kobiety w procentach ogółu danej grupy wieku

60 lat i więcej 40,3 17,8 60,8 34,6 15,2 58,6 6 0 -6 4 30,1 15,0 49,5 20,6 12,3 36,4 6 5 -6 9 35,1 15,4 56,9 26,8 12,6 47,6 7 0 -7 4 41,2 17,6 62,5 35,5 14,3 58,6 7 5 -7 9 48,9 21,6 66,3 45,3 18,4 65,8 8 0 -8 4 55,4 26,9 70,2 52,9 24,2 71,4 8 5-89 62,9 35,4 74,3 59,9 32,7 74,9 90 lat i więcej 68,9 47,2 76,7 66,5 45,1 76,9

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r.

I s to tn e ró ż n ic e u d z ia łó w je d n o o so b o w y c h g o sp o d a rstw osó b starszy ch , w o g ó ln ej ic h liczb ie, o d n o to w a n o w p o szc z e g ó ln y c h w o je w ó d z tw a c h , zw łaszcza w p o ró w n a n ia c h u w z g lę d n ia ją c y c h p o d z ia ł m iasta-w ieś. O k a z u je się, że w w ielu w o jew ó d ztw ach p ro p o rc je b y ły z u p e łn ie o d m ie n n e o d o b se rw o w a n y c h d la ogółu g o sp o d a rstw jed n o o so b o w y c h . W m ia sta c h u d z ia ły b y ły n iż sz e n iż n a o b szarach w ie jsk ic h . W re g io n ie o n a jw y ższy ch u d z ia ła c h z n a la z ły się w o jew ó d ztw a leżą­ ce w z d łu ż w sc h o d n ie j g ra n ic y k ra ju o ra z łó d z k ie i św ię to k rz y sk ie . W ty pologii m ia st, w s c h o d n ie re jo n y n a le ż ą do w ojew ó d ztw o n a jn iż sz y m o d s e tk u je d n o o so ­ b o w y ch g o sp o d a rstw starszeg o p o k o le n ia (rys. 2.6).

P ra w id ło w o śc i te b y ły w n ie k tó ry c h w o jew ó d ztw a ch o d m ie n n e w sto su n k u do s tr u k tu r y o g ó łu g o sp o d a rstw d o m o w y c h w e d łu g w ielk o ści. N ajw ię k sz e liczeb ­ n ie g o sp o d a rstw a n a o b sz a ra c h m ia s t i w si o d n o to w a n o w w o jew ó d ztw ie p o d k a r­ p a c k im a n a jm n ie jsz e , w m ia sta c h w o jew ó d ztw łó d z k ie g o i m azo w ieck ieg o .

W ż y c iu o só b w p o d e sz ły m w ie k u szczególnego z n a c z e n ia n a b ie ra m o żli­ w ość k o n ta k tu z ro d z in ą . C zęść starszeg o sp o łe c z e ń stw a , z k o n ie c z n o śc i lub w y b o ru , tw o rz y sa m o d z ie ln e g o sp o d a rstw o i m ie sz k a w o d rę b n y m m ie szk an iu . C zęść o só b , n a o g ó ł n ie z a le ż n a e k o n o m ic z n ie , tw o rz y o d r ę b n e g o sp o d a rstw o jed­ n o o so b o w e, ale d z ie li m ie sz k a n ie z c z ło n k a m i ro d z in y lu b o b c y m i o so b am i.

W 2002 r. w o g ó ln ej lic z b ie g o sp o d a rstw d o m o w y ch w P o lsce 76,2% zam iesz­ k iw ało s a m o d z ie ln ie . U d z ia ł te n , w zb io ro w o ści o g ó łu g łó w g o sp o d a rstw osób sta rsz y c h , sięg ał n ie m a l 81% i w yższy b y ł w m ia sta c h (82,1% ) n iż na wsi(78,8%