Traktat z Waitangi jako przykład twórczej translacji politycznej

Traktat z Waitangi jako przykład

twórczej translacji politycznej

Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 10, 28-41

TRAKTAT Z W AITAN GI JAKO PRZYKŁAD

TW ÓRCZEJ TRANSLACJI POLITYCZNEJ

Streszczenie

6 lutego 1840 ro k u p rz e d sta w ic ie l K orony Brytyjskiej w ic e g u b e rn a to r H ob so n o ra z 45 w odzów m ao iy sk ich z północnej części W yspy Północnej po d p isali Te Ti-

riłi o W aiłangi - T raktat z W aitangi. K ażdem u z w o dzów M aorysów, który złożył

ju ż sw ój p o d p is p o d te k ste m d o k u m en tu , H o b so n ścisk ał d ło ń w geście b r a te r ­ stw a, dodając: H e iwi tahi tatou („Jesteśm y te ra z jed n y m lu d e m ”).

Czy M aorysi wiedzieli, n a co w y ra ż a ją zgodę? P ro b lem z T rak tatem z W aitan­ gi p olega n a tym , że został o n p rzygotow any p rzez p rzed staw icieli K orony B ry­ tyjskiej w d w ó ch w e rsja c h językow ych: angielskiej i m aoryskiej. T eoretycznie m iały być o ne w e rsja m i jed n o b rzm iący m i. Jed n ak że w tra k c ie późniejszego sto ­ so w a n ia p rzep isó w T raktatu okazało się, iż jego tłu m a c z e n ie n a język m aoryski d ok o n an e przez Brytyjczyków w cale nie było dok ład n y m odzw iercied len iem b ry ­ tyjskiej w ersji umowy.

C elem arty k u łu je st p rz e d sta w ie n ie d e te rm in a n t, k tó re w płynęły n a decyzję B rytyjczyków o d n o śn ie do p rzy g o to w an ia dw óch ró żn iący ch się od siebie w ersji językow ych doku m en tu . S zczególna u w a g a zostaje z w ró c o n a n a p ro b lem y m a ­

nipulacji, k tó re p o jaw iają się w p ro cesie p rz ek ład u tekstów politycznych o ra z n a tru d n o ś c i i pokusy, p rz e d ja k im i sta je tłu m a c z w sytuacji, kiedy d an y język nie je st jeszcze językiem w p ełn i w ykształcony w kon k retn ej dziedzinie.

W końcow ych fra g m e n ta ch te k stu a u to r s ta r a się w ykazać, że T rak tat z W a­ itangi, który został w p ro w ad zo n y do system ów p raw n y ch Im p e riu m B rytyjskie­ go i N ow ej Zelandii, n ie do k o ń ca z z a c h o w a n iem zasad y p ro w a d z e n ia n eg o cja­ cji w d o b re j w ie rz e , je s t o b e c n ie u z n a w a n y z a ró w n o p rz e z M aorysów , ja k i potom ków białych o sadników za kluczow y d o k u m en t k onstytuujący w sp ó łcze­ s n ą n aro d o w o ść now ozelandzką.

+ Aleksander Dańda - d o k to r n a u k h u m an isty c z n y c h w z ak resie n a u k o p olityce, a b so lw e n t

W ydziału S tu d ió w M ięd zy n aro d o w y ch i P olitycznych n a U niw ersytecie Jagiello ń sk im , a d iu n k t w K ated rze M iędzy n aro d o w y ch S to su n k ó w P olitycznych i G o sp o d arczy ch w Wyższej Szkole E u ­ ropejskiej w K rakow ie. W ykładow ca n a k ie ru n k a c h sto su n k i m ię d z y n aro d o w e i b e zp ieczeń stw o n aro d o w e. A utor m o n o g rafii Dominium jako farm a ustrojowa państw anglosaskich (wyd. W SE). R ed ak to r z b io ru Current Challenges to Peacekeeping Efforts and Development Assistance (wyd. W SE). Z ain tere so w a ­ n ia n au k o w e k o n c e n tru je w okół u stro jó w p a ń stw o w y c h w k ra ja c h an g lo sask ich , XX -w iecznych k o n c ep c ji g eopolitycznych, ro z w iąz y w a n ia m ię d z y n aro d o w y c h konfliktów z b ro jn y ch o ra z p r o ­ b lem ó w w sp ó łczesn eg o b e zp iec z e ń s tw a m ięd zy n aro d o w eg o .

Słowa kluczowe

N o w a Z elandia, W aitangi, M aorysi, Im p e riu m B rytyjskie, neg o cjacje w d o ­ brej w ierze, tłu m a c z e n ie polityczne, su w eren n o ść, kolo n ializm

+

L udność zam ieszkująca w spółczesne p ań stw a b u d u je sw oją to ż sa­ m o ść n a ro d o w ą , b io rą c p o d u w ag ę ró ż n e k a te g o rie w y d arzeń . S ą w śró d n ic h w ielkie b itw y (zaró w n o te zw ycięskie - G ru n w ald , ja k i p rz e g ra n e - Kosow e Pole), zaw arcie pew nej um ow y politycznej (na p rzy k ład D eklaracja N iepodległości S tan ó w Z jednoczonych) czy n a ­ w et w y d arzenia z kateg orii m itów p aństw ow o- i naro do w o tw órczy ch (rządy k ró la A rtura). N ow a Z elan d ia je st n iezm iern ie rzad k im p rzy ­ p a d k ie m p a ń stw a , k tó reg o lu d n o ść n ie o p a rła swojej w sp ółczesnej to ż sa m o śc i n a ro d o w ej n a w ielk im w y d arzen iu , z k tó reg o w szyscy obyw atele m ogliby być d um ni. S p ołeczeństw o n o w o zelan dzk ie sw ą tożsam ość n a ro d o w ą zbudow ało n a kłam stw ie, n a oszustw ie politycz­ nym, k tó re nazw ano T rak tatem z W aitangi.

29 stycznia 1840 ro k u k ap itan W illiam H obson - zaprzysiężony za ­ ledw ie kilka d n i w cześniej w Sydney konsul i W iceg u b ern ato r

1

R ządu Jej K rólew skiej M ości W iktorii H an ow ersk iej dla te ry to riu m Nowej Zelandii, do tarł do swego pu n k tu p rzeznaczenia - th e Bay of Islands na W yspie Północnej. Z ad an iem H obsona n a tej niezbyt gościnnej dla ob­ cokrajow ców ziem i (o czym m ogli się p rzek o n a ć F ran cu zi z ekspedy­ cji dowodzonej przez M arca-Josepha M ariona du Fresne’a w 1772 roku) było p rzefo rso w an ie p o stan o w ień tra k ta tu , który z K o ron ą B rytyjską m iały p o d p isać p le m io n a m aoryskie. Te w yraźne, niep ozo staw iające zbyt w ielkiego p o la do m a n e w ru in stru k cje w ic e g u b e rn a to r H obson o trzym ał 14 sie rp n ia 1839 ro k u od sam ego m in istra R ządu Jej K ró ­ lewskiej M ości do sp ra w kolonii - lo rd a N o rm an b y (D e p a rtm e n t of Justice 1986: 7). W myśl tych p o stan ow ień H obson m iał bezpośrednio po sw oim przybyciu „zastosow ać n ajbardziej efektyw ne środki, k tóre d o p ro w ad z ą do u stan o w ien ia n a d m ieszk ań cam i Nowej Z elandii s ta ­ bilnej form y rz ą d ó w ” (D ep artm en t of Ju stice 1986: 7). In stru k cje lor­ d a N o rm an b y sugerow ały, że M aorysi p o w in n i w y razić sw o ją zgodę

1 T erytorium N ow ej Z elan d ii p o c zą tk o w o p o d p o rz ą d k o w a n o a d m in istrac y jn ie innej istn ie ­ jącej ju ż w tam ty m reg io n ie, d o b rz e p ro sp e ru ją c e j k o lo n ii brytyjskiej: N ow ej P ołudniow ej Walii. To zatem jej ó w czesny g u b e rn a to r - s ir G eorge G ipps - był fo rm aln y m b e z p o ś re d n im zw ierz ch ­ nik iem H obsona.

n a u sta n o w ie n ie u rz ę d u g u b e rn a to ra o ra z n a p rz y z n a n ie im p ra w p o d d an y ch brytyjskich w form ie trak tato w ej.

P roponow any przez lo rd a N o rm anb y tra k ta t m iał oficjalnie n a celu o ch ro n ę dob ro b y tu M aorysów p o p rzez „przek azan ie Jej K rólew skiej M ości p ra w a do sp ra w o w a n ia w ładzy zw ierzchniej, d o tą d b ęd ącego je d y n ie p ra w e m n o m in aln y m ”. N ależało ró w n ież p rz e k o n a ć M aory­ sów, że b ęd ące skutkiem zaw arcia takiego tra k ta tu g w aran cje „o ch ro ­ ny politycznej ze stro n y Wielkiej B ry ta n ii o raz o ch ro n y p raw n ej ze stro n y sędziów brytyjskich zdecydow anie zrek o m p en su ją stra ty k tó re m ożna w iąza ć z decyzją au to ch to n ó w o rezygnacji z n arodow ej n ie ­ p o d legło ści” (cyt. za: M clntyre, G a rd n e r 1971: 12).

W arte p o d k reślen ia je st to, że pom ysł zw iązania M aorysów z K oro­ n ą w ięzam i trak tato w y m i zrodził się z dobrej intencji w yrażonej w r a ­ p o rc ie kom isji brytyjskiej Izby G m in w 1836 roku. Czytam y w nim , że jak ieko lw iek bogactw a, k tó re W ielka B ry ta n ia uzyskałaby n a skutek d o k o n an ia aneksji N owej Z elandii, nie m ogłyby w żad en sposób zo­ stać u z n a n e za zdobyte spraw ied liw ie ze w zględu n a ró żn e koszta, j a ­ kie dla lu dności auto ch to n icznej o zn aczałaby aneksja. D odatkow o, w dok um encie tym znalazło się w y raźn e p o tw ierd zen ie faktu, że w raz z a k c e p ta c ją D ek laracji N ie p o d leg ło ści N ow ej Z elan d ii (1835) p rzez K oronę W ielka B ry ta n ia u zn ała jed n o cześn ie p raw o ludności m aory- skiej do sp raw o w an ia w ładzy suw erennej n a te ry to riu m Nowej Z elan­ dii (D ep artm en t of Ju stice 1986: 7). Te z p o zo ru altruisty czn e sfo rm u ­ ło w an ia ów czesnego brytyjskiego esta b lish m e n tu po lity czn eg o były o d z w ie rc ie d le n ie m n a stro jó w d o m in u jący c h w ó w czas w śró d klasy u rzęd n icz ej i d ecy d en tó w Im p eriu m ; był to czas, gdy Z jed n o czo n e K rólestw o Wielkiej B ry tan ii i Irlan d ii starało się u p o ra ć z n a d m ia re m p ro blem ów , ja k ie staw iały p rz e d a d m in is tra c ją bry ty jsk ą p o sia d a n e ju ż p rzez n ią posiadłości kolonialne. W arto w ty m kontekście p rzy to ­ czyć m iędzy innym i zb ro jne w y stąp ien ia w Afryce Południow ej (jed­ n o czen ie p le m io n zu lu sk ich p o d w o d z ą Czaki) i w K an ad zie (bunty p rzeciw ko p a n o w a n iu b rytyjskiem u w 1837 rok u - w ięcej n a te n te ­ m a t w: D ańda 2009: 19-20). Z w iązane z tru d n o ściam i w ew nętrznym i Im p eriu m m in im alizm i h u m a n itary z m w p o dejściu do kw estii now o­ zelan d zk ich w y rażały się m iędzy innym i w d ążen iu do g o sp o d arcze­ go i religijnego p o d p o rząd ko w yw an ia Nowej Z elandii w pływ om b ry ­ tyjskim bez w yraźn ego an g aż o w a n ia czynnika politycznego. Innym i słow y u rzęd nicy i politycy w Londynie nie w yrażali chęci ro zszerza­ n ia w ład ztw a im p erialneg o n a te ry to riu m now ozelandzkie, ale - aby zapobiec zajęciu w ysp p rzez inn e p a ń stw a p ro w ad zące ożyw ioną grę kolonizacyjną - o pow iadali się oni za w zm o żo n ą ak tyw nością brytyj­

skich m isjonarzy i osadników p ry w atn y ch n a tych te re n a c h (Tymocz- ko, G en tzler 2002: 26-27).

W ychodząc z ta k zdefin io w an ych i u w aru n k o w a n y c h p ro m ao ry - skich założeń, lo rd N o rm an b y do szedł je d n a k do konkluzji, któ ry ch w cielen ie w życie m iało o z n ac za ć całk o w ite z a p rz eczen ie w a rto śc i w y rażonych p rzez posłów brytyjskich w e w sp o m n ian ym ju ż rap o rcie kom isji Izby G m in. P odpisanie prop o n o w an eg o p rzez lo rd a N o rm a n ­ by tra k ta tu ró w n ało się bo w iem z p rzek a zan ie m p rzez M aorysów su ­ w eren n o ści n a d N o w ą Z elan dią w ręce brytyjskie. Taka zm ian a n a sta ­ w ie n ia lo n d y ń sk ieg o e sta b lish m e n tu , k tó rej w y raz d ał N o rm a n b y w sw oich in stru k c jach dla H obsona w 1839 roku, o zn aczająca p rz e j­ ście z pozycji akcentujących p o trzeb ę bezw zględnej ochrony p ra w p o ­ litycznych, społecznych i go spo d arczy ch lud n o ści m aoryskiej n a p o ­ zycje k ła d ą c e n a c isk n a k o n ie c z n o ś ć ro z c ią g n ię c ia b ry ty jsk ieg o p o rz ą d k u p raw n eg o i politycznego n ad N o w ą Z elan d ią d o k on ała się w la tach 1836-1838. W ro k u 1838 po raz pierw szy N o rm an b y zau w a­ żył, że chociaż idea zag w a ran to w a n ia p ra w M aorysom je st szczytna, to rzeczyw istość g osp o d arczo -sp o łeczn a zm usza W ielką B ry tan ię do po d jęcia d ziałań w celu u reg u lo w an ia sytuacji w Nowej Zelandii. Do tego ro k u b ow iem n a tych te re n a c h osiedliło się ju ż p o n a d 2 tys. B ry­ tyjczyków, w ielu z n ich o n a d e r niespokojnym , a w an tu rn iczy m c h a ­ rak terze, i to w łaśn ie ci p ie rw si osad n icy ro zpoczęli m asow y w ykup ziem i z rąk M aorysów. Logika ro zu m o w an ia N o rm an b y ’ego, a w ślad za n im także i całego rz ą d u Jej K rólew skiej Mości, p o d ąża ła w edług n astępującego schem atu: M aorysi p o siad ają obecnie niezależność p o ­ lityczn ą, je d n a k ż e w p e rsp e k ty w ie ś re d n io te rm in o w e j n a ra s ta ją c y p ro b le m o sadnictw a europejskiego dop ro w ad zi do n aru szen ia m aory­ skiej su w eren n o ści gospodarczej (wykup ziemi), a idąc dalej ty m tr o ­ pem , m ożliw e że p ro c e s te n o słab i rów n ież p o lity czn ą niezależn o ść M aorysów. W idoczne w ty m to k u m yślenia s ą zatem obaw y Wielkiej B ry ta n ii p rz e d p o w tó rz e n ie m się w a ria n tu am ery kań sk ieg o : w y p o ­ w ie d ze n ia p o słu szeń stw a K oronie p rzez bry ty jskich o sad n ik ó w o d ­ dzielon ych od m e tro p o lii szero k im i p rz e s tw o ra m i oceanów . R em e­ d iu m n a ta k i ro zw ó j w y p a d k ó w m o g ło b y b yć, z d a n ie m lo r d a N orm anby, w y n eg o cjow an ie i p o d p isa n ie tra k ta tu z M aorysam i, za­ p ew n iłb y im a u to n o m ię g o s p o d a rc z ą i s p o łe c z n ą o raz o c h ro n ę ze stro n y w ładz brytyjskich w obec n arasta jące g o p ro b lem u o sad n ictw a europejskiego.

Ogólny p o żąd an y p rzez L ondyn k ierun ek d ziałań był zatem dobrze zn an y n o w em u p rz e d sta w ic ie lo w i K orony n a A ntypodach. P ro b le­ m em , któ ry p ozo staw io n o do ro zw iąz an ia H obsonow i, był dylem at, w ja k i sposób uzyskać zgodę M aorysów n a u stan o w ien ie w Nowej Ze­

la n d ii kolonii brytyjskiej (w zam ian o feru jąc jed y n ie u z n a n ie p ra w a w łasn ości M aorysów do ziem i i innych p o siadło ści n a tych te re n ach ) i nie d o p ro w ad zić do w ybuchu w o jn y

K onieczność zab ieg an ia o w zględy rd zen n y ch m ieszkańców Aote- a ro a (Długiej Białej C h m u ry ja k au to ch to n i zwykli nazyw ać w sw oim w łasn y m języku N o w ą Z elandię) w y nikała z p o w sz ech n ie w ów czas akceptow anej koncepcji ziem i niczyjej - tcrra nullius. P op u lary zato r tej idei p ra w n o m ię d zy n aro d o w e j - szw ajca rsk i p ra w n ik E m m e ric h de Vattel - w p ro w ad z ił w XVIII w ieku kateg o rię ziem i niczyjej jak o jed y ­ nej, k tó rą m o żn a zajm ow ać w im ieniu sw ego w ładcy dla zw iększania te ry to riu m w łasn eg o p ań stw a. Za ziem ię niczyją zwykło się u w ażać w ów czas te tery to ria, k tó re n ie były zam ieszk an e p rzez ludy sto jące n a w yższym szczeblu rozw oju społeczno-politycznego. Za je d en z jego najistotniejszych w yznaczników u zn an o zo rg an izo w an ą fo rm ę u p r a ­ w y ziemi. D latego to w łaśnie pierw szy g u b e rn a to r Nowej Południowej W alii - k ap itan A rth u r Phillip - zak ład ając w 1788 ro k u kolonię k a r­ n ą w Z atoce B otanicznej w A ustralii, nie m usiał m ierzyć się z p ro b le ­ m am i podobnym i do tych, p rz e d którym i stan ął w 1849 roku H obson: a u to c h to n i au stralijscy n ie zo stali b o w iem u z n a n i za w y starczająco rozw iniętych, aby p rzy zn aw ać im p raw o do ziemi. Cała A ustralia zo ­ sta ła u z n a n a za terra nullius. N iestety - dla H obsona - sytuacja w N o ­ wej Z eland ii w y g ląd ała zu p ełn ie inaczej. L okalne p le m io n a M aory­ sów p o sia d a ły n a tyle daleko ro zw in ię te fo rm y życia p olitycznego, społecznego i g ospodarczego, że w żad n y m w yp ad k u nie d aw ało się p rzep ro w a d zić w obec n ich ro zu m o w an ia stanow iącego p o d staw ę do u z n a n ia całej A otearoa za ziem ię niczyją. Z M aorysam i należało z a ­ te m u k ład ać się politycznie.

N a w ybrzeżu th e Bay of Islan d s n a przybycie H o b so na oczekiw ał R ezydent Brytyjski Jam es Busby, k tó ry ju ż od sied m iu lat p rzeb y w ał w śró d M aorysów, w ysłany tu n a w y raźn ą p ro śb ę 13 Rangatira - lokal­ nych w odzów obaw iających się zajęcia Nowej Z elandii przez F ra n c u ­ zów i m ieszan ia się Pakeha - b iałych - w w aśn ie pom iędzy lokalnym i p le m io n a m i m ao ry sk im i. S zczeg ó ln ie dotk liw y m p ro b le m e m było w ów czas z a o p a try w an ie stro n konfliktu p rzez biały ch w eu ro p ejsk ą b ro ń paln ą, co stało się p o w o d em całej serii s ta rć pom iędzy p le m io ­ n a m i m ao ry sk im i, zn a n y c h w h isto rio g ra fii n o w o zelan d zk iej jak o „wojny m u szk ietó w ” (S in clair 1990: 39). Już w 1835 roku, zaledw ie dw a la ta p o sw ym p rzy b y ciu n a A ntypody, B usby zd o łał o siąg n ąć część p la n u politycznego nak reślo n eg o d la niego p rzez u rzęd n ik ó w w Londynie (S in clair 1990: 40): u d ało m u się p rzek o n a ć 35 Rangatira z Wyspy Północnej, d o k ła d n ie z jej p ó łn o cn ej części, do p o d p isa n ia przygotow anej p rzez niego kilkanaście m iesięcy w cześniej D eklaracji

N iepodległości Nowej Z elandii. P odpisanie tego d o k u m e n tu w m iej­ scu zw an ym p rze z rd ze n n y c h m ieszk ań ców W aitangi ozn aczało , że te ra z K orona Brytyjska m iała w reszcie p a rtn e ra - p ro to p ań stw o okre­ ślan e p rzez M aorysów jako „Zjednoczone P lem iona Nowej Z elan d ii”. M ogła w ięc rozpo cząć z n im negocjacje odno śn ie do przyszłości p o li­ tycznej wysp. W raz z D eklaracją N iepodległości now o p o w stałe p a ń ­ stw o o d d aw ało się b o w iem p o d opiekę K oronie Brytyjskiej, p ro sz ą c ów czesnego w ład cę Im p e riu m - k ró la W ilhelm a IV - o „dalszą o p ie­ kę n ad n iezależnością p ań stw a i sp raw o w an ie p rzezeń w dalszym cią­ gu funkcji matua, czyli rodzica, w sto su n k u do ich now ego p a ń s tw a ” (D eclaratio n of In d ep en d e n ce 1835: art. 4). Tym sam y m N ow a Z elan­ d ia sta ła się - ch o ć sa m i M aorysi je sz c z e n ie zd aw ali so b ie z tego sp raw y - „dep en den cją B rytyjskiego Im p eriu m w e w szystkim za w y­ ją tk ie m sam ej tylko n azw y ” (S in clair 1990: 40). N ic dziw nego zatem , że D ek laracja N iepodległości zo stała ratyfiko w an a p rzez Izbę G m in w te m p ie n ie m a lż e ek sp reso w y m - bo ju ż p a r ę m iesięcy p ó źn iej, w 1836 roku.

To w łaśnie w tym sym bolicznym ju ż dla kontaktów Pakeha z M aory­ sam i m iejscu - w W aitangi - B usby z H ob so n em m ieli za m ia r w p ro ­ w ad zić w życie p la n o stateczn eg o p olitycznego u zależn ien ia Nowej Z elandii i M aorysów od K orony Brytyjskiej. Trzeba było jed n ak że za­ sto sow ać w szelkie n iezbęd n e dyplom atyczne śro d ki ostrożności, aby nie sp o w o d o w ać z a ta rg u z Rangatira, k tó rzy zostali ju ż w ezw an i na 5 lutego 1840 ro k u n a ob rad y do W aitangi.

W d n ia ch p o p rzed zający ch tę d atę w W aitangi, k tó re od m o m en tu przyjęcia D eklaracji N iepodległości stanow iło m iejsce o b rad w odzów reprezentujących Zjednoczone Plem iona (czyli nośników suw erenności now ozelandzkiej), odbyw ały się długie n a ra d y przed staw icieli K orony Brytyjskiej: w iceg u b e rn ato ra k a p itan a W illiam a H obsona, brytyjskie­ go rezy d e n ta Ja m e sa B u sb y’ego o raz s e k re ta rz a H o b so n a - Jam esa F reem ana. W efekcie tych o b ra d 3 lutego sp o rząd zo n o ro b o czą w e r­ sję tra k ta tu , k tó ry m iał zo stać p rzed y sk u to w an y n a sp o tk an iu z w o ­ dzam i M aorysów i przyjęty p rzez obydw ie u m aw iające się strony. Tak w y p ra c o w a n ą w e rsję an g lo języ czn ą tr a k ta tu p o w ierzo n o n a stę p n ie 4 lutego w ręc e brytyjskiego m isjo n a rz a H e n ry ’ego W illiam sa o raz jego syna E d w ard a, którzy w p o śp iech u (tra k ta t m u siał być p rzecież gotow y ju ż n a n astęp n y dzień) d o k onali tłu m a c z e n ia te k stu n a język m aoryski.

W arto zauw ażyć, że w p ro c e sie p o w sta w a n ia te k stu tr a k ta tu nie b ra ł u d ziału an i je d e n p rzed staw iciel M aorysów. A przecież, zgodnie z D e k la ra c ją N iep o d leg ło ści z 1835 ro k u Rangatiratanga (n iep o d le­ głość i su w e ren n a w ładza) n a te ry to riu m Nowej Z elandii przyn ależeć

m iała w odzom m aoryskim „działającym w sposób kolektyw ny” (in the-

ir collective capacity) (D éclaratio n of In d ep en d en ce 1835: art. 2). Zatem ,

przynajm niej kilku z p rzed staw icieli Rangatira p o w in n o zostać z a p ro ­ szonych do u d ziału w naradzie, po d czas której p o w staw ał tek st p rzy ­ szłego dw u stro n n eg o tra k ta tu politycznego.

5 lutego w ogrom n y m n am io cie ustaw ion ym specjaln ie n a tę oka­ zję w W aitangi spisany w języku M aori p ro jek t tra k ta tu został z a p re ­ zentow any p rzed staw icielo m M aorysów. Ze stro n y Pâkehâ n a u ro czy ­ stych o b ra d a c h obecni byli: H obson ze sw oją św itą urzęd n iczą, k tó rą w znakom itej w iększości przyw iózł ze so b ą z Sydney, m isjo n arze a n ­ gielscy i fran cu scy o raz g ru p a E u ro p ejczy k ó w zam ieszk u jący ch od pew nego czasu N o w ą Zelandię. W tra k c ie dyskusji n a d tek stem tr a k ­ ta tu dały się słyszeć głosy p e łn e w ątp liw o ści o d n o śn ie do rzeczy w i­ stych intencji tw ó rcó w poro zu m ienia. K rytyka p ro p o n ow an eg o d o k u ­ m e n tu dała się słyszeć najgłośniej z szeregów przed staw icieli p lem ion zam ieszk u jący ch w p ob liżu m isji katolickich. A rgum enty w y su w an e przeciw ko p o ro zu m ien iu w skazyw ały n a groźbę p rzek ształcen ia N o ­ wej Z elandii w jeszcze je d n ą kolonię brytyjską, fu n k cjo n u jącą n a za­ sa d a c h identycznych z tym i obserw ow anym i od w ielu d ek ad n a te re ­ n ie są sied n iej A ustralii. O sta te c z n ie d o p ie ro p o d k o n ie c d n ia , po p o n a d p ię ciu god zin ach żywej dyskusji, p lem io n a zn ajd u jące się p o d w pływ em brytyjskich m isjonarzy p ro testan ck ic h przew ażyły szalę p o ­ p a rc ia n a korzyść p ro p o n o w an eg o tek stu tra k ta tu . Z w olennicy n o w e­ go p o ro z u m ie n ia z B rytyjczykam i arg u m e n to w ali, że d o k u m e n t z a ­ g w aran tu je o ch ro n ę p ra w M aorysów w konfliktach z napływ ającym i coraz szerszym stru m ien ie m do Nowej Z elandii o sad n ik am i eu ro p ej­ skim i. In n y m silnym a rg u m e n te m od d ziały w u jącym n a w y o b raźn ię zw olenników tra k ta tu były oczekiw ania odnośnie do w zro stu obrotów w h an d lu z W ielką B ry tan ią i płynących z tego ty tu łu zysków dla p le ­ m ion m aoryskich. M isjonarze protestanccy, aktyw nie agitujący za p o ­ ro zu m ien iem , sta ra li się w sk azać ró w n ież n a jego religijny w ym iar: królow a W iktoria jako głow a K ościoła Anglii p ra g n ę ła zaw rzeć za p o ­ śred n ictw e m sw ych p rzed staw icieli p o d o b n y do biblijnego p ak t z c a ­ łym lu d e m M aorysów (S in clair 1990: 47). Część w odzów m aoryskich kierow ała się z kolei zdecydow anie m niej idealistycznym i p rz e sła n k a ­ mi: żyw ili o n i sk ry tą n a d zieję n a w y k o rzy stan ie p o ro z u m ie n ia do w zm o cn ien ia swej pozycji sojusznika Brytyjczyków w lokalnych sp o ­ ra c h z sąsiad u jący m i p le m io n am i m aoryskim i.

D yskusje n a te m a t tra k ta tu w g ro n ie obozujących n ad u jściem rz e ­ ki W aitangi w odzów M aorysów ciągnęły się p rzez c ałą noc. Ci, którzy d o c ie ra li d o p ie ro n a m iejsce sp o tk a n ia (o sta tn i z n ic h p o ja w ili się w W aitangi d o piero n astęp neg o dnia, gdy u ro czy sto ść po d p isyw an ia

tra k ta tu ju ż trw a ła ), nie m ieli ju ż innej m o żliw o ści z a p o z n a n ia się z p ro p o zy cjam i Pakeha niż tylko za p o śre d n ic tw e m in ny ch w odzów m aoryskich.

6

lutego 1840 ro ku Te Tiriti o Waitangi - T rak tat z W aitangi - został p o d p isan y p rzez re p re z e n ta n ta K orony Brytyjskiej w ic e g u b e rn a to ra H o b so n a o ra z 45 w o d z ó w m a o ry sk ic h z p ó łn o c n e j czę śc i Te łk a a M aui (Północnej Wyspy). K ażdem u z wodzów , którzy p o d p isali ju ż p erg a m in z tek stem T raktatu, H obson ściskał w geście p rzyjaźni dłoń, k ie ru jąc p o d jego a d re se m słow a: He iwi tahi tatou („Jesteśm y te ra z jed n y m lu d e m ”) (B yrnes 1998: 11).

17 lutego w b u d y n k ach m isji p ro testan ck ie j w P aihia zostały w y­ d ru k o w an e d o datk o w e eg zem p larze T raktatu. K opie te zostały ro ze­ słan e do w odzów M aorysów, którzy nie staw ili się n a cerem on ii p o d ­ p is a n ia

6

lutego. W c iąg u kilku n a stę p n y c h m iesięcy (do w rz e śn ia 1840 roku), w w y n ik u k o lejn ych blisk o 50 sp o tk ań , T ra k ta t zo stał w takiej w ła śn ie fo rm ie zaa k c ep to w an y p rz e z p o n a d 500 Rangatira w różnych częściach Nowej Zelandii. S po śró d tej ogrom nej liczby je ­ dynie 39 w odzów m iało okazję p o d p isa ć jego anglojęzy czn ą w ersję. Pozostali sy g n atariu sz e do za p o z n a n ia się i w y rażen ia swojej zgody na u stalen ia p o ro zu m ien ia otrzym ali w ersję T rak tatu jed yn ie w języ­ ku m aoryskim .

Czy M aorysi w iedzieli, n a co w y rażają zgodę? P roblem z T raktatem z W aitangi polegał n a tym , że został on sp o rząd zo ny p rzez re p re z e n ­ ta n tó w K orony Brytyjskiej w dw óch w ersjach językowych: angielskiej o ra z m ao ry skiej. T eoretycznie m iały być to w e rsje je d n o b rz m ią c e . Jed n ak że w trak c ie sto so w an ia p rzep isó w T rak tatu po 1840 rok u oka­ zało się, iż tłu m acz en ie d o k on an e p rzez W illiam sów odbiegało w kil­ ku istotnych kw estiach w sposób znaczący od w ersji anglojęzycznej.

P rzede w szystkim , n ajisto tn iejsza k w estia p rz e k a z a n ia s u w e re n ­ n o ści z rą k w odzów m ao ry sk ich n a rę c e m o n a rc h y brytyjskiego nie z o stała je d n o z n a c z n ie sfo rm u ło w a n a w języ k u M aorysów . T rak tat g w a ra n to w a ł b o w iem te tino Rangatiratanga (p e łn ą w ład zę w odzów ) n ad ich ziem iam i, osiedlam i, lasam i, łow iskam i oraz innym i p o siad ło ­ ściam i (ratou taonga katoa) (Treaty of W aitangi 1840: a rt. 2). W myśl p ro p o n o w a n e g o p rzez B u sb y ’ego ro z w ią z a n ia w w ersji angielskiej T raktatu, tak o p isan e g w aran cje dla w ładzy w odzów nie m iały o zn a­ czać nic innego ja k tylko zac h o w an ie p rzez poszczególnych Rangatira p ra w a do w łasno ści n a d w yszczególnionym i w ty m frag m en cie Trak­ ta tu e le m e n ta m i p rz y n ależ n y m i p o szczeg ó ln y m p lem io n o m . W z a ­ m ian za te g w aran cje w odzow ie zrzekali się w tekście T rak tatu Kawa-

natanga, czyli p ra w a do sp raw o w an ia w ładzy politycznej n a te ry to riu m

P ro b lem polegał n a tym , że do tej p o ry te dw a term in y - Rangatira-

tanga i Kawanatanga - funkcjonow ały w form u jący m się d o p iero m a-

oryskim słow niku politycznym w kontekście dość o dm iennym od tego użytego p rzez tłum aczy T raktatu. S fo rm u ło w an ie Rangatiratanga było w ykorzystyw ane do 1840 roku jedynie w odn iesien iu do p ełn i władzy, k tó rą w myśl D eklaracji N iepodległości z 1835 ro k u m ieli n ad w yspą sp raw o w ać w odzow ie m aoryscy „w swej kolektyw nej m ą d ro śc i”. Ter­ m in te n był w te n w łaśn ie sp o só b ro zu m ian y i sto so w an y p rzez s a ­ m ych w odzów m ao ryskich. Co w ięcej - ta k i sen s Rangatiratanga był rów nież w y raźnie znany sam em u rezydentow i B usby’em u (co d o d a t­ kow o m ogło u m a c n ia ć M aorysów w p rz e k o n a n iu , że je s t to je d y n a w łaściw a in te rp re ta c ja tego sform ułow ania). Z astosow ane w T rak ta­ cie z W aitangi sfo rm u ło w anie Kawanatanga n a określenie praw , któ re w odzow ie zg ad zają się p rzek azać w ręce m o n a rc h y brytyjskiego, s ta ­ now iło do ro k u 1840 je d y n ie o d p o w ied n ik w ład zy politycznej, ja k ą n a d sąsied n ią k olonią brytyjską - N o w ą P ołudniow ą W alią - roztaczał Londyn (a trz e b a zaznaczyć, że dotychczasow e kontakty M aorysów z w ładzam i brytyjskim i w Nowej Południow ej Walii były o p arte n a w iel­ kiej życzliwości, ja k ą w obec M aorysów p rzejaw iała ad m in istrac ja tej brytyjskiej d ep en d en cji). W odzow ie p o d p isu ją cy T rak tat z W aitangi m ieli zatem p raw o dom niem yw ać, że nie do ko ńca im znajom e o k re­ ślenie Kawanatanga m oże odnosić się jedynie do form alnego zw ierzch­ nictw a politycznego, ja k ie n ad N o w ą Z elan d ią ch ciał roztoczyć w ła d ­ ca w L o n d y n ie (m iało to s ta n o w ić - w ed łu g M ao rysó w - je d y n ie ko n ty n u ację sp raw o w an ia p rz ez m o n a rc h ę brytyjskiego „funkcji r o ­ dzicielskiej” w obec Z jednoczonych Plem ion, deklarow anej w tekście z 1835 roku), n ato m iast re a ln a w ład za - Rangatiratanga - m iała p o z o ­ sta ć w ich m n ie m a n iu w cało ści w rę k a c h m ao rysk ich , dodatk o w o jeszcze z a g w a ran to w a n a p rzez u ro czy ste sfo rm u ło w an ia p o ro zu m ie­

nia.

To, że pod pisu jący T raktat w odzow ie m aoryscy nie m ieli pełnej j a ­ sn o śc i o d n o śn ie do z n a c z e n ia z a w a rty c h w jeg o te k śc ie te rm in ó w określających w ładzę polityczną, je st k w estią n iep o d w ażaln ą ch ociaż­ by dlatego, że tu ż p rz e d sam y m p o d p is a n ie m (5 lutego 1840 roku) zw racali się oni z p ro ś b ą o w y jaśn ien ia tych sfo rm u ło w ań do r e p re ­ zen tan tó w K orony Brytyjskiej. W yjaśnienia, ja k ich im udzielono, m ia­ ły n a celu nie tyle sp ro sto w a n ie zaistn iały ch n a g ru n c ie tra n s la to r- skim nieścisłości, ile p rzek o n an ie ich do złożenia p o dp isu p o d tekstem d ok u m en tu . K w estio no w an e o k reślen ie Kawanatanga tłu m acz o n o na p o trz e b y z g ro m a d z e n ia 5 lutego ja k o je d y n ie zw ięk szen ie zasięg u i m ocy funkcjonującej ju ż w Nowej Z elandii od kilku lat (m isja Busby- ’ego) a d m in istrac ji brytyjskiej. M aorysi zostali zap ew n ien i o tym , że

dzielenie się z B rytyjczykam i w ład z ą n a d A otearoa ozn acza p rzy zn a­ n ie w ic e g u b e rn a to ro w i H o b so n o w i k o m p e te n c ji w p ew n y m tylko sto p n iu zw iększonych w stosu n k u do tych, którym i ju ż w cześniej dys­ po n o w ał rezy den t brytyjski. K om petencje te m iały w zasadzie o g ran i­ czać się do w ykonyw ania p rzez H obsona u p raw n ień w ładczych n a te ­ r y to r iu m N ow ej Z e la n d ii w o b e c E u ro p e jc z y k ó w s p ra w ia ją c y c h kłopoty M aorysom . Z niep raw d ziw o ści tych w yjaśnień zdaw ali sobie sp raw ę oczyw iście sam i Brytyjczycy: p rz e d rozp o częciem u ro czy sto­ ści p o d p isan ia T rak tatu W illiam Colenso, d ru k arz p racu jący w p ob li­ skiej m isji p ro te sta n c k ie j, k tó ra była o d p o w ied zialn a za o stateczn e p rzyg o to w an ie tekstu, d ał głośno (aczkolw iek jed y n ie w g ro n ie Pdke-

ha) w yraz sw oim w ątp liw o ściom n a te m a t tego, czy m aoryscy w o d zo­

w ie rzeczyw iście ro zu m ieją tek st podpisyw anego p rzez siebie p o ro zu ­ m ie n ia . W ic e g u b e rn a to r H o b so n z d e c y d o w a n ie o d rz u c ił p r o te s t Colenso, po czym przystąp io no do rozp o częcia uroczystości p o d p isa ­ nia dokum entu.

P odpisanie T rak tatu z W aitangi p rzez ta k z n ac zącą liczbę w odzów m aoryskich zostało b ard zo szybko w ykorzystane politycznie p rzez wi- c eg u b e rn ato ra H obsona: w m aju 1840 roku, nie dalej ja k trzy m iesią­ ce po u ro czy sto ści, z a n im je sz c z e w szystkie k o pie p o ro z u m ie n ia z p o d p isam i w ró ciły w jeg o ręce, H o bson fo rm aln ie p ro k lam o w a ł su ­ w e re n n ą w ład zę K orony Brytyjskiej n a d W yspą P ó łnocną i P ołudnio­ w ą. D okum enty p roklam acyjne (osobny dla Wyspy Północnej i dla Wy­ spy Południow ej) zostały n astęp n ie p rze k a z a n e do C olonial Office w L ondynie i o pu b lik o w an e w „London G azette” 2 p a ź d z ie rn ik a 1840 roku, co o znaczało ich ratyfikację p rzez K oronę. W listo p ad zie 1840 rok u kró lo w a W iktoria p o d p isa ła przyw ilej królew ski (royal charter1), n a m ocy któ reg o N ow a Z eland ia, zależn a do tej p o ry fo rm a ln ie od N ow ej Południow ej Walii, sta ła się o so b n ą k o lo n ią Korony. 3 m aja 1841 ro k u W illiam H o bson zo stał zaprzy siężo n y n a g u b e rn a to ra tej now ej, całkow icie o d ręb n ej kolonii brytyjskiej. E p o k a niepodzielnej w ładzy politycznej Im p eriu m Brytyjskiego n ad N o w ą Z elan d ią ro zp o ­ częła się.

Pom im o że T raktat z W aitangi został „w ynegocjow any” i p o d p isa ­ ny w tak m ało tra n sp a re n tn y c h okolicznościach, sam i M aorysi ju ż od lat 60. XIX w ieku - a w ięc od końcow ego o k resu tzw. w o jen m ao ry ­ skich - s ta ra li się w ła śn ie n a p o d sta w ie jeg o p rz e p isó w d o ch o d zić sw o ich p ra w o d n o śn ie do w łasn o śc i ziem i i ich n ieró w n eg o (w s to ­ su n ku do białych osadników ) tra k to w a n ia p rzez rep reze n tan tó w

Ko-2 W p olskiej lite ra tu rz e p rz e d m io tu fu n k c jo n u ją ró w n ie ż in n e tłu m a c z e n ia te g o term in u : k a r ta k ró lew sk a, edykt królew ski, a k t królew ski, s ta tu t królew ski.

rony. W ty m w łaśn ie kontekście T raktat z W aitangi był określany m ia­ n em „m aoryskiej M agna C arta” (O range 1984: 2). Do lat 70. XX w ieku n o rm y T rak tatu z W aitangi były w zasad zie ig n o ro w an e p rzy p o d e j­ m ow aniu jakichkolw iek decyzji p rzez now ozelandzkie o rg an a w ładzy państw ow ej (w tym rów nież o rgan a w ładzy sądow niczej). Podstaw y do takiego p o stęp o w an ia d ał w szczególności głośny w yrok z 1877 roku w sp ra w ie W i Parata v. the Bishop of Wellington. W jego u z a sa d n ie n iu najw yższy w ó w czas ra n g ą sęd zia N ow ej Z elan d ii - P re n d e rg a s t - określił Traktat z W aitangi jako nierodzący żadnych skutków praw nych od sam ego początku jego funkcjonow ania (legał nullity) (Byrnes 1998: 12). P arad o k saln ie zatem , T raktat, którego p o sta n o w ie n ia zostały w p ro ­ w ad zo n e do p o rz ą d k u p raw n eg o Im p eriu m B rytyjskiego i Nowej Z e­ landii, eufem istycznie rzecz ujm ując, nie do k o ń ca zgodnie z za sa d ą p ro w a d z e n ia n eg o cjacji w d obrej w ierze, T rak tat k tó ry w zw iązku z pow yższym m ógł być o d rz u c a n y p rzez M aorysów jak o d o k u m e n t im narzucony, te n w łaśn ie T rak tat był u w ażany p rzez stro n ę poszk o ­ d o w a n ą - M aorysów - za d ok u m en t kluczowy, konstytuujący n a ro d o ­ w o ść n o w o z ela n d zk ą i p ra w n ie w iążący, p o d cza s gdy p o to m k o w ie b ia ły c h o sad n ik ó w u z n a w a li go za je d y n ie m ało zn a c z ą c y ep izo d w p raw nopolitycznej h isto rii d o m in iu m now ozelandzkiego. N ie p rz e ­ szkadzało to je d n ak że w u kazyw aniu sam ego d o k u m en tu w n ow oze­ land zk iej h isto rio g ra fii - tw o rzo n ej w sz ak g łó w n ie p rz e z Pakeha - w ja k najlepszym świetle, jako ak tu w yrażającego hojność K orony i jej p raw d ziw ą tro sk ę o przyszłość w ysp i zam ieszkujących je ludów, jako aktu, którego celem m iało być zap ew nienie och ro n y M aorysom p rzed napływ ającym i ze S tarego Ś w iata białym i osadnikam i.

N a p o czątk u lat 70. XX w ieku sytuacja ta uległa zm ianie. W tedy to relatyw n ie niew ielka liczebnie, lecz zn ac ząca jakościow o, doskonale w ykształcona g ru p a M aorysów - absolw entów w yższych u czelni s ta ­ n ęła n a czele m aoryskiego ru c h u o d ro d zen ia ku ltu row eg o . K ilkulet­ nie sta ra n ia tych tzw. rew iw alistów m aoryskich (R ata 2003), zm ierza­ ją ce m iędzy innym i do nag łaśn ian ia w szelkich przypadków n aru szan ia p o sta n o w ie ń p o ro z u m ie n ia z W aitangi p rzez p ań stw o , o d n iosły z a ­ m ierzony skutek. Z m ieniła się spo łeczn a p erce p cja T rak tatu - zaczął on znów być p o strzeg an y zarów no p rzez M aorysów, ja k i p rzez Pake­

ha jak o dok u m en t, k tó ry w iązał ze so b ą te dw ie sp ołeczn o ści i p rzy ­

zn a w a ł szc ze g ó ln ą o c h ro n ę p ra w o m lu d n o śc i a u to c h to n ic z n e j. To w ów czas zaczęły ró w n ież p o w staw ać now e, od tej p o ry d o m in u jące w p o d rę c z n ik a c h i p u b lik acja ch ak ad e m ic k ich opisy h isto rii Nowej Zelandii, k tó re kładły nacisk n a p roblem y zw iązane z kw estiam i trans- latoryki w o d niesien iu do tek stu /tek stó w T rak tatu z W aitangi. S zcze­ gólnie często p rzy taczan y m p rzy k ład em takiej zm iany w n astaw ien iu

now ozelandzkiej n au k i i ośw iaty do kw estii tego d o k u m en tu je st b est­ seller z 1987 roku a u to rstw a C laudii O range zatytułow any po p ro stu

The Treaty of Waitangi.

L o g icznym ro z w in ię c ie m teg o now ego tr e n d u w p o lity ce d o m i­ n iu m now ozelandzkiego było p o w o łan ie do życia w 1975 roku Trybu­ n ału W aitangi (Te R ópu W h ak am an a i te Tiriti), który stan o w i swego ro d zaju sta łą kom isję b a d a ń w o d n iesieniu do sp raw zw iązanych z ła ­ m an iem p ostan o w ień T raktatu przez K oronę b ąd ź też jej p rzed sta w i­ cieli. Ten w ew n ątrzp aństw o w y in stru m en t koncyliacyjny należy uzn ać za ostatni, n a d e r udany, ak o rd polityki p o jed n an ia dw óch g ru p etn icz­ nych sk ład ający ch się n a w sp ó łczesn e spo łeczeń stw o n o w o zelan d z­ kie: Pakeha i M aorysów . To w łaśn ie u tw o rzen ie T ry b u n ału W aitangi (oraz jego późniejszą działalność) u zn aje się obecnie za etap k o ń czą­ cy p rzeb ud o w ę rzeczyw istości polityczno-społeczno-gospodarczej n o ­ w oczesnej Nowej Zelandii. W te n sposób p ro ces odchodzenia od p rz e ­ szłości k olonialnej, p ro ce s tw o rz e n ia w sp ółczesnej N ow ej Zelandii: p ań stw a zdolnego do staw ien ia czoła swej - ja k się okazuje w cale n ie­ łatw ej - przeszłości, uległ sym bolicznem u zako ń czen iu w ty m sam ym m iejscu, w któ rym ta k o lonialna h isto ria się rozpoczęła: w th e Bay of Islands, w m iejscu nazyw anym W aitangi. O becnie zarów no p o to m k o ­ w ie b iały ch osadników , ja k i w odzów m ao ry sk ich p o d p isan y ch p o d tek stem T raktatu m ogą śm iało - ty m raze m zgodnie z rzeczyw istością - po w tórzyć słow a H o b son a z

6

lutego 1840 roku: He iwi tahi tatou.

Bibliografia

B yrnes G. (1998), Jackals o f the Crown? Historians and the Treaty Claims Process in

New Zealand, „The P ublic H isto ria n ”, Vol. 20, N o. 2, U niversity of C alifornia

Press.

C onsedine R., C onsedine J. (2005), Healing our History. The Challenge of the Treaty

o f Waitangi, Auckland: P enguin Books.

D ań d a A. (2009), Dominium jako form a ustrojowa państw anglosaskich, K raków : Wyż­ sza S zkoła E uropejska.

D eclaratio n of In d ep en d en ce z 28 p aźd ziern ik a 1835, http://w w w .w aitangi.co.nz/ d ec la ra tio n in d ep e n d e n c e .h tm (dostęp: 17 g ru d n ia 2011).

D e p a rtm e n t of Ju stice (1986), The Electoral Law of N ew Zealand. A B rief History, w: R ep o rt of th e Royal C om m ission o n th e E le cto ra l System . Tow ards a B etter D em ocracy, W ellington.

O ran g e C. (1984), The Treaty o f Waitangi: a study o f its making, interpretation and role

in N ew Zealand history, p ra c a doktorska: th e U niversity of A uckland.

O ran g e C. (1987), The Treaty of Waitangi, W ellington: Allen & U nw in.

R a ta E. (2003), Aw Overview O f N eotnbal Capitalism, „E th n o lo g ies c o m p a re s ”, № 6: Oceanie, D ebut De Siecle.

Speeches and Documents in New Zealand History (1971), red. W.D. McIntyre, W.J. Gardner, Oxford: C laren d o n Press.

The Oxford Illustrated History of New Zealand (1990), red . K. S inclair, A uckland: O xford U niversity Press.

The T reaty of W aitangi z 6 lutego 1840, http://w w w .w aitan g i.co .n z/treaty .h tm # E nglish (dostęp: 10 g ru d n ia 2011).

Translation and Power (2002), red . M. Tymoczko, E. Gentzler, A m herst: U niversity of M assachusetts Press.

T re a ty o f W a ita n g i A ct 1975 (s ta n p r a w n y n a d z ie ń 5 s ie r p n ia 2 0 0 9 ), h ttp ://w w w .leg islatio n .g o v t.n z/act/p u b lic/1 9 7 5 /0 1 14/latest/D L M 435368.htm l (dostęp: 11 g ru d n ia 2011).

W aitangi Associates, http://w w w .w aitangi.co.nz (dostęp: 17 g ru d n ia 2011).

+

A leksander D ań d a receiv ed his Ph.D . in P olitical S cien ce fro m Ja g iello n ian U niversity (the Faculty of In te rn a tio n a l a n d Political Studies). D uring his d o c to ­ ra l studies Mr. D ań d a w as a visiting sc h o la r a t th e U niversity of L ondon (In stitu ­ te of C om m onw ealth S tu d ies a n d In stitu te of A dvanced L egal S tudies). P re se n ­ tly, Dr. D ań d a is a m e m b e r of th e faculty a t th e T ischner E u ro p e a n U niversity in K rakow - le c tu re r in In te rn a tio n a l R elations an d S ecu rity S tudies. H e has a u th o ­ re d m an y pu b licatio n s including a m o n o g ra p h en titled Dominion — A Form of Po­ litical Regime in Anglo-Saxon Countries (TEU Press). H e w as th e e d ito r of Current Challenges to Peacekeeping Efforts and Development Assistance (TEU P ress). H is m a in re se a rc h a re a s include: h isto ry of colonialism , p o litical system s of Anglo- - Saxon c o u n tries, geopolitics, p ro b lem s of c o n te m p o ra ry in te rn a tio n a l secu rity an d conflict resolution.

Abstract

The Treaty of W aitangi as a n exam ple of crea tiv e p o litical tra n sla tio n

O n F eb ru ary 6 th 1840 Te Tiriti 0 Waitangi (the Treaty of W aitangi) w as signed by th e rep re se n ta tiv e of th e B ritish C row n - L ieu ten an t-G o v ern o r H ob so n - an d 45 M aori chiefs fro m th e n o rth e rn p a rt of th e N o rth Island. E a ch an d every M a­ o ri chief, w ho a lre a d y signed th e te x t of th e Treaty, w as given a h a n d sh a k e by H obson a n d a sh o rt rem ark : „He iwi tahi tatou" („We a re n o w o n e p e o p le ”).

Did th e M aori know w h a t they gave th e ir su p p o rt to? The p ro b lem w ith th e Tre­ aty of W aitangi is th a t it w as p re p a re d by th e rep resen tativ es of th e B ritish C row n in tw o lan g u ag e versions: in E nglish a n d in M aori. Those tw o versions w e re m e ­ a n t to be, in th e o ry linguistically equivalent. In la te r p ra c tic e how ever, it tu rn e d o u t th a t th e M aori tra n s la tio n p re p a re d by th e B ritish w as n o t a c c u ra te a t all.

The a im of th e p a p e r is to p re se n t d e te rm in a n ts w h ich influenced B ritish d e ­ cisio n to p re p a re th e tw o n o n -eq u iv alen t texts of th is in te rn a tio n a l treaty. A sp e ­ cial a tte n tio n is given to w a rd s th e q u e stio n of m a n ip u la tio n in tra n s la tio n p r o ­ cess a n d th e o p p o rtu n itie s fo r a b u se w h ic h tr a n s la to r h as to fa c e w h e n th e lan g u ag e of tra n s la tio n is n o t fully developed in a given field yet.

In th e co n c lu d in g re m a rk s th e a u th o r p o in ts o u t to th e fa c t th a t th e treaty, w h ich has b e e n im p lem e n ted into th e legal system s of b o th th e B ritish E m p ire a n d N ew Z ealand n o t exactly in ac c o rd w ith th e p rin c ip le of neg o tiatin g in good faith, is to d ay co n sid ered by th e M aori an d Pdkehd alike as a key d o cu m en t w hich co n stitu tes c o n te m p o ra ry n a tio n ality of N ew Z ealanders.

Keywords

N ew Zealand, W aitangi, M aori, B ritish E m pire, negotiating in good faith, political tra n sla tio n , sovereignty, co lo n ialism