Epoka żelaza w Azji Środkowej (wykład)

Epoka żelaza w Azji Środkowej

Notatki z wykładu

semestr zimowy 2015/2016

Opracowanie notatek:

Paweł Borycki

Wykład prowadziła:

prof. dr hab. Barbara Kaim

Instytut Archeologii

Uniwersytet Warszawski

Wstęp

Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek.

Notatki zapisane w języku LA_{TEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich}

uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.

Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy

Spis treści

1 Zakres terytorialny i chronologiczny 6

2 Azja Środkowa w okresach wcześniejszych 8

3 Epoka żelaza 13

3.1 Jaz I . . . 13

Indeks

Altyn Tepe 10 (Afganistan), 25

Anau, 8, 15 Aravali Depe, 15,20, 21 Arkaim, 12 Arvali Depe, 14 Ashkaltepe, 19 At-Chapar, 25 Auchan, 16 Balkh, 21, 22,25 Bek Tepe, 16 Bujrachi Tepe, 16 Cheshme Shafa, 25 Choply Depe, 14 Czust, 19, 20 Dżarkutan, 9,14, 16, 19,22, 24 Dżejtun,8 Dahan-e Guleman, 25

Dalverzin (Kotlina Fergany), 19–22

Dalverzin Tepe, 14 Dashly (Turkmenistan), 15 Dashly-1,9, 10 Dashly-18, 10 Dashly-19, 10 Dashly-3,9, 10 Dekhkan, 19 Dzham Tepe-53,18 Elken Depe, 15,16, 20, 21 Emashi Tepe, 17 Erkurgan, 18 Fulol, 10 Garaoj Depe, 15 Geoksiur, 8 Gonur, 10–12, 15, 22 Hissar, 8, 11 Imam Sahib, 17 Jashily Depe, 28 Jashily Tepe, 28 Jass Depe,15 Jaz Tepe, 13–17, 20, 21,27, 28 Kandyktepe, 24 Kangurttut,17 Kanka, 23 Karim-Berdy, 17 Kelteminar,8 Khantepa, 19 Khodzhent, 19 Khozhambag, 19 Koj Tepe, 24 Kokdepe,18, 24 Koktepe, 18, 24 Kuchuk Tepe, 14, 16, 17,20, 21, 24,25 Kushbegi Depe, 14 Kutlug Tepe, 25 Kyzył Tepe,14, 16, 17,24, 25 Kyzylcha 6, 16,24 Majda Tepe,16, 20, 21, 24 Marakanda,24 Merw, 7, 15, 27, 28 Mir Zakah, 27 Mirshade,16 Namazga Tepe, 8, 14 Nisa,7 Nishapur-P, 16 Nurtepa, 19 Nush-i Jan,27 Odej Depe,16 Osh, 19,22 Otlijatan,14 Ovadan Depe, 15 Peluzjum, 26 Persepolis, 25–27 Petrovka, 12 Sangir Tepe,18, 24 Sapalli Tepe, 9 Sar Tepe, 16 Sarazm, 8, 22 Shahr-i Zohak,7 Shashtepe, 14, 18

Tahribaj-1, 21 Taip, 14 Takhirbaj-1, 14,15, 20, 21, 28 Takhirbaj-3, 14 Takht-e Kuwad, 26 Takht-e Sandin, 26 Talashkan, 24 Teguzak, 17 Tepe Yam, 16 Tillia Tepe, 14, 17, 18,20, 25, 28 Togolok-1, 10 Tujabuguz, 18–20,22 Uch Depe, 14 Ulug Depe,15, 22, 23,27, 28 Ulug Tepe, 22, 27 Uzunkyr, 18 Yam Tepe, 16 Zaman-Baba, 12

1

Zakres terytorialny i chronologiczny

Termin Azja Środkowa został wprowadzony przez Alexandra von Humboldta w połowie XIX wieku. W znaczeniu najszerszym kraina ta obejmuje Kazachstan, Turkmenistan, Uzbeki-stan, KirgiUzbeki-stan, TadżykiUzbeki-stan, AfganiUzbeki-stan, PakiUzbeki-stan, Kaszmir, Tybet, Qinghai, Gansu, Xinjiang, Mongolię Wewnętrzną, Mongolię i część Rosji. W węższym znaczeniu obejmuje ona jedynie pięć byłych republik radzieckich i północny Afganistan, należący do Baktrii, który jest ściśle powią-zany kulturowo z Turkmenistanem, południowym Uzbekistanem i Tadżykistanem. W języku rosyjskim region ten określa się jako Tsentral’naya Aziya.

Nazwą Turkiestan określa się obecnie Turkiestan Zachodni obejmujący pięć byłych repu-blik radzieckich oraz Turkiestan Wschodni obejmujący obszar Chin zamieszkany przez ludy posługujące się językami ałtajskimi.

Początek epoki żelaza w Azji Środkowej wiązał się z upadkiem baktryjsko-margiańskiego kompleksu kulturowego (BMAC), nazywanego też cywilizacją Oksus. Zanikły wtedy wszystkie elementy kultury typowe dla epoki brązu. W Azji Środkowej rozprzestrzenili się Ariowie, czyli ludy irańskie. Nastąpił całkowity zanik obrządku szkieletowego pochówków. W późniejszych okresach pojawił się zoroastryzm, który całkowicie zakazywał dokonywania pochówków szkiele-towych bez dekompozycją ciała i oczyszczeniem go z tkanek miękkich. Jednocześnie całkowitej zmianie uległy zwyczaje architektoniczne. Azja Środkowa w epoce żelaza była ściśle powiązana kulturowo z północno-wschodnim Iranem.

Kazachstan zajmuje obszar 2,7 mln km2_{. Na wschodzie Kazachstanu znajdują się góry}

Ał-taj, pogórza oraz rzeki i jeziora stanowiące główne źródła wody. Środkowy Kazachstan zajmuje wyżyna ograniczona od północy Niziną Zachodniosyberyjską. Na tym obszarze znajduje się jezioro Bałchasz. W środkowym Kazachstanie między jeziorem Issyk-kul w północnym Kir-gistanie i Bałchaszem znajdowała się kraina historyczna Siedmiorzecze. Na wschodzie kraju znajduje się dolina Irtyszu. Większość Kazachstanu obejmuje step, na którym hoduje się owce, kozy i wielbłądy. Sieć irygacyjna w starożytności powstała tylko w Siedmiorzeczu, ale pojawiła się ona w okresie późniejszym od epoki żelaza. Wcześniej w Kazachstanie mieszkali jedynie koczownicy.

Uzbekistan obejmuje obszar 447 tys. km2_{. Jest obszarem dużo lepiej przebadanym}

archeolo-gicznie od Kazachstanu. Jego obszar zajmują pustynie Kyzył-kum, czyli Czerwona Pustynia, i Kara-kum, czyli Czarna Pustynia, góry Tien-szan oraz Pamir. Dwie główne rzeki to Amu-daria, nazywana w starożytności Oksus, i Syr-Amu-daria, znana w tekstach achemenidzkich z VI w. p.n.e. jako Jaksartes. W epoce żelaza najistotniejszymi obszarami kulturowymi Uzbekistanu były dolina Fergany, dolina Zarafszanu oraz Sogdiana i Baktria.

Tadżykistan to kraj górzysty. Osadnictwo na jego obszarze rozwijało się głównie w dolinach górskich i w części południowo-zachodniej, gdzie występują źródła wody. W Tadżykistanie znajdują się góry Pamir, Tien-szan, płyną rzeki Syr-daria, Zarafszan i Vakhsz, dopływ Amu-darii. W epoce żelaza dominowała tam ludność koczownicza.

Kirgistan zajmuje obszar 198 tys. km2_{. Na jego obszarze znajdują się góry Tien-szan i}

Pamir oraz część doliny Fergany. W epoce żelaza również dominowała tam ludność koczownicza. Ludność pasterska pozostawia po sobie nieliczne ślady materialne, które są trudne do znalezienia dla archeologów i często pozostają w niedostępnych miejscach. Pierwsze znane przedstawienia jurt z Azji Środkowej pochodzą z I tys. p.n.e.

Turkmenistan obejmuje obszar 488 tys. km2_{. Płyną przezeń rzeki Amu-daria, Tedżen i}

Murgab. Większość kraju zajmuje pustynia Kara-kum. Góry Kopet-dag oddzielają kraj od Iranu, z którym Turkmenistan był ściśle powiązany kulturowo. Obecnie w Turkmenistanie żyją pasterze, których można wynająć do wypasania wielbłądów, owiec i kóz. W Kirgistanie do dziś

występuje pasterstwo rodzinne. Całe rodziny wędrują ze stadami po górach. Jedyne obszary zasobne w wodę w Turkmenistanie to pogórze Kopet-dagu oraz delty Tedżenu i Murgabu. Na obszarze delt rzek środkowoazjatyckich woda rzek rozwidla się na wiele odnóg i ginie w piaskach pustyni. Opady występują głównie w zimie. Powierzchnia pustyni tworzy popękaną strukturę nazywaną takyr.

Delty Murgabu i Tedżenu już od chalkolitu służyły jako źródło wody do kanałów irygacyj-nych. Obie rzeki wypływają z gór Hindukusz. Przepływ tych rzek zmienia gwałtownie się w cyklu rocznym. Największy przepływ mają one na wiosnę w czasie roztopów, ale w lecie poziom wody spada. Już w starożytności budowano tamy i baseny w celu magazynowania wody na suche pory roku. Z Amu-darii wyprowadzono Kanał Karakumski. Woda z rzeki została obec-nie rozprowadzona na polach służących do uprawy wodochłonnej bawełny, co doprowadziło do wyschnięcia Jeziora Aralskiego.

Afganistan obejmuje obszar 650 tys. km2. Północny Afganistan, obszar położony na północ od Hindukuszu, powiązany był kulturowo z Azją Środkową. Przez ten teren płyną rzeki rzeki Amu-daria, Hari Rud, nazywana na odcinku turkmeńskim Tedżen, Helmand i Kabul. Rzeka Tedżen miała dwie nazwy już w starożytności. Przez góry Hindukusz prowadzi przełęcz Khyber, która była wykorzystywana przez przedstawicieli starożytnych cywilizacji.

Hindukusz dzieli się na pasmo wschodnie, zachodnie i środkowe. Pasma te oddzielają od sie-bie przełęcze, przez które przesie-biegały szlaki handlowe oraz przechodziły armie, między innymi wojska Aleksandra Wielkiego. Północny Afganistan został dokładnie przebadany archeologicz-nie. Przebadane zostały głównie doliny oraz delty górskie.

Shahr-i Zohak jest jednym z najważniejszych stanowisk archeologicznych położonych w środ-kowym Afganistanie. Środkowy Afganistan był miejscem pogranicza kultur środkowoazjatyc-kich i indyjsśrodkowoazjatyc-kich.

Chorasan obejmuje obszar 245 tys. km2. W starożytności Chorasanem, czyli “krajem wschodzącego słońca”, nazywano całą Azję Środkową. Nazwa dotyczyła wschodnich obsza-rów zamieszkanych przez ludy irańskojęzyczne. Obecnie ludy irańskojęzyczne mieszkają w Azji Środkowej jedynie w Tadżykistanie, Afganistanie i częściowo w Kirgistanie. Chorasan obejmuje południowe zbocza gór Kopet-dag i doliny podgórskie, a na południu Wielką Pustynię Słoną, która stanowi granicę kulturową.

W Chorasanie zachowały się liczne pozostałości starożytnego budownictwa oraz urządzenia użytkowe o charakterze tradycyjnym, między innymi młyny wiatrowe. Sposób wypalania ce-gły, przechowywania zimnej wody i lodu oraz rozwiązania architektoniczne tego obszaru nadal nawiązują do technologii starożytnej.

Geografia historyczna wyróżnia kilka krain wchodzących w skład Azji Środkowej. Jedną z nich jest Margiana. Nazwa ta występuje w źródłach historycznych dopiero od VI w. p.n.e. Obejmuje deltę Murgabu oraz oazę Merwu. Prawdopodobnie w starożytności kraina ta obej-mowała też deltę Tedżenu. Osadnictwo epoki brązu obejmowało pogórze Kopet-dagu, delty Tedżenu i Murgabu oraz środkowy bieg Amu-darii.

W starożytności pogórze Kopet-dagu oraz Chorasan tworzyły prowincję Partia, której nazwa po raz pierwszy pojawiła się na inskrypcji behistuńskiej. Pozostałości z epoki żelaza w Partii są przebadane znacznie gorzej niż okresy historyczne, z których pochodzi Stara Nisa. Określenie Chorasan jest znacznie młodsze niż nazwy Partia, Baktria, Margiana i Sogdiana.

Baktria dzieli się na część północną – uzbecką, oraz południową – afgańską. Obie części Baktrii oddziela od siebie Amu-daria. Osadnictwo w Baktrii Południowej koncentruje się w deltach rzek. Sogdiana dzieli się na południową, w środkowym biegu Kaszkadarii, wokół miast Karszi i Kitob, oraz północną, obejmującą Samarkandę i basen Zarafszanu.

Kraina Czacz obejmuje oazę Taszkentu. Osadnictwo koncentrowało się w środkowej dolinach rzek Akhangaran i Czirczik, dopływów Syr-darii. Występowało tam osadnictwo w epoce żelaza. Ustruszana zajmuje obszar między Jizzakh w Uzbekistanie i Chodżentem w Tadżykistanie. Nazwa regionu pochodzi jednak dopiero z okresu średniowiecza. Kotlina Fergany obejmuje górną część Syr-darii. Nie znamy jej nazwy historycznej. Obecnie kotlina jest podzielona pomiędzy Uzbekistan, Kirgistan i Tadżykistan.

2

Azja Środkowa w okresach wcześniejszych

Osadnictwo koncentrowało się we wczesnych okresach głównie w oazach. Wiele stano-wisk zostało przebadanych przez archeologów radzieckich, ale opisy ich lokalizacji są często niedokładne, co utrudnia ponowne zlokalizowanie tych stanowisk. Na wielu stanowiskach prze-prowadzono badania powierzchniowe oraz sondażowe w celu ustalenia datowania stanowisk na podstawie ceramiki. Wyniki niewielu wykopalisk zostały jednak opublikowane. W Afga-nistanie prowadzono liczne wykopaliska nielegalne w celu pozyskania artefaktów do handlu antykwarycznego. Działalność ta trwała od XIX wieku, gdy Anglicy z Kompanii Wschodnioin-dyjskiej zaczęli kupować zabytki baktryjskie. Ustalenie chronologii okresów przedhistorycznych jest często problematyczne. Ustalenie granicy między epoką brązu i epoki żelaza również jest trudne.

Neolit trwał w Azji Środkowej w latach 6000/5000-3000/2000 p.n.e. Istniały wtedy trzy najważniejsze kultury – Dżejtun, Hissar i Kelteminar. Najdokładniej przebadane zostały obszary Turkmenistanu, a także Uzbekistanu i północnego Afganistanu. Kultura Dżejtun obej-mowała pogórze północne i południowe Kopet-dagu, zaś kultura Hissar rozwinęła się w górach Tadżykistanu, Kirgistanu i prawdopodobnie Afganistanu północnego. Dżejtun i Hissar to kul-tury ludów osiadłych. Kultura Kelteminar występowała w okolicach Jeziora Aralskiego. Była ta kultura ludów koczowniczych.

Chalkolit obejmował okres od początku VI tys. p.n.e. do początku V tys. p.n.e. W chalkolicie występowały kultura Anau IA oraz kultury z przedziału Namazga I – Namazga III. Na stanowisku Namazga Tepe pozostałości chalkolitu zlokalizowano na głębokości 11 metrów pod powierzchnią okolicznego stepu. Nawarstwienie warstw aluwialnych na stanowisku jest związane z erozją Kopet-dagu i osadzaniem się materiału na stepie.

W Afganistanie pozostałości z chalkolitu zlokalizowano na stanowisku z IV-III tys. p.n.e. położonym w dolinie Taluqan. Na stanowisku Sarazm w dolinie Zarafszanu w Tadżykistanie, zamieszkanym latach 3500-2700/2200 p.n.e., również znaleziono pozostałości przypominające zabytki z epoki chalkolitu. Jednak pozostałości te są znacznie późniejsze niż datowanie epoki chalkolitu, choć materiał zabytkowy i techniki budownictwa są bardzo podobne. Obszar Azji Środkowej rozwijał się zatem w chalkolicie bardzo nierównomiernie. Dla chalkolitu charak-terystyczne są zabytki ceramiki malowanej. Ceramika Namazga III była bogato zdobiona. Dominowały naczynia otwarte w postaci mis, zaś mniej powszechne były naczynia zamknięte. Występowały też figurki terakotowe, które zanikły w epoce żelaza, ale występowały masowo w chalkolicie oraz w epoce brązu.

W chalkolicie rozpoczęło się osadnictwo oazowe w oazie Geoksiur, w ówczesnej w delcie Tedżenu. Znajdowała się ona jednak na innym obszarze niż obecnie, w pobliżu dzisiejszej wioski Geoksiur. W Geoksiur pojawiły się pierwsze systemy irygacyjne, które odtąd występowały już stele w deltach rzek środkowoazjatyckich. Kanały w Geoksiur były jednak jeszcze stosunkowo krótkie.

budownictwo obronne oraz budowle magazynowe. Mają one liczne analogie do stanowisk chal-kolitycznych z Mezopotamii.

Epoka wczesnego brązu trwała w latach 3000-2500/2400 p.n.e. Występowała wtedy ceramika Namazga IV.

W dolinie rzeki Balkh, w południowej Baktrii, znajdują się trzy oazy ważne z punktu wi-dzenia archeologii – Taszqurgan, Balkh i Akha, nazywana też Dashly. Jest ona najistotniejszą z osad południowej Baktrii. Badania prowadzili tam archeolodzy radzieccy. Na jej obszarze zidentyfikowano kilkadziesiąt stanowisk.

W oazie Dashly wyróżniono około 40 stanowisk, w tym trzy stanowiska z epoki brązu. Dwa z nich zostały przebadane. Wyróżniono osady umocnione i nieumocnione. Jednym z umocnio-nych stanowisk jest stanowisko Dashly-1 będące prostokątną twierdzą zbudowana na ruinach nieumocnionej osady. Osada Dashly-1 była zabudowana wewnątrz. Miała wymiany 85 na 90 metrów. Na przebadanym obszarze zabudowa wewnętrzna była chaotyczna. Wyróżniają się jednak trzy okrągłe linie murów znajdujące się wewnątrz kwadratowych murów zewnętrznych. Plan twierdzy w postaci kwadratu opisanego na wewnętrznych murach w postaci okręgów jest nietypowy. Wokół zewnętrznych murów mogła znajdować się fosa.

Występowały charakterystyczne, wbudowane w ścianę, kominy. Podobne twierdze powsta-wały w Chorezmie oraz w okolicach Heratu aż do XX wieku. Wewnętrzna, okrągła linia murów była podwójna. Wśród zabudowy można wyróżnić pomieszczenia o charakterze magazynowym. Magazynowano zboże oraz wodę. Obecność magazynów świadczy o silnym charakterze władzy sprawowanej przez lokalnych przywódców w Dashly-1.

Stanowisko Dashly-3 znajduje się 3 kilometry od Dashly-1, na wysokim wzniesieniu. Za-budowę wewnętrzną otaczają okrągłe mury. Zabudowa stanowiska jest rozplanowana na planie koła. W odróżnieniu do Dashly-1, jest zorganizowana i posiada dziedzińce, podobnie jak w Altyn Tepe. Plan Dashly-3 może przypominać plan Sapalli Tepe z podłużnymi basztami. Po-dobne podłużne baszty, równoległe do murów, znajdujące się przed ich linią, znajdowały się także w Dżarkutan. Za murami wewnętrznymi znajdowały się prawdopodobnie kolejne, okrągłe linie murów.

Istniały dwa typy palenisk – paleniska przyścienne i kominki. Na stanowisku Dashly-3, obok twierdzy na planie koła, znaleziono twierdzę z charakterystycznymi konstrukcjami obronnymi równoległymi do murów, podobnymi do znalezionych twierdz w Margianie oraz w Sapalli Tepe. Na obszarze stanowiska znajdowały się również budynki z bardzo wąskimi pomieszczeniami, które mogły być platformami, na których stały wyniesione budynki mieszkalne władców. Bu-dynki mieszkalne znajdowałyby się wtedy na drugiej kondygnacji. Wąskie pomieszczenia mogły także pełnić rolę magazynów.

W Dashly-3 znaleziono drobne zabytki metalowe, pieczęcie, naczynia ceramiczne podobne do naczyń z Sapalli Tepe w postaci pucharów na wysokiej nóżce oraz mis zasobowych. Naczynia były niemalowane. Można zakładać, że mieszkańcy Dashly-3 byli niepiśmienni. Przedstawienia na naczyniach mogą służyć do rekonstrukcji ówczesnych wierzeń baktryjskich.

Na jednym z naczyń metalowych umieszczono dwa poziome pasy przedstawień. Na pasie górnym przedstawiono ucztę. Uczestnicy uczty ubrani są w długie spódnice i są przedstawieni w pozycji siedzącej. Pas dolny zawiera scenę orania ziemi oraz przedstawienie ludzi w czasie pracy. Przedstawiono na nim nagich mężczyzn trzymających pługi. Orka wykonywana jest z pomocą zwierząt. Nagość jest oznaką młodości. Asystują im ludzie ubrani w krótkie spód-niczki. Na naczyniu przedstawiono zatem trzy grupy społeczne lub trzy grupy wiekowe, które można rozpoznać na podstawie ubrania. Ludzie ubrani w długie spódnice to ludzie ze szczy-tów hierarchii społecznej lub osoby starsze, zaś ludzie nadzy to postacie najmniej istotne lub najmłodsze.

Na innych naczyniach przedstawiono także sceny polowania, orania ziemi oraz kobiety o wysokiej randze, posiadające ubrania. Nad kobietami przedstawiono sceny przygotowywania uczty.

Na naczyniu wchodzącym w skład Skarbu z Fulol w północnym Afganistanie, który został nielegalnie pozyskany, a następnie odkupiony od handlarzy, przedstawiono scenę polowania, w którym bierze udział postać ubrana w krótką spódniczkę wraz z nagim pomocnikiem. Postacie w krótkich spódnicach polują, zaś nadzy ludzie trzymają strzały.

Zabytkiem nieznanego pochodzenia jest naczynie, znajdujące się obecnie w Luwrze, któ-rego dekoracja przedstawia siedzące kobiety o wysokiej randze. Przedstawienie przypomina przedstawienia ze szpili w Gonur.

W późniejszych okresach wykonywano zapisy na skórach zwierzęcych oraz na drewnie. Być może w epoce brązu także wykonywano zapisy na materiałach nietrwałych, które nie zachowały się w materiale archeologicznym do naszych czasów. Nie można więc wykluczyć, że ludność zamieszkująca wtedy Azję Środkową znała pewną formę pisma.

Znaleziono pochówki zlokalizowane wewnątrz osad Dashly-1 i Dashly-3 oraz cmentarzysko na stanowisku Dashly-3. Zmarłych chowano na boku w jamach grobowych przykrytych cegłami, zaś sporadycznie na plecach lub na brzuchu. Groby orientowano na północ. W skład darów grobowych wchodziły naczynia, a dużo rzadziej także wyroby metalowe i kamienne. Około 1₃ pochówków to pochówki wtórne z niepełnymi szkieletami. Występowały też cenotafy. Znane są pochówki zwierzęce baranów znajdujące się w obrębie cmentarzysk.

Znane są także cmentarzyska Dashly-18 i Dashly-19, które były badane archeologicznie, ale zniszczyli je lokalni złodzieje po pierwszym sezonie wykopaliskowym.

Na podstawie przedstawień ludzi na naczyniach można wywnioskować, że w epoce brązu istniała w Baktrii hierarchia społeczna. Nie było jednak jednego władcy, tylko dominująca warstwa społeczna. Do grupy tej należeli mężczyźni oraz kobiety. Postacie te nosiły długie spódnice, siedziały na tronach lub na zwierzętach. Grupa ta dominowała i kontrolowała innych. Nie wiadomo, co decydowało o ich dominacji – pochodzenie czy wiek. Mogli należeć oni do starszyzny rodowej. Przywództwo mogło mieć charakter kolektywny.

Formy architektoniczne również świadczą o istnieniu najważniejszej grupy w poszczegól-nych osadach, która zamieszkiwała centra w postaci cytadel i budowli obronposzczegól-nych. Osady typu wiejskiego były zgrupowane. Ich gospodarka opierała się na rolnictwie. Osadnictwo miało rozproszony charakter ze względu na ograniczony dostęp do zasobów wodnych oraz do ziem uprawnych. Trwała rywalizacja o ziemię, co wymusiło istnienie ufortyfikowanych, umocnionych osad. Zagrożeniem nie był wróg zewnętrzny, ale sąsiad, który mógł chcieć przejąć ziemię.

W cytadelach występowała luźna zabudowa. Być może w czasie zagrożenia w ufortyfi-kowanych osadach chroniono także zwierzęta. W Togolok-1 nie stwierdzono istnienia żadnej wewnętrznej zabudowy. Twierdza mogła pełnić zatem wyłącznie rolę refugium.

Drugą grupę społeczną stanowili ludzie w krótkich spódniczkach. Są to postacie w średnim wieku, które stoją lub klęczą, walczą lub pracują. Trzecią grupę stanowią ludzie nadzy. Ludzie Ci produkują, asystują w pracy lub uczą się.

Niewątpliwie w Baktrii w późnym okresie epoki brązu występowała jakaś forma religii. Dominowały bóstwa kobiece. Występują kamienne kobiece figurki, które mogły przedstawiać bóstwa. Nie są znane kamienne statuetki męskie z wyjątkiem dwóch. Najwyższe bóstwo było zatem kobietą.

Występowały przedstawienia nagich mężczyzn walczących z wężami. Jest to prawdopo-dobnie zapożyczenie bóstwa z Mezopotamii do Azji Środkowej. Bóstwo męskie z głową ptaka

również często dominowało nad wężami. Takie przedstawienie znane jest tylko z Bliskiego Wschodu. Bóstwo to walczyło czasami z uskrzydlonym lwem, demonem lub smokiem.

Węże są uważane zazwyczaj za bóstwo podziemne. Prawdopodobnie w Baktrii istniał zatem kult bóstw podziemnych wyobrażanych jako węże lub skorpiony. Skorpiony w sztuce Mezopo-tamii pojawiły się dopiero w okresie kasyckim. Znacznie wcześniej występowały na pieczęciach baktryjskich. Zwierzęta czeto miały postać fantastyczną. Przedstawiano smoki oraz skrzydlate lwy.

Znane są zaledwie dwie figurki przedstawiające postacie męskie. Są to przedstawienia de-mona ze skórą pokrytą łuskami. Na twarzy demon zawsze posiada szramę oraz trzyma naczynie pod pachą. Prawdopodobnie są to przedstawienia demona suszy, który zatrzymuje wodę w swoim naczyniu. Szrama na twarzy jest śladem po okaleczeniu. Podstawą do takich przypusz-czeń są późniejsze mity irańskie. Postać smoka-demona mogła więzić wodę pod ziemią. Została jednak zmuszona przez bóstwo żeńskie do uwolnienia wody. Szrama może być pozostałością po starciu, w wyniku którego demon został zmuszony do uwolnienia wody.

W Gonur znaleziono pieczęć przypominającą przedstawienia z Azji Mniejszej. Na pieczęci tej zwierzęta wykonują czynności ludzkie. Jest to cecha charakterystyczna dla sztuki proto-elamickiej, w której zwierzęta piją oraz grają na instrumentach. Jedna z postaci męskich o wydłużonym nosie przypomina bóstwo męskie z ptasią głową. Jest to jednak przedstawienie charakterystycznie wyłącznie dla Azji Środkowej.

Na pieczęci przedstawiono też dwa osobniki zwierzęce stojące przy kolumnie i ją podtrzy-mujące. Przedstawienie to może odnosić się do praktyk szamańskich. Na palu znajduje się szaman przewidujący przyszłość. Sam pal może symbolizować oś świata. Pieczęć wykonana została w samym Gonur lub w kręgu kultury BMAC, ale pod względem ikonograficznym jest zlepkiem różnych tradycji. Szamanizm był prawdopodobnie tradycyjną formą praktyk religij-nych w Azji Środkowej. Przedstawienia węży oraz skorpionów również może odnosić się do ważnej roli szamanizmu i istnienia praktyk szamanistycznych.

W ostatniej fazie epoki brązu doszło do zmniejszenia powierzchni osad. Dużo domów zo-stało opuszczonych. W Margianie nastąpiło przesunięcie osadnictwo z północy na południe i regres sieci irygacyjnej. Do nawadniania wykorzystywano jedynie naturalne rozwidlenia Mur-gabu. Nastąpił spadek jakości rzemiosła, występowała mniejsza liczba form ceramicznych. Przeważające dotąd pieczęcie metalowe zanikły. Wcale nie występowały już pieczęcie ażurowe. Przeważającym typem pieczęci były amulety w stylu murgabskim z kamienia, na przykład z wapienia. Naczynia metalowe również zanikały i spadała ich jakość.

Zerwane zostały kontakty z sąsiednimi obszarami, w tym z Elamem. Zanikły też wyroby z kamieni i metali szlachetnych, których złoża nie występowały w Azji Środkowej.

Jednocześnie pojawiła się kultura Oksus we wschodniej Baktrii, na obszarze Tadżykistanu. Nastąpił tam wzrost osadnictwa. We wcześniejszych okresach osadnictwo BMAC w tym regionie nie występowało. Istniała tam rolnicza kultura neolityczna Hissar związana z hodowlą zwierząt. Prawdopodobnie nastąpiła migracja baktryjskiej ludności reprezentującej kulturę BMAC na wschód.

Przyczyną zmian następujących w Baktrii i Margianie mógł być napór plemion koczow-niczych. Jednak plemiona koczowniczo-pasterskie występowały w Margianie już od początku późnej epoki brązu. Z ich obecnością wiązała się ceramika Andronovo, która pojawiła się na stanowiskach Margiany. Reprezentantami kultury Andronovo byli koczownicy. W Margianie zabytki kultury Andronovo występowały przez całą późną fazę epoki brązu.

Fazy Molali-Bustan występowały w południowym Tadżykistanie i południowo-wschodniej Baktrii. Zastąpiły one kulturę neolityczną Hissar. Na obszarze tym pojawiły się nieliczne wyroby brązowe.

Kultura Biszkent-Vakhsh cechowała się występowaniem domów na kamiennych funda-mentach, rozwiniętym rolnictwem, a nie tylko pasterstwem, oraz ceramiką produkowaną na kole, przypominającą ceramikę kultury Sapalli z fazy Molali-Bustan. Występowały też naczy-nia lepione ręcznie typu Fedorovo, które należały do kultury Andronovo.

Na obszarze rozwoju kultury występowały cmentarzyska grobów tumulusowych i niszowych zlokalizowane na tarasach rzecznych. Groby tumulusowe były nowością tego okresu. Tumulusy mogły wywodzić się z kultury Andronovo. Groby niszowe istniały już wcześniej na obszarze występowania BMAC. Zmarli chowani byli w pozycji skurczonej. Pochówki orientowane były zazwyczaj na północ. Występowały ślady stosowania ognia w obrządku pogrzebowym, który pełnił ważną rolę. Nad grobem rozpalano palenisko i składano ofiary.

Kultura Biszkent-Vakhsz łączy cechy kultur BMAC oraz Andronovo. Kultura ta związana była z przybyciem do Tadżykistanu grup ludności z Margiany i Baktrii pod naporem grup plemion stepowych, obecnych też w samej kulturze Biszkent-Vakhsh i ją współtworzących. Nastąpiło przejście na osiadły tryb życia plemion populacji Andronovo pod wpływem kultury Oksus. Kultury zatem uległy wymieszaniu w wyniku wzajemnego kontaktu.

W dolinie Zarafszanu funkcjonowała w okresie od końca III tys. p.n.e. do połowy II tys. p.n.e. kultura Zaman-Baba, która związana była z rolnictwem i hodowlą zwierząt. Wy-stępowały jednak na jej obszarze także liczne kości zwierząt dzikich będące świadectwem ich wykorzystania w gospodarce.

Na stanowisku eponimicznym Zaman-Baba istniała osada otoczona wałem ziemnym. Ist-niały tam półziemianki. W półziemiankach występowały podwójne piece znane z kultury BMAC, między innymi z Gonur. Dominowała ceramika lepiona ręcznie, ale 10% ceramiki stanowiły naczynia wykonane na kole. Groby występowały w formie szkieletowej w jamach lub z komorach z bocznymi niszami nazywanymi “katakumbami”.

Kultura Sintashta-Petrovka rozwijała się w pobliżu Czelabińska na Uralu. Wykształciła się około 2000 p.n.e. Była to kultura środkowej i późnej epoki brązu. Występowały dwie fazy tej kultury – faza grobów katakumbowych, w której dokonywano pochówków w jamach z boczną niszą, i faza kultury abaszewskiej.

Do kultury tej należały grodziska w Arkaim, Petrovka i Sintashta. Grodzisko w Sintashta otoczone było wałem ziemnym. Grodzisko zostało założone na planie koła. Osady na planie koła były typowe dla kultury Sintashta-Petrovka. Na obszarze tej kultury występowały jednak też szałasy i osady tymczasowe.

Kultura Sintashta-Petrovka sięgała swoim zasięgiem do północnych wybrzeży Morza Kaspij-skiego oraz do Jeziora AralKaspij-skiego. Na stanowiskach tej kultury występowały pochówki koni. Zmarli ludzie pochowani byli czasami w pozycji przypominającej jeźdźców na koniach. W okresie epoki żelaza w Azji Środkowej pojawili się Ariowie oraz związane z nimi konie. Konie zostały przyniesione prawdopodobnie z kultury Sintashta-Petrovka.

Kultura Andronovo była kolejną fazą rozwoju kultur stepowych. Dzieli się ją na fazy Fedorovo (XX-XVIII w. p.n.e.), Alakul (XVII-XV w. p.n.e.) oraz fazę końcową na początku XIV w. p.n.e. Kultura istniała w latach 2000-1400 p.n.e. Obejmowała obszary dzisiejszego Kazachstanu oraz obszary sąsiednie.

Na obszarze występowania kultury istniały nieufortyfikowane osady zabudowane domami w formie półziemianek z zagrodami dla zwierząt. Kultura ta charakteryzowała się rolnictwem oraz hodowlą bydła, koni i wielbłądów. Następowały częste zmiany lokalizacji osad. Osady stałe były rzadkie. Bydło nie nadaje się jednak po podróży na duże odległości i wymaga stałych pastwisk.

Rolnictwo nie korzystało z delt rzek, ale z opadów, które w Kazachstanie były większe niż w południowej części Azji Środkowej. Nie było to rolnictwo osadowe. Wymagane były jednak częste zmiany uprawianej ziemi ze względu na szybką utratę przez nią żyzności.

W kulturze Andronovo występowały pochówki szkieletowe w tumulusowych kurhanach usy-panych z kamieni lub obłożonych kamieniami. Występowały także pochówki kremacyjne pod kurhanami.

Kultura ta posiadała zaawansowaną metalurgię brązu. Produkowano zaawansowaną broń oraz elementy wyposażenia koni. Grupy ludności Andronovo budowały swoje piecie metalur-giczne i piece ceramiczne, w których produkowano ceramikę Andronovo, a czasami też ceramikę kultury BMAC. Ceramika Andronovo była ceramiką lepioną ręcznie i bogato dekorowaną.

Pod koniec istnienia kultury Andronovo nastąpiło jej rozbicie. Powstała kultura Begazy-Dandybai w środkowym Kazachstanie, która istniała w wiekach XIV-XI w. p.n.e. W jej obrębie nastąpiło przejście od pasterstwa mobilnego do transhumacji, która charakteryzuje się występowaniem pastwisk letnich oraz zimowych. Osady półstałe, sezonowe, występowały zarówno w pobliżu pastwisk letnich, jak i zimowych. Pastwiska letnie położone były wyżej niż pastwiska zimowe. W okresie istnienia tej kultury nastąpił okres ochłodzenia klimatu. Osady półstałe nadal istnieją we wschodnim Iranie.

Odejście od pasterstwa mobilnego, które wiąże się z niesystematycznym przemieszczaniem się grup ludności, często wiąże się z ochładzaniem klimatu.

W kulturze Begazy-Dandybai istniały groby jamowe z pochówkami szkieletowymi. Groby były wyłożone dużymi kamieniami i płytami kamiennymi, a także przykryte płytami kamien-nymi. Występowały też groby megalityczne z megalitami na powierzchni ziemi, nad pochów-kiem. Analogiczne groby nie występowały już jednak w epoce żelaza w Azji Środkowej.

Koniec epoki brązu wiąże się zatem z rozpadem kultury Andronovo. Ludność tej kultury nie była wyłącznie ludnością pasterską i mobilną, ale istniały w jej obrębie grupy osiadłe. Przyczynami upadku kultur epoki brązu mogły być zmiany klimatyczne. Napływ ludności mógł spowodować niewydolność gospodarczą związaną z przeludnieniem. Początek epoki żelaza wiąże się z pojawieniem się sieci irygacyjnych. Nastąpił zatem wzrost gęstości zaludnienia, który wymusił wzrost areału upraw rolnych.

3

Epoka żelaza

3.1

Jaz I

Około 1500 roku p.n.e. cywilizacja Oksus zanikła całkowicie. Doszło do gwałtownych i głębokich przemian kulturowych. Pierwsze kultury epoki żelaza stały na niższym poziomie roz-woju cywilizacyjnego niż kultura BMAC. Osadnictwo epoki żelaza występowało w tych samych rejonach, co osadnictwo BMAC – na podgórzu Kopet-dagu, w Margianie, Baktrii, Sogdianie i Kotlinie Fergańskiej.

Wraz z początkiem epoki żelaza zakończyła się produkcja ceramiki toczonej na kole. Na-stąpił wzrost produkcji ceramiki lepionej ręcznie oraz malowanej. Pierwsza faza epoki żelaza nazywana jest epoką ceramiki malowanej.

Na zachodzie Turkmenistanu, na równinie Misrian, pojawiła się Archaiczna Kultura De-histanu, która posiadała zupełnie inną kulturę ceramiczną niż pozostałe tereny Azji Środkowej w epoce żelaza. Niewiele wiadomo o dziejach Dehistanu tych ziemiach w epoce brązu.

Epoka żelaza trwała w Azji Środkowej od 1500 do 330 roku p.n.e. Stanowisko Jaz Tepe, eponimiczne dla faz tej kultury, znajduje się w Margianie. Epokę żelaza podzielono na fazy

Jaz I-III. Ceramika Jaz występuje występuje w całej Azji Środkowej z wyjątkiem Dehistanu. Podział na fazy ceramiczne Jaz wprowadziła Bertille Lyonnet. Dla północnej Baktrii wpro-wadzono oddzielny podział na fazy ceramiczne Kuchuk I-IV lub Kyzył I-III. Eponimicznymi stanowiskami dla tych sekwencji ceramicznych były Kuchuk Tepe i Kyzył Tepe. Nazywanie okresów epoki żelaza okresami Jaz I-III jest popularne zwłaszcza w Turkmenistanie, gdyż sta-nowisko Jaz Tepe znajduje się na obszarze tego kraju.

Wczesna epoka żelaza to lata 1500/1400-1000 p.n.e., środkowa epoka żelaza trwała w latach 1000-600/560 p.n.e., zaś późna epoka żelaza to okres achemenidzki trwający w latach 600/560-330 p.n.e. Epokom tym można przyporządkować odpowiednio fazy ceramiczne Jaz I-III. Okres achemenidzki, czyli późna epoka żelaza, był pierwszym okresem historycznym w Azji Środkowej. Faza schyłkowa Jaz III wchodzi w okres hellenistyczny.

Obecność żelaza pod postacią korali spostrzeżono już w Namazga Tepe w okresie Namazga VI. Plakietka z końca okresu Jaz I w Shashtepe w dzisiejszym Taszkencie, nóż i fragmenty wyrobów metalowych w Dalverzin Tepe w Baktrii oraz fragmenty wyrobów w w Dehistanie są przykładami najwcześniejszych zabytków żelaznych w Azji Środkowej. Znaleziono też nity żelazne w brązowym nożu w Dżarkutan. Nie wiadomo, czy było to żelazo wytapiane, czy meteorytowe.

W okresie Jaz I wyroby żelazne były bardzo rzadkie. Występowały sporadycznie żelazne noże i sierpy. Noże, sierpy i inne narzędzia produkowane były głównie z kamienia, choć kultura BMAC produkowała już wcześniej narzędzia brązowe. Wyroby żelazne stały się powszechne dopiero po okresie Jaz III. Nastąpił zatem regres we wczesnej epoce żelaza. Kamienne narzędzia rolnicze są często jedynymi zabytkami ruchomymi ze stanowisk kultury Jaz I.

Doszło do bardzo poważnych przemian kulturowych. Sztuki wizualne stały się całkowicie nieobecne. Nie zaobserwowano ich na żadnym z 200 znanych stanowisk okresu Jaz I. Nie wykonywano żadnych przedstawień ludzi ani zwierząt. Nie znane są też żadne pochówki z tego okresu, choć w Dżarkutan być może przeprowadzono pojedyncze pochówki szkieletowe. Nie powstawały żadne cmentarzyska. Zanik pochówków był powiązany z wierzeniami. W tym okresie w Azji Środkowej pojawiły się plemiona irańskojęzyczne, które wyznawały wczesne formy zoroastryzmu.

Nastąpił też regres w architekturze. Zanikły ufortyfikowane twierdze i osady. Powstawały szałasy oparte na słupach oraz półziemianki. Ściany wykonywano często z trzciny. Budowle tego typu świadczą o pojawieniu się ludności koczowniczej. Architektura tego rodzaju nie pozostawia po sobie śladów w postaci depe, jest więc znacznie trudniejsza do zidentyfikowania. Tillia Tepe w południowej Baktrii było jednym z nielicznych stanowisk z zabudową monumentalną w postaci fortecy z okresu Jaz I.

W okresie Jaz I doszło jednak do rozwoju rolnictwa. Rozbudowywano sieć irygacyjną, a kanały osiągały długość 50-90 kilometrów. Upadek cywilizacyjny dotyczył zatem wielu sfer, ale nie objął rolnictwa, które nadal rozwijało się intensywnie.

Ceramika Jaz I była wykonywana w większości ręcznie. Rzadko powstawały naczynia to-czone na kole, ale technika ta nie została całkowicie zapomniana. Powróciła dekoracja malo-wana. Dekoracje malarskie umieszczano w górnej partii naczyń, które zazwyczaj miały charak-ter zamknięty. Malowanie naczyń było jedynym przejawem sztuki okresu Jaz I.

W Margianie w oazie Jaz Tepe istniały stanowiska Jaz Tepe, Taip, Uch Depe, Otlija-tan, Adam-Basan i Choply Depe. W oazie Takhirbaj istniały stanowiska Takhirbaj-1 i Takhirbaj-3, zaś w oazie Arvali Depe istniały stanowiska Arvali Depe i Kushbegi Depe.

Osady zajmowały średnią powierzchnię od 7 do 15 ha. W obrębie stanowisk znajdowały się tak zwane cytadele wzniesione na platformach. Platformy miały wysokość około 8 metrów.

pachsę. Osady gromadziły się w obrębie oaz. Dystrybucja geograficzna osad przypominała tę z epoki brązu. Znane osady zlokalizowane były głównie w północnej części oazy Merwu. Jest to jednak skutek zniszczenia osad w południowej części oazy przez współczesne osadnictwo i rolnictwo.

Jaz Tepe to stanowisko średniej wielkości z cytadelą w południowej części osady. Sta-nowisko zostało częściowo zniszczone przez kanał przecinający dolną część stanowiska. W obrębie cytadeli znajdowały się trzy równoległe, wydłużone pomieszczenia, które w pierwszej fazie otwierały się na dziedziniec. Pomieszczenia te uważane są za pomieszczenia magazynowe. Budynek został wzniesiony na platformie. W obrębie stanowiska przebadano tylko cytadelę.

Aravali Depe w Margianie ma wyróżniającą się część w postaci depe, na którym znaj-dowała się cytadela. Cytadela na stanowisku Takhirbaj-1 otoczona została rowem lub fosą. Na stanowisku znaleziono narzędzia wykonane z kości zwierzęcych. Osada ta mogła być wy-specjalizowana w produkcji wyrobów z kości. Są to trzy główne stanowiska epoki żelaza w Margianie.

Małe stanowiska o powierzchni poniżej 1 ha były bardzo daleko wyspecjalizowane pod wzglę-dem produkcji rzemieślniczej. Stanowisko bez nazwy o numerze 999 składało się wyłącznie z pieców ceramicznych. Inne stanowiska także miały swoją specjalizację rzemieślniczą. Powstała hipoteza mówiąca, że duże stanowiska pełniły funkcję miast, dla których produkowano wyroby na małych stanowiskach.

Na początku epoki żelaza zerwano kontakty zewnętrzne. Cech kultury Jaz I nie znajdujemy na żadnych innych obszarach, sąsiednich ani odległych, a zatem produkcja miała charakter wyłącznie miejscowy. Przedmioty metalowe, głównie narzędzia, igły, szydła, noża i groty pro-dukowano głównie ze stopów miedzi właśnie na małych stanowiskach. Analogiczna specjalizacja osad nie występowała w epoce brązu.

Ceramika Jaz I w Margianie jest silnie zróżnicowana. Dominowała ceramika wykonywana ręcznie (77%) i malowana, ale występowała też ceramika toczona na kole wolnoobrotowym (9%) oraz ceramika szara modelowana z wałeczków na kole wolnoobrotowym, niezdobiona (13%). Ceramika szara wykonywana była tak zwaną techniką łączoną. Malowano około 20% naczyń. Formy naczyń toczone na kole z epoki Jaz I mają swoją kontynuację w epoce Jaz II.

Wykonywano przedmioty z gliny w formie maczug. Przypominają one wyroby z Gonur z epoki brązu będące symbolami władzy. Wykonywano też kamienne żarna wykorzystywane w rolnictwie.

W strefie podgórskiej na południowym zachodzie, w okolicach Aszchabadu, istniały sta-nowiska Anau i Ovadan Depe, położone na wschód od Aszchabadu. W środkowej części strefy podgórskiej, w okolicach Kaushut, na zachód od Kaka, istniała cytadela z platformą na stanowisku Elken Depe oraz stanowisko Dashly. Na wschodzie, w pobliżu miasta Kaka ist-niały stanowiska Ulug Depe, Jass Depe i Garaoj Depe. Stanowiska podgórskie korzystały głównie z wód rzek górskich, a w mniejszym stopniu z irygacji.

Strefa podgórska charakteryzuje się obecnością ceramiki lepionej ręcznie i malowanej. W przeciwieństwie do Margiany, poza przeważającą dekoracją malowaną, zaobserwowano też de-korację nacinaną, nakłuwaną oraz doklejaną dede-korację plastyczną w postaci kul i grudek gliny. W strefie podgórskiej nie występuje za to ceramika szara obecna w Margianie. Zdobionych było 25% naczyń, co jest wyjątkowo dużym odsetkiem w skali Azji Środkowej.

Na stanowisku Ulug Depe trwają obecnie badania archeologiczne obejmujące znaczny obszar stanowiska. Znaleziono tam ceramikę malowaną trzech różnych typów, z trzema różnymi rodzajami motywów dekoracyjnych. Na stanowisku odkryto też piec dwukomorowy z okresu Jaz I, podobny do pieców z późnej epoki brązu, oraz fragmenty murów. Budynki wznoszono z cegły. W Ulug Depe znaleziono też nietypowe groby pochodzące z epoki żelaza.

Charakterystyczne dla Azji Środkowej budowle na platformach bardzo rzadko występowały w strefie podgórskiej. Budowlę tego typu zlokalizowano jedynie na stanowisku Elken Depe.

W irańskim Chorasanie w dolinie Atreku zbadano stanowiska Tepe Yam i Auchan. Na stanowisku Yam Tepe znajdowała się cytadela oraz budowle wzniesione na platformach. W rejo-nie Nishapur przebadano stanowisko Nishapur-P, gdzie zidentyfikowano ceramikę malowaną. W oazie Serachs w Turkmenistanie zidentyfikowano pierwsze stanowiska z epoki żelaza dopiero około 2007 roku. Tylko część stanowisk charakteryzuje się obecnością ceramiki malowanej z okresu Jaz I.

Nad środkową Amu-darią w oazie Turkmenabat stwierdzono obecność ceramiki malowanej na stanowisku Odej Depe. Przeprowadzono tam badania i stwierdzono, że stanowisko za-siedlone było w okresie Jaz I i późniejszych okresach epoki żelaza. Na stanowisku występuje cytadela wyniesiona ponad inne części stanowiska. Stanowisko otoczone było rowem lub fosą o charakterze obronnym. Stanowiska obronne z tego okresu są nieliczne, co wyróżnia stanowisko Odej Depe na tle innych stanowisk.

W północnej Baktrii zasiedlone były stanowiska Kuchuk Tepe w oazie Sherabad, Mir-shade, które obecnie jest już zniszczone, Bujrachi Tepe I i II, Kyzył Tepe oraz Kyzylcha 6 w oazie Bajsun. W Dżarkutan znaleziono jedne z nielicznych znanych pochówków z epoki żelaza. W oazie Bandyhan zidentyfikowano stanowiska Majda Tepe i Bek Tepe. Zasiedlone było też stanowisko Sar Tepe u podnóża Bajsun-Tau. Wprowadzono sztuczne nawodnienie pól na dużą skalę. Osadnictwo nie musiało już rozwijać się tylko w oazach.

Kuchuk Tepe o powierzchni 5 ha jest jedynym stanowiskiem w północnej Baktrii, na którym stwierdzono obecność architektury o dużych rozmiarach, nawiązującej do architektury epoki brązu. Jest to stanowisko średniej wielkości. W centralnej jego części znajdowała się cytadela zbudowana na sztucznej platformie wyłożonej cegłami o wysokości 4 metrów, dwa razy niższej niż platforma w Jaz Tepe. Platforma miała okrągły kształt. Jej wzniesienie wymagało znacznej ilości pracy.

Na stanowisku występuje suszona cegła prostokątna o wymiarach 50 na 30 na 8 centymetrów. Monumentalne budowle na ceglanych platformach są cechą charakterystyczną epoki żelaza w Baktrii. Budynek znajdujący się na platformie miał plan prostokątny. Znajdowały się w nim trzy pomieszczenia i korytarz, co jest charakterystyczne dla architektury epoki żelaza. Jeszcze w okresie Jaz I rozbudowano budowlę i dobudowano do niej kolejne pomieszczenia.

Pod ścianą największego pomieszczenia zbudowano dwie przypory, pomiędzy którymi stwier-dzono obecność paleniska. Uznano to za pozostałość kultu ognia. Jednak taka interpretacja jest problematyczna. Niewątpliwie istniały budowle kultowe, ale nie wiadomo, czy budynek w Kuchuk Tepe pełnił tę rolę. Funkcje sakralne mogło pełnić tylko jedno pomieszczenie w bu-dowli. Przypory istniały tylko w dwóch fazach. W najmłodszej fazie palenisko zlikwidowano i budynek pełnił wtedy tylko funkcję mieszkalną dla właściciela ziemskiego i jego rodziny. Pale-niska nie było też w pierwszej fazie istnienia budynku. W Kuchuk Tepe znaleziono też ceramikę charakterystyczną dla okresu Jaz I.

W Dżarkutan znaleziono ceramikę malowaną z okresu Jaz I. Większość pochówków z epoki żelaza na tym stanowisku znaleziono w głębokich na 3 metry jamach, które mogły być silosami zasobowymi na zboże. Gdy przestały być wykorzystywane w tym celu, mogły zostać wykorzystane do chowania zmarłych. Zabudowa Dżarkutan z epoki żelaza została zniszczona przez buldożer w czasie wykopalisk. Pozostała jedynie ceramika malowana oraz pochówki.

Majda Tepe jest stanowiskiem typu wiejskiego. Nie występują tam zabudowania monu-mentalne. Budowle wzniesiono z cegły suszonej. Na stanowisku występuje ceramika lepiona ręcznie, toczona na kole oraz malowana. Stwierdzono tam występowanie ceramiki miniaturowej,

lepionej ręcznie skłania do zastanowienia się nad funkcją pomieszczeń, w których ją znaleziono. W jednym z pomieszczeń znaleziono ślady długotrwałego wykorzystania ognia. Być może bu-dowla ta pełniła funkcję religijną. Na późniejszych stanowiskach kultowych epoki żelaza nie występuje ceramika miniaturowa. Nie wiadomo, czy ceramikę miniaturową można wiązać z funkcją kultową.

Kyzył Tepe zajmuje obszar 22 ha i jest jednym z największych stanowisk z epoki Jaz I w północnej Baktrii. Znaleziono tam ceramikę malowaną. Występuje na nim także dużo ceramiki niemalowanej, ale lepionej ręcznie. Na cytadeli w Kyzył Tepe, największej cytadeli w północnej Baktrii, znajdowała się zabudowa. Zatem położone blisko siebie stanowiska północnej Baktrii są silnie zróżnicowane pod względem typów ceramiki oraz architektury.

W Baktrii północno-wschodniej, należącej do Tadżykistanu, zasiedlona była Dolina Vakhsh w rejonie miasta Nurek, gdzie zlokalizowano stanowiska Kangurttut i Teguzak, dolina Kul-jab, gdzie znajduje się stanowisko Karim-Berdy, oraz dolina Hissar. Najważniejszym z nich jest badane obecnie stanowisko Karim-Berdy. Charakterystyczna dla tego rejonu jest obecność budowli na kamiennych fundamentach, co jest kontynuacją kultury Biszkent-Vakhsh ze schyłko-wej epoki brązu. Ceramika rzadko była malowana, ale zazwyczaj lepiono ją ręcznie. Narzędzia wykonywano z brązu oraz z miedzi.

W południowej Baktrii najważniejsze stanowiska to Tillia Tepe, Imam Sahib i Emashi Tepe. W Tillia Tepe znaleziono architekturę monumentalną. Jest to jedyne stanowisko w południowej Baktrii, na którym zidentyfikowano architekturę monumentalną. Znajdowały się w jej obrębie pomieszczenia mieszkalne. Na stanowisku znajduje się twierdza otoczona murem obronnym z basztami, wejściem i pomieszczeniami wewnętrznymi. Twierdza została wzniesiona na sztucznej, ceglanej platformie. Budowla, najbardziej ze wszystkich budowli wczesnej epoki żelaza, przypomina kale z epoki brązu.

Budowla w Tillia Tepe funkcjonowała w czterech fazach. Była to budowla wyjątkowa dla epoki żelaza. W pierwszej fazie w kali mieściło się duże pomieszczenie. W fazie drugiej mie-ściła się w niej sala kolumnowa stanowiąca rozbudowę wcześniejszego pomieszczenia. Wejście do wnętrza prowadziło przez portyk. Nie stwierdzono, z jakiego materiału zostały zbudowane filary. Sale kolumnowe nie występowały jeszcze przez długi czas w miejscowej architekturze. Poszczególne fazy trudno jest dokładnie datować, ale najmniej skomplikowana konstrukcja, bez sali kolumnowej, pochodzi niewątpliwie już z okresu Jaz I. Sale kolumnowe weszły do architek-tury na stałe dopiero w okresie achemenidzkim Jaz III. Wyjątkowe jest jednak pojawienie się sali kolumnowej z filarami już w okresie Jaz I. Zastosowanie filarów skracało wymaganą długość belek stosowanych w konstrukcji dachu.

Konstrukcja wzniesiona została z prostokątnej cegły suszonej. Badana była przez Wiktora Sarianidiego. Budynek miał wymiary 27 na 36 metrów. W jego obrębie występowała ceramika charakterystyczna dla okresu Jaz I. W centralnej części sali kolumnowej znajdowała się kon-strukcja ceglana w kształcie krzyża, na której znajdowało się palenisko. Sarianidi przypisywał zatem budowli funkcję religijną, podobnie do budynku w Kuchuk Tepe.

W trzeciej fazie istnienia budowli poziom podłogi podniesiono o około pół metra. Centralna konstrukcja z paleniskiem już wtedy nie istniała. Zatem, podobnie jak w Kuchuk Tepe, w póź-niejszych fazach budowla nie pełniła już funkcji religijnych. W czwartej fazie w sali kolumnowej postawiono ściany działowe i podzielono ją na mniejsze pomieszczenia. Charakterystyczne w planie budowli są długie korytarze, które występowały też w późniejszych okresach. Na podob-nej platformie do platformy z Tillia Tepe postawiono budynek w Jaz Tepe.

Dla całej epoki Jaz I charakterystyczne jest zastosowanie prostokątnej prostokątnej cegły suszonej. W Baktrii północno-wschodniej stosowano jednak także kamienne podbudówki. W dekoracjach malowanych ceramiki stosowane były wzory geometryczne, ale nie pojawiały się

żadne motywy figuralne, zwierzęce i roślinne.

W Tillia Tepe występowała ceramika typu Tillia I-II z jasnej gliny. Charakterystyczną formą były miski. Ceramika Tillia IIb była szarą ceramiką lepioną ręcznie, podobną do szarej ceramiki z Margiany. W Tillia Tepe wykonywano wyroby z miedzi i brązu. Produkowano szy-dła, noże, talerze i groty. Odkryto też tubki z brązu z szeregiem małych otworów. Sarianidi uznał, że były one używane do palenia środków odurzających we wczesnych formach zoroastry-zmu. Jednak środki odurzające używano też w innych formach kultów szamanistycznych.

Na stanowisku powstawały również wyroby kamienne, między innymi żarna. Obecność żaren może świadczyć, że stanowisko nie miało funkcji kultowej. Produkowano także wyroby dwustożkowe z drobno polerowanego kamienia. Ich funkcja nie jest znana, ale mogły one służyć do gładzenia ścin.

W Kotlinie Fergany i w Czaczu występowały inne formy kulturowe. W zabudowie tych regionów dominowały półziemianki, ziemianki oraz szałasy.

Ceramikę Jaz I, czyli ceramikę kultury ceramiki malowanej, znaleziono w Sogdianie północ-nej na trzech stanowiskach – Dzham Tepe-53, Afrasiab i Kokdepe. Znaleziono niewiele stanowisk z tego okresu w Sogdianie, gdyż na tym obszarze interesowano się głównie czasami hellenistycznymi. Wykopaliska prowadzono na Kokdepe i w Afrasiab.

Dzham Tepe-53 jest miejscem znalezienia ceramiki malowanej i ceramiki szarej, lepionej ręcznie, a także ceramiki zdobionej nacięciami wykonywanej także ręcznie. Na stanowisku tym nie znaleziono narzędzi kamiennych ani wyrobów metalowych. Znaleziono fragmenty grotów strzał kamiennych.

Na Koktepe, które rozwinęło się głównie w okresach Jaz II i III, warstwy z okresu Jaz I zostały zniszczone przez późniejsze osadnictwo, między innymi w wyniku wykonania wkopów oraz jam zasobowych w późniejszych okresach. W okresie Jaz I osadnictwo na Kokdepe składało się z szałasów półziemiankowych oraz budowli mieszkalnych słupowych i murów ceglanych. Budowle szałasowe miały kształt owalny, a budowle ceglane miały plan prostokątny. Budynki z cegły czasami były też wielopomieszczeniowe z centralnym korytarzem, od którego odchodziły wejścia do pomieszczeń.

Zarówno budowlom szałasowym półziemiankowym, jak i ceglanych towarzyszyły jamy zaso-bowe o głębokości sięgającej do 3,5 metra, ze schodami prowadzącymi na dno. Przechowywano tam produkty rolnicze, podobnie jak na obszarach położonych dalej na północ. Większość jam wykopanych w okresie Jaz I, nie była używana w późniejszych czasach. Jamy te traktowano po okresie Jaz I jako śmietniska.

Na stanowisku Kokdepe znaleziono wyłącznie ceramikę wykonywaną ręcznie, a także ka-mienne osełki, noże, zakrzywione sierpy i głowice maczug.

Na stanowisku Afrasiab, znajdującym się w granicach dzisiejszej Samarkandy, znaleziono ceramikę z okresu Jaz I. Początki osadnictwa na tym stanowisku miały miejsce właśnie w okresie Jaz I. Powstała tam wtedy ceramika lepiona ręcznie i malowana.

W południowej Sogdianie istnieją stanowiska Sangir Tepe, Uzunkyr i Erkurgan dato-wane na okres Jaz I. Na stanowiskach Sangir Tepe i Erkurgan znaleziono fragmenty murów. Na innych stanowiskach istniały tylko jamy zasobowe i szałasy ziemiankowe. W południowej Sogdianie występuje ceramika lepiona ręcznie, a także malowana ceramika wykonywana na kole wolnoobrotowym, niewystępująca w Sogdianie północnej, oraz ceramika szara.

W regionie Czacz w okresie Jaz I rozwinęła się kultura Burguljuk. Istotnymi stanowiskami tej kultury są Tujabuguz oraz Shashtepe, położone na prawym brzegu Syr-darii. Stanowiska kultury Burguljuk położone były nad rzekami.

Na stanowisku Tujabuguz występują pozostałości budownictwa. Istniała tam wioska skła-dająca się z kilku domostw. W wioskach występowały półziemianki z jednym lub dwoma po-mieszczeniami rozmieszczonymi w kształcie ósemki. W półziemiankach występowały paleniska. Jamy zasobowe znajdowały się wewnątrz domów, a także poza nimi.

Ceramikę z Czacz od ceramiki z Sogdiany odróżnia obecność dzbanków z dziobkiem. W Czacz występuje wyłącznie ceramika lepiona ręcznie. Na tym obszarze istniała rozwinięta metalurgia. Wykonywano broń i narzędzia z miedzi, a także końcówki strzał, miecze, noże, sztylety i narzędzia kamienne, między innymi jarzma do rozdrabniania ziaren.

W Kotlinie Fergany w okresie Jaz I istniała kultura Czust. Największe jej stanowiska to Dalverzin o powierzchni 25 ha i Ashkaltepe o powierzchni 13 ha. Oba stanowiska były położone w odległości 5-6 km od siebie, mimo dużych rozmiarów. Dalverzin jest jednym z największych stanowisk z okresu Jaz I w Azji Środkowej. Osadnictwo skupione było w oazach blisko źródeł wody i rzek. Mniejsze stanowiska tej kultury to Czust, Dekhkan, Osh i Kho-zhambag. Stanowiska te zajmowały obszar 4-5 ha. Pozostałe stanowiska kultury Czust miały rozmiar do 1 ha.

Na stanowiskach Dalverzin i Czust istniały mury obwodowe. W Dalverzin mur obwodowy wydziela część stanowiska określaną mianem cytadeli. W Czust zidentyfikowano mur tylko w części stanowiska. Nie wiadomo, czy otaczał on cały obszar osady.

Na stanowiskach kultury Czust istniały prostokątne wielopomieszczeniowe domy z cegły i ubitej gliny, a także owalne konstrukcje słupowe i szałasy półziemiankowe. Pośrodku konstruk-cji słupowych, na lekko podniesionej platformie znajdowało się palenisko. Domostwa ceglane wznoszono z prostokątnej cegły suszonej, która jest charakterystyczna dla wszystkich ceglanych budowli z okresu Jaz I.

Ceramika w Kotlinie Fergany była ceramiką malowaną, szarą. W Dalverzin znaleziono ceramikę lepioną ręcznie na podstawkach wyłożonych tkaninami. Technika ta pozwalała na uzyskanie okrągłego dna. Naczynie stawiano na odbijającej się podkładce z tkanin, aby nie trzeba było odcinać naczynia sznurkiem od podstawki.

W kulturze Czust występowały liczne wyroby metalowe. Kotlina Fergany przodowała w produkcji metalurgicznej. Wykonywano broń, narzędzia, igły, sierpy, noże oraz rozcieracze z brązu i miedzi. Znaleziono także kamienne formy odlewnicze dla wyrobów metalowych w Dalverzin. Wykonywano też narzędzia kamienne oraz wyroby kościane.

Na stanowiskach Dalverzin i Czust stwierdzono obecność pochówków z okresu Jaz I, choć dokonywanie pochówków było mało popularne w Azji Środkowej w okresie Jaz I. Pochówki ja-mowe i silosowe, umieszczone w głębokich jamach nazywanych silosami, występowały w Dżar-kutan w Baktrii.

W Dalverzin i Czust występowała inhumacja w jamach, silosach lub na podłogach opusz-czonych domostw. Na stanowiskach znajdują się pochówki pierwotne oraz pochówki wtórne niezachowujące porządku anatomicznego i pozbawione ważnych części szkieletu. W niektórych jamach znajdowane są tylko czaszki. Występują pochówki zbiorowe, które czasami też były pochówkami wtórnymi. W Kotlinie Fergany nie istnieją jednak wielkie cmentarzyska, a po-chówki składane były w jamach i silosach w pobliżu budowli mieszkalnych, w granicach osady. Niektóre pochówki umieszczano wprost na podłogach domów.

W Ustruszanie istnieją stanowiska Nurtepa, Khodzhent i Khantepa położone w dolinie Syr-darii. W strefie górskiej pozostałości archeologiczne zachowały się w jaskini Ak-Tanga. W osadach występują głównie owalne szałasy i półziemianki. Ceramika na tym obszarze lepiona była ręcznie i obtaczana na kole wolnoobrotowym. Ak-Tanga jest stanowiskiem skalnym z licz-nymi paleniskami i zachowaną ceramiką. Jaskinia mogła być zamieszkiwana jedynie sezonowo.

W całej Azji Środkowej stwierdzono istnienie około 250 stanowisk z okresu Jaz I, na których znaleziono ceramikę Jaz I. Ceramika lepiona była ręcznie lub toczona na kole wolnoobrotowym, co stanowiło regres w porównaniu z okresem epoki brązu. Ceramika toczona na kole wolno-obrotowym lepiona była często z wałeczków. Na obszarach północnych występowały tkaniny pokrywające podstawki, na których lepiono naczynia. Ceramika Jaz I typu była wypalana na otwartej powierzchni lub w jamach, a w Baktrii, Margianie i na podgórzu Kopet-dagu – w piecach ceramicznych. Ceramika była zatem wypalana w różny sposoby.

Odsetek ceramiki malowanej w okresie Jaz I stanowi średnio w całej Azji Środkowej około 10-15% produkcji ceramicznej. Mimo niskiego odsetka ceramiki malowanej kultura Jaz I nazywana jest kulturą ceramiki malowanej.

Na kole wolnoobrotowym lepiono ceramikę w Baktrii, Sogdianie oraz w Turkmenistanie i północnym Afganistanie. Od Baktrii północnej do Kotliny Fergany i w Czacz występowała ceramika lepiona ręcznie na podstawce wyłożonej tkaniną. W Baktrii Północnej i w Sogdianie łączyły się oba typy ceramiki. Na północny wschód od tego obszaru ceramikę lepiono ręcznie, a na południowy zachód – toczono na kole wolnoobrotowym. Wpływ na powstanie kultury Jaz I miały kultury koczownicze, które tradycyjnie lepiły naczynia ręcznie.

W Turkmenistanie, Chorasanie i całej Baktrii dominowały małe misy i dzbany, zaś w Sog-dianie, Czacz, Kotlinie Fergany i Baktrii Północnej występowały dzbany z dziobkiem. Dwie tradycje form naczyń mieszały się tylko w Baktrii Północnej.

Ceramika malowana w całości lepiona była ręcznie. Bardziej skomplikowane wzory geo-metryczne występowały w Turkmenistanie, Kotlinie Fergany, Chorasanie i całej Baktrii, zaś w Baktrii Północnej, Sogdianie, Kotlinie Fergany i Czacz występowały wzory proste. Wzory skomplikowane i proste mieszały się w Baktrii Północnej oraz w Kotlinie Fergany.

Na północy, w kulturach Czust i Burguljuk oraz w Ustruszanie i Sogdianie występowały półziemianki na z konstrukcją opartą na słupach oraz szałasy słupowe. Na południu występo-wały domy gliniane lub ceglane. Najczęściej były to budowle jednopomieszczeniowe. W Jaz Tepe, w południowym i wschodnim Turkmenistanie, w Tillia Tepe w północnym Afganistanie oraz w Kuchuk Tepe w południowym Uzbekistanie występowały budowle monumentalne.

W okresie Jaz I występowała architektura monumentalna w postaci murów obwodowych o szerokości sięgającej 4-6 metrów na stanowisku Dalverzin w Kotlinie Fergany. Zachowana wysokość murów wynosi 2,5 metra. Mury zbudowano z cegły oraz ubitej gliny. Cytadela w Dalverzin obejmuje obszar około 140 m2_{. W jej obrębie znajdował się budynek. W centrum}

cytadeli powierzchnia wyłożona była kamieniami. W dolnym mieście istniała strefa mieszkalna z półziemiankami i tarasami oraz duża zagroda dla zwierząt w części północnej.

W Czust znaleziono mur o szerokości 3 metrów. W Tujabuguz w pobliżu Taszkentu również istniał mur z cegły suszonej o szerokości 2 metrów. Zachował się do wysokości 24-40 cm. Nie jest przesądzone, że mur ten był murem obwodowym.

Budowlami monumentalnymi były też platformy występujące na niektórych stanowiskach, między innymi na Jaz Tepe, z wydłużonymi pomieszczeniami i, być może, dziedzińcem. Plat-forma w Jaz Tepe miała wysokość około 10 metrów. PlatPlat-forma w Kuchuk Tepe w Baktrii Północnej powstawała w 4 fazach. W każdej fazie rozrastała się od początkowej powierzchni 60 m2 _{w fazie I do 250 m}2 _{w fazie IV. W Tillia Tepe znajdowała się 6-metrowa platforma,}

na której znajdowała się budowla o wymiarach 36 na 28 metrów. Jest to jedyne stanowisko z okresu Jaz I, na którym mur obronny posiadał basztę.

W Takhirbaj-1 w Margianie i w Elken Depe w pogórzu Kopet-dagu istniały cytadele otoczone fosą. Cytadele, jako najwyższe partie stanowiska, ale pozbawione dodatkowych kon-strukcji, istniały też w Aravali Depe w Margianie i Majda Tepe w Baktrii. W Kuchuk

Tepe istniały mury otaczające cytadelę o wysokości 50-60 cm, zaś Jaz Tepe cytadelę otaczały mury o wysokości 2 metrów.

W okresie Jaz I istniały izolowane małe wiejskie zamki, którym nie towarzyszyło osadnictwo rozłożone wokół nich. Zajmowały one małą powierzchnię i mogą być kontynuacją tradycji budowy kal z epoki brązu, które były siedzibami klanów posiadaczy ziemskich. Nie wiadomo, czy cytadele pełniły funkcje obronne, czy jedynie prestiżowe.

Na wszystkich obszarach kulturowych w okresie Jaz I istniały małe osady o wielkości nie-przekraczającej 1 ha. Jest to najczęstszy typ osadnictwa na obszarze Azji Środkowej. Osady z cytadelami miały powierzchnię od 0,5 ha do 16 ha. Centralna część Kuchuk Tepe zajmowała obszar poniżej 0,5 ha i była jedną z najmniejszych osad z cytadelami. Największą było Jaz Tepe o powierzchni 16 ha. Tahribaj-1 miało powierzchnię 4,7 ha, Aravali Depe – 7 ha, Elken Depe – 12 ha, zaś Majda Tepe – 1,6 ha. Wszystkie te stanowiska posiadały cytadele. Istnienie takiego podziału stanowisk może świadczyć o istnieniu złożonej hierarchii społecznej.

Od IV tys. p.n.e. powstawały konstrukcje irygacyjne w Azji Środkowej. Istnienie architek-tury monumentalnej i irygacji świadczy o istnieniu centrów administracyjnych. W epoce brązu nie istniały długie kanały. Najdłuższy kanał doprowadzał wodę do stanowiska Takhirbaj-1 i miał długość 5 km. W epoce żelaza zaczęły powstawać długie kanały o długości sięgającej 20 km. Tak długi kanał doprowadzał wodę do Balkhu.

Hipoteza o społeczeństwie hydraulicznym zakłada, ze musi istnieć władza centralna, aby mogły powstawać kanały irygacyjne. Władza i hierarchia społeczna potrzebna była do wybu-dowania kanałów i ich cyklicznego czyszczenia i utrzymywania. Hipoteza mówiła, że istnienie kanałów świadczy o istnieniu struktur państwowych. Zaakceptowanie tej hipotezy narzuca in-terpretację mówiącą, że większe ośrodki były centrami administracyjnymi sprawującymi władzę nad okolicą.

Jednak w średniowieczu i czasach nowożytnych władze państwowe często nie zajmowały się utrzymaniem kanałów. Jedna osoba zajmowała się czasami samodzielnym zbieraniem podatków na rzecz utrzymania kanałów od właścicieli ziem położonych nad tym kanałem. Osoba ta nie musiała być przedstawicielem władzy centralna. Obserwacja ta świadczy, że hipoteza o społeczeństwie hydraulicznym może być nieprawdziwa.

Architektura monumentalna pozwala przypuszczać, że istniała hierarchia społeczna. Nie występuje jednak sztuka obrazowa ilustrująca stratyfikację społeczeństwa, nie istniała też sztuka propagandowa i żadna sztuka ilustracyjna. Nie wiadomo, jak władza mogła funkcjonować bez propagandy wizualnej.

Murom otaczającym Jaz Tepe przypisywano początkowo funkcje obronne. Wydaje się jednak, zwłaszcza na podstawie badań Kuchuk Tepe, że główną rolą cytadel była funkcja prestiżowa. Cytadele położone były wyżej, co pozwalało też uniknąć zapachów z dolnej osady. Obecność cytadel jako budowli prestiżowych świadczy o istnieniu stratyfikacji społecznej.

Forma cytadeli z budownictwem ceglanym występowała na obszarze południowym Azji Środkowej, zaś mury obwodowe budowano głównie na obszarze północnym. Półziemianki wy-stępowały jedynie od Sogdiany na północ, nie ma ich w Baktrii Północnej i dalej na południe. Narzędzia rolnicze, kamienne żarna i sierpy, znaleziono w Dalverzin. Uprawiano pszenicę, jęczmień, proso, żyto, fasolę, ryż i dzikie warzywa. Jamy zasobowe nie występowały w Mar-gianie, Baktrii Południowej, Chorasanie i na pogórzu Kopet-dagu. Na tych obszarach żywność magazynowano w naczyniach zasobowych, a nie w jamach. Naczynia zasobowe, spośród obsza-rów północnych, występowały tylko w Dalverzin. Hodowano przede wszystkim owce i kozy, ale także bydło, świnie, osły, psy, konie i wielbłądy.

W dolinie Zarafszanu od przełomu IV/III tys. p.n.e. istniał wyjątkowo długi kanał do Sarazm o długości około 20 km. Sierpy kamienne występowały jedynie na obszarze północnym oraz w Północnej Baktrii, a zatem jedynie w całym Uzbekistanie.

W okresie Jaz I w metalurgii przodowały Kotlina Fergany oraz oaza Taszkentu. Wytapiano głównie miedź i brąz. W Tujabuguz w Czacz istniały piece w kształcie półksiężyca położone w warsztatach lub domach mieszkalnych.

Z małymi wyjątkami nie istniały pochówki. Wyjątkami tymi są kultura Czust w Kotli-nie Fergany, Ulug Depe na pogórzu Kopet-dagu oraz Dżarkutan w Baktrii. Występowały trzy typy pochówków. Najpowszechniejsze były pochówki pojedyncze. Zmarli chowani byli w oazach lub na peryferiach, na prawym lub lewym boku, w pozycji skurczonej, bez żadnego wy-posażeniach lub z 1-3 naczyniami. Pojedyncze pochówki znajdowały się głównie na podłogach opuszczonych domów. W Osh znaleziono pochówki w głębokich silosach zasobowych.

Znaleziono także pochówki wielokrotne. Wspólny pochówek ośmiu szkieletów wraz z kośćmi zwierząt oraz pochówek czterech szkieletów znaleziono w Dalverzin. Pochówki wtórne, czasami same z samymi czaszkami, znajdowano niejednokrotnie wraz z kośćmi zwierząt. W Dalverzin znajdowały się pochówki zwierzęce konia i psa. W Ulug Depe znaleziono pochówki pojedyncze oraz co najmniej jeden pochówek wielokrotny.

Brak dużych cmentarzysk i mała liczba pochówków z okresu Jaz I może wiązać się z na-pływem plemion irańskojęzycznych i pojawieniem się wczesnych form zoroastryzmu. Pochówki wtórne są łączone z zoroastryjskim procesem ekspozycji i dekompozycji. Sarianidi uważał, że ludność irańskojęzyczna mieszkała już w Gonur. Starsza Awesta powstała w II połowie II ty-siąclecia p.n.e. Pieczęć z Gonur z epoki brązu może przedstawiać dekompozycję zoroastryjską następującą poprzez rozdziobanie ciała zmarłego przez ptaka.

Historyk Arrian opisał luźno rozrzucone kości ludzkie na koronach murów obronnych w Bal-khu w czasie wyprawy Aleksandra Wielkiego. W tym okresie nie występowały jeszcze specjalne budowle, dakhmy, służące do dekompozycji ciał.

Pochówki kolektywne mogą wiązać się z osadnictwem sezonowym, zaś pochówki w głębokich silosach mogą być związane z osadnictwem stałym. W pochówkach zbiorowych często brakuje określonych części szkieletu. Większość znanych pochówków pochodzi z obszaru północnego Azji Środkowej.

Odkrycia w Dżarkutan i Ulug Tepe zmieniły spojrzenie na pochówki na obszarze połu-dniowym. Są to nowe odkrycia. W Dżarkutan odkryto pochówki dziecięce. Pochówki pojedyn-cze znane są zarówno z Dżarkutan, Ulug Tepe, jak i ze stanowisk kultury Czust.

Pochówki dokonywane były czasem w skręconych, nietypowych pozach. Czasami szkielety są niekompletne, miały złamane kręgosłupy. Pochówki takie mogły być dokonane dopiero pewien czas po śmierci. W Dżarkutan występują pochówki zbiorowe w silosach. Szkielety w jednym z pochówków należały do 4 młodych mężczyzn i 4 dorosłych mężczyzn. Pochówki w silosach są obecnie pojedynczymi znaleziskami o charakterze ewenementowym i mogą stanowić wyróżnik społeczny. Mogą one zatem świadczyć także o stratyfikacji społecznej. Pochówki w Kotlinie Fergany, w kulturze Chust, także miały charakter wtórny.

3.2

Jaz II i Jaz III

Dla kultury Jaz I charakterystyczny był zanik przedstawień artystycznych, zanik pochówków szkieletowych z kilkoma wyjątkami, wykonywana ręcznie ceramika malowana oraz architektura monumentalna na platformach. Geneza ceramiki Jaz I sięga pojawienia się plemion koczowni-czych. Sarianidi uważał, że ceramikę tę przyniosły plemiona irańskie z zachodu. Gwałtownie

zerwano z tradycjami epoki brązu w budownictwie. Budowano jamy, szałasy, półziemianki. Mo-tywy zdobnicze ceramiki były różne na różnych obszarach, a dekoracje z różną intensywnością występowały na ceramice w zależności od regionu.

Kultura Jaz II istniała w latach 1000-600/560 p.n.e., zaś kultura Jaz III w latach 600/560-330 p.n.e. W kulturze Jaz II nastąpił zanik ręcznie lepionej ceramiki malowanej. Ceramika lepiona ręcznie stanowiła już tylko 5% i nie była malowana. Całkowicie zanikła ceramika szara. Przeważała ceramika formowana na kole. Wykształciły się podstawowe formy z gwałtownym załamaniem w pobliżu podstawy naczynia.

Produkowano misy różnego typu oraz wysokie naczynia zasobowe. Były to dwie podstawowe formy charakterystyczne dla okresu Jaz II. Występowały charakterystyczne formy zdobienia tych naczyń w postaci malowania prostych motywów geometrycznych – kresek i kwadratów. Takie dekoracje występowały w Północnej Baktrii.

W fazie Jaz II większość stanowisk zamieszkanych w okresie Jaz I, na których kontynuowane było osadnictwo z epoki brązu, z wyjątkiem Ulug Depe, została opuszczona. Zasięg osadnictwa objął nowy obszar – Chorezm, gdzie osadnictwo stałe wcześniej nie występowało. Wcześniej w Chorezmie występowały tylko kultury koczownicze. Zasiedlone były nadal pogórze Kopet-dagu, Margiana, Tedżen, Chorasan, Baktria oraz Sogdiana. W Czacz i Kotlinie Fergany ceramika Jaz II nie występowała.

W okresie tym rozprzestrzeniło się żelazo. Produkowano z niego groty, siekiery, noże i sierpy. Żelazo w okresie Jaz I było wykorzystywane sporadycznie i niewykluczone, że korzystano tylko z żelaza meteorytowego. Ceramika Jaz III nie różni się od ceramiki Jaz II znacząco z wyjątkiem wprowadzenia kilku nowych form.

Nastąpił rozwój fortyfikacji mniejszych i większych osad, powstawały fortyfikacje czworo-kątne i okrągłe. Fortyfikacje często zawierały galerie strzelnicze oraz okrągłe lub prostoczworo-kątne wieże z zaokrąglonymi narożnikami.

W Kotlinie Fergany zidentyfikowano 20 stanowisk i cmentarzysk z ceramiką toczoną na kole i malowaną. Formy ceramiki stanowią kontynuację okresu Jaz I. Nowością jest duża ilość broni i uprzęży końskich wykonanych z brązu i żelaza. Cmentarzyska miały formę kurhanów. Kulturę tę nazwano kulturą Ejlatan-Aktam.

W oazie Czacz nie znaleziono ceramiki Jaz II. Pojawiła się tam kultura Kaunchi, w której przeważały ziemianki, półziemianki i szałasy. Pochówki wykonywano pod kurhanem posiadającym wejście. Wewnątrz kurhanu znajdowały się “katakumby”. Budowano też jamy i komory grobowe. Wraz z jeźdźcami chowane były konie. Osady posiadały duże owalne budowle, które nie występowały w Kotlinie Fergany, i otoczone były murami obronnymi.

Osada Kanka obejmowała obszar 150 ha. Zbudowana została na planie kwadratu. Powstała w okresie Jaz III lub w I w. n.e. Związana była z kulturą Kaunchi. Uprawiano proso, jęcz-mień i pszenicę. Rolnictwo miało charakter deszczowy. Uprawiano też bawełnę, wymagającą dużo wody, melony i owoce. Znane są naczynia do przechowywania wody oraz duże naczynia zasobowe, które były nowością na obszarze Czacz. Nie występowały one w okresie Jaz I, gdy produkty zbożowe przechowywano w oazie Czacz w jamach. Uchwyty naczyń zdobione były głowami barana.

W okresie Jaz III Azja Środkowa znajdowała się pod panowaniem Achemenidów. W okresie achemenidzkim pojawiła się się ceramika typu acheme. Cała Azja Środkowa nie posiada jednak pod względem ceramicznym cech charakterystycznych dla okresu achemenidzkiego w Iranie i Mezopotamii. W Iranie i Mezopotamii pojawiły się, obok form lokalnych, formy typowe tylko dla okresu achemenidzkiego, ale nie występowały one w Azji Środkowej, gdzie kontynuowana była wyłącznie tradycja lokalna. Jedynym wyjątkiem jest fragment kamiennego naczynia zna-leziony w Ulug Depe.