Medycyna Wet. 2010, 66 (2) 93
Artyku³ przegl¹dowy Review
Okres oko³oporodowy u klaczy obejmuje ostatnie tygodnie ci¹¿y, poród oraz puerperium, koñcz¹ce siê inwolucj¹ macicy. Pierwsza ruja po porodzie, tzw. ruja rebiêca wystêpuje najczêciej oko³o 9. dnia po poro-dzie (p.p.) i jest wykorzystywana do krycia lub sztucz-nego unasienniania. Zap³adnialnoæ w tej rui kszta³tu-je siê miêdzy 30% a 60% (5), niekiedy nawet 80% (7). Okres oko³oporodowy u klaczy nie zawsze przebiega fizjologicznie, a grupa schorzeñ mog¹cych wyst¹piæ w tym czasie jest du¿a. W przedstawionym artykule zosta³y omówione tylko najwa¿niejsze z nich, takie jak: ciê¿ki poród, zatrzymanie ³o¿yska, wypadniêcie macicy, uszkodzenia miêkkich dróg rodnych, zalega-nie lochii w macicy i endometritis puerperalis (10, 19), które maj¹ najwiêkszy wp³yw na zbli¿aj¹cy siê okres rozrodczy.
Terminem ciê¿ki poród (dystocia, partus gravis) okrela siê wszelkiego rodzaju komplikacje, uniemo¿-liwiaj¹ce wyparcie p³odu. Czêstotliwoæ wystêpowa-nia waha siê od 4% u klaczy gor¹cokrwistych do 10% u zimnokrwistych (22). Wed³ug Frazer i wsp. (12), proporcje te s¹ wy¿sze i wynosz¹, odpowiednio: 25% i 22%. Ciê¿ki poród czêciej dotyczy wieloródek (59%) (miêdzy 2. a 4. porodem) ni¿ pierwiastek (30%) (23). Przyczyn¹ s¹ najczêciej nieprawid³owoci w po-stawie, po³o¿eniu i u³o¿eniu oraz wady wrodzone p³o-du (23). Oko³o 75% przypadków wystêpuje przy przo-dowaniu g³ówkowym, 18% przy poladkowym, a 7% stanowi¹ po³o¿enia poprzeczne (9, 12). Lu i wsp. (23)
podaj¹, ¿e podczas ciê¿kiego porodu, przy przodowa-niu g³ówkowym, 32% p³odów znajdowa³o siê w nie-prawid³owej postawie, a podczas przodowania polad-kowego ponad 50%. Skrêty g³owy i szyi stanowi¹ ok. 35% przypadków ciê¿kiego porodu (23). Jest to naj-czêciej spotykana w praktyce klinicznej przyczyna ciê¿kiego porodu. Drug¹ w kolejnoci s¹ zaparcia koñ-czyn p³odu. Stanowi¹ one 21% przykoñ-czyn ciê¿kiego porodu, przy czym 58% wszystkich przypadków do-tyczy wiêcej ni¿ jednej wady u³o¿enia koñczyn (23). Wady wrodzone p³odu, takie jak wodog³owie lub do-datkowe koñczyny, stanowi¹ do 12% przypadków i s¹ g³ówn¹ przyczyn¹ mierci p³odu (9, 23). Rzadko, jako przyczynê ciê¿kiego porodu (4%), wymienia siê ci¹¿ê bliniacz¹. Powodem jest zapewne powszechne sto-sowanie USG we wczesnej diagnostyce oraz likwida-cja ci¹¿y bliniaczej. Atonia macicy stanowi 2% przy-padków. Wyj¹tkowo (1,3%) spotyka siê przeszkodê porodow¹ w postaci zbyt du¿ego p³odu (1, 23). Rów-nie rzadko wystêpuje skrêt macicy (19). Brak postêpu w przebiegu akcji porodowej skutkuje postêpuj¹cym niedotlenieniem p³odu oraz pogorszeniem stanu ogól-nego klaczy. Konsekwencj¹ jest zagro¿enie ¿ycia kla-czy i p³odu (2, 3, 9, 10, 19, 26). Jest to zwi¹zane z sil-nymi parciami i niepokojem klaczy, utrudniaj¹cym udzielenie jej pomocy, s³abym kontaktem ³o¿yska z macic¹ oraz du¿¹ wra¿liwoci¹ tego gatunku zwie-rz¹t na zaka¿enie i intoksykacjê. Szybka interwencja zwiêksza szansê prze¿ycia zwierzêcia. Lynch Norton
Wybrane schorzenia okresu oko³oporodowego
u klaczy
ANNA RAPACZ, ANDRZEJ RA, MA£GORZATA RA-NORYÑSKA
Katedra Rozrodu Zwierz¹t z Klinik¹ Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 14, 10-719 Olsztyn
Rapacz A., Ra A., Ra-Noryñska M.
Selected peripartum problems in mares
Summary
Reproductive problems in the perinatal period have serious implications because they can be life threatening to mares or their foals and can influence future fertility. A number of abnormalities can occur during or after labor. This article discusses the appearance and course of the most important ones, including dystocia, retained placental membranes, uterine prolapse, uterine and vaginal trauma, retained liquids in the uterus and endometritis puerperalis. Special attention is given to the more serious potential consequences of these abnormalities, that, in addition to the possible death of the mare, include several pathologies which slow down the postpartum involution of the uterus and cause late mating: endometritis, metritis, general intoxication and sore feet. Because these are frequent complications, mares should be monitored after parturition to provide the correct therapy if necessary.
Medycyna Wet. 2010, 66 (2) 94
i wsp. (24) opracowali schemat postêpowania przy ciê¿kim porodzie, dziêki czemu uzyskali zwiêkszon¹ prze¿ywalnoæ klaczy i wy¿szy wskanik ¿ywo uro-dzonych rebi¹t. Podobne schematy z powodzeniem by³y stosowane przez innych autorów (8, 23). Prze¿y-walnoæ klaczy w tym przypadku wynosi³a 94%, a re-bi¹t 42%. Przy prawid³owo rozpoczêtej akcji porodo-wej faza wypierania p³odu nie powinna trwaæ d³u¿ej ni¿ 30-40 min. (27), jednak okres ten mo¿e wyd³u¿yæ siê do 70 min. (23). Ka¿de kolejne 10 min. zwiêksza o 10% ryzyko mierci p³odu podczas porodu i o 16% po jego urodzeniu (11, 27). Je¿eli pomoc porodowa by³a udzielana do 90 min. od zakoñczenia pierwszej fazy porodu, prze¿ywalnoæ rebi¹t wynosi³a 83-95% (11, 24, 27).
Ciê¿ki poród mo¿na rozwi¹zaæ bezkrwawo, poprzez skorygowanie istniej¹cych przeszkód porodowych i kontrolowan¹ ekstrakcjê p³odu (71% przypadków) (23). W skomplikowanych sytuacjach wymagana jest pomoc porodowa krwawa, fetotomia (4% przypadków) lub cesarskie ciêcie (25% przypadków) (26, 27). We-d³ug Lynch Norton i wsp. (24), zabieg cesarskiego ciê-cia jest najczêciej stosowan¹ technik¹ pomocy poro-dowej u klaczy. Witkowski i wsp. (27) przeprowadza-li zabieg cesarskiego ciêcia, kiedy udzielenie pomocy porodowej bezkrwawej oraz przeprowadzenie fetoto-mii uznali za niemo¿liwe lub obarczone zbyt du¿ym ryzykiem. G³ównym wskazaniem do tego zabiegu jest obecnoæ ¿ywego p³odu lub zbyt silne obkurczenie macicy na p³odzie, przy wspó³istniej¹cych niepra-wid³owociach postawy, po³o¿enia i u³o¿enia (23, 26). Je¿eli p³ód jest martwy, nale¿a³oby rozpatrzyæ prze-prowadzenie fetotomii (23). Klacze po fetotomii szyb-ciej powracaj¹ do rozrodu ni¿ klacze po zabiegu ce-sarskiego ciêcia (9). Oko³o 10% klaczy nie prze¿ywa zabiegu fetotomii (9, 24, 26, 27), natomiast ok. 16% zabiegu cesarskiego ciêcia (24, 26, 27). Wed³ug ba-dañ Lu i wsp. (23), 89% klaczy prze¿y³o zabieg ce-sarskiego ciêcia, przy czym 32% rebi¹t urodzi³o siê ¿ywych, a 10% prze¿y³o do momentu opuszczenia kliniki.
Przyjmuje siê, ¿e z zatrzymaniem ³o¿yska (retentio secundinarium) ma siê do czynienia wtedy, kiedy b³o-ny p³odowe pozostaj¹ w drogach rodb³o-nych 2-3 godzib³o-ny (13) lub d³u¿ej (6, 19). Zjawisko to wystêpuje u 2-10,5% klaczy (4, 6, 13). Zatrzymanie ³o¿yska w wiêkszoci przypadków dotyczy rogu nieciê¿arnego (20). Przy-puszcza siê, ¿e w zatrzymaniu ³o¿yska odgrywaj¹ rolê ró¿norodne aspekty: fizjologiczny (ci¹¿a przenoszo-na, bliniacza, o przebiegu patologicznym), histolo-giczny (zaburzenia w rozwoju ³o¿yska), hormonalny (niedobór oksytocyny lub jej zbyt wysoki poziom), biochemiczny (zaburzenia aktywnoci enzymów oraz niedobory mineralne), jak równie¿ z³e warunki rodo-wiskowe (19, 20). Wród klaczy po ciê¿kim porodzie u 65% wyst¹pi³o zatrzymanie ³o¿yska (23). Klacze, u których wyst¹pi³o ju¿ wczeniej zatrzymanie ³o¿y-ska, s¹ predysponowane do tego schorzenia, bowiem
wykazuj¹ 3-krotnie wy¿sze prawdopodobieñstwo. Do-tyczy to równie¿ klaczy rasy fryzyjskiej (do 35% w po-pulacji), co jest zwi¹zane z wystêpuj¹cym u nich fiz-jologicznie wy¿szym poziomem oksytocyny (4, 6). U wielu klaczy nie wystêpuj¹ powa¿niejsze kompli-kacje zwi¹zane z zatrzymaniem ³o¿yska, jednak po-wszechnie stosuje siê leczenie takich klaczy, ze wzglê-du na zawsze istniej¹ce ryzyko powik³añ (19). Do naj-czêstszych komplikacji tego schorzenia nale¿y ochwat poporodowy. Nie leczony mo¿e doprowadziæ do nie-odwracalnych zmian w puszce kopytowej, a nawet do mierci klaczy (4, 6, 13, 19-21). Zatrzymaniu ³o¿yska towarzyszy gromadzenie siê p³ynów w macicy, atonia macicy, metritis oraz wyp³ywy z pochwy (4, 6, 13, 19-21). Zdiagnozowanie zatrzymanego ³o¿yska jest ³atwe, je¿eli zalegaj¹ce b³ony p³odowe zwisaj¹ z poch-wy i s¹ widoczne (19). Je¿eli w drogach rodnych po-zosta³ ma³y fragment ³o¿yska, postawienie diagnozy jest ju¿ trudniejsze (19). Przy stwierdzeniu zatrzyma-nia ³o¿yska nale¿y w ci¹gu 3 do 8 godzin p.p., przyst¹-piæ do terapii klaczy, podaj¹c oksytocynê, niesterydo-we leki przeciwzapalne (NSAID), antybiotyki i wle-wy do¿ylne uzupe³niaj¹ce niedobory Ca i Mg (4, 19, 20). Istniej¹ ró¿ne metody odklejenia zatrzymanych b³on p³odowych: poprzez podanie oksytocyny (30-60 j.m. i.m. lub i.v., we wlewie kroplowym do 100 j.m. w objêtoci 0,5-2 L NaCl w przeci¹gu 30 min.-1 h) (4, 6) lub 10-20 j.m. bezporednio i.v. (19). Iniekcje oksytocyny mog¹ byæ powtarzane i po³¹czone z wle-waniem ciep³ego roztworu NaCl do jamy kosmówko-wo-omoczniowej zalegaj¹cego ³o¿yska, a nastêpnie jego lewarowaniem (13). Mo¿na równie¿ stosowaæ in-iekcje 200 000 j.m. kolagenazy rozpuszczonej w 1 l NaCl do naczyñ pêpowinowych (13) lub rêcznie od-kleiæ ³o¿ysko (4, 6, 20). Po rêcznym odklejeniu ³o¿y-ska nale¿y podj¹æ lokaln¹ antybiotykoterapiê macicy (4, 6), a odjête ³o¿ysko dok³adnie obejrzeæ, czy jest ca³e (19, 20).
Wypadniêcie macicy (prolapsus uteri) u klaczy wy-stêpuje bardzo rzadko (3, 10) i z regu³y ma miejsce u klaczy starszych (> 18 lat) (23). Czêciej wystêpuje u zwierz¹t po ciê¿kim porodzie lub jako efekt podania do¿ylnie du¿ej dawki oksytocyny (> 50 j.m.) (20) lub poprzez silne poci¹ganie za zalegaj¹ce ³o¿ysko, po-woduj¹c wg³obienie koñcówki rogu macicy. Upole-dzone kr¹¿enie w tym miejscu i ucisk na koñcówki nerwów powoduj¹ objawy kolkowe (20). Nag³e skur-cze t³oczni brzusznej potêguj¹ dalsze wynicowanie siê koñcówki rogu, poci¹gaj¹c j¹ w kierunku pochwy. Pro-wadzi to do wyparcia narz¹du, przy czym proces jest bardzo bolesny (3). Czêsto dochodzi do przerwania naczyñ krwiononych (ramus a. uterina media, a. ova-rica, a. iliaca externa), krwotoku wewnêtrznego, szo-ku hypowolemicznego i mierci zwierzêcia (19, 23). Jest to najczêstsza przyczyna mierci klaczy w okre-sie poporodowym (19). Je¿eli zaraz po porodzie klacz wykazuje objawy kolkowe, nale¿y jak najszybciej prze-prowadziæ badanie ginekologiczne (3).Wg³obienie
Medycyna Wet. 2010, 66 (2) 95
rogu macicy mo¿na zdiagnozowaæ podczas badania rektalnego lub histeroskopowego (3). Dotkniêty róg jest krótszy, pogrubiony i bolesny. Je¿eli repozycja nie zostanie podjêta, mo¿e doprowadziæ do martwicy wg³obionego odcinka. Postêpowanie polega na wype³-nieniu jamy macicy ciep³ym roztworem NaCl i rektal-nym masowaniu wg³obionego rogu a¿ do jego odpro-wadzenia (20), a nastêpnie zlewarowaniu zawartoci macicy (3). Diagnostyka wypadniêcia macicy nie na-suwa wiêkszych trudnoci, ze wzglêdu na dobrze wi-doczn¹ macicê zwisaj¹c¹ z pochwy (3). Klaczy nale¿y podaæ rodki uspokajaj¹ce i przeciwbólowe oraz pod-j¹æ próbê repozycji narz¹du (20). Istotne jest tak¿e sprawdzenie, czy nie wklinowa³y siê do macicy pêtle jelit, oraz ustalenie ewentualnego przemieszczenia pê-cherza moczowego. Po repozycji wskazane jest wla-nie do wnêtrza jamy macicy 10-15 litrów ciep³ego, ja³owego roztworu NaCl lub p³ynu Ringera (3). Na srom zak³ada siê szew kapciuchowy, zapobiegaj¹cy ponownemu wyparciu macicy. W obu przypadkach klaczy podaje siê antybiotyki, NSAID oraz infuzje do¿ylne elektrolitów (z dodatkiem jonów Ca) (20).
Uszkodzenia miêkkich dróg rodnych powstaj¹ naj-czêciej podczas ciê¿kiego porodu, jako rezultat eks-trakcji p³odu (22), przy nieprawid³owej postawie lub u³o¿eniu p³odu (20) lub jako powik³anie przed³u¿one-go porodu, które rozwinie siê dopiero na 3.-5. dzieñ p.p. w postaci martwicowego zapalenia pochwy (20). Wiêkszoæ uszkodzeñ diagnozuje siê podczas bada-nia dróg rodnych klaczy p.p. Lu i wsp. (23) zalecaj¹ rutynowe badanie USG macicy i pêcherza moczowe-go u klaczy po ciê¿kim porodzie w celu weryfikacji prawid³owego opró¿niania siê pêcherza i wyklucze-nia ewentualnych uszkodzeñ dróg rodnych. Z obser-wacji klinicznych wynika, ¿e sporód klaczy z uszko-dzeniami dróg rodnych 30% mia³o wczeniejsze pro-blemy po³o¿nicze. Znacz¹co wiêcej uszkodzeñ (73%) dotyczy rogów macicy ni¿ jej trzonu (27%), przy czym wiêcej prawego (73%) ni¿ lewego (27%) rogu maci-cy. Przypuszczalnie ma to zwi¹zek z lokalizacj¹ tyl-nych koñczyn (23). Rozdarcia ciany macicy wystê-puj¹ u ok. 5,5% klaczy p.p., a u 2,5% diagnozuje siê przetokê pochwowo-prostnicz¹ (10). Wed³ug Lu i wsp. (23), wszystkie uszkodzenia znajduj¹ce siê w trzonie macicy by³y mo¿liwe do zdiagnozowania podczas ba-dania palpacyjnego, jednak¿e tylko 3 z 22 ran znajdu-j¹cych siê w rogach macicy. Przy du¿ym uszkodzeniu macicy mo¿e dojæ do nag³ego pogorszenia stanu ogól-nego klaczy lub jej upadku. Szczególnie podatne na przerwanie ci¹g³oci naczyñ w obrêbie uk³adu rozrod-czego i krwotok wewnêtrzny s¹ klacze starsze, wielo-ródki, chocia¿ sytuacje takie zdarzaj¹ siê równie¿ po pierwszej ci¹¿y (19). Du¿e znaczenie ma szczegó³o-wy monitoring klaczy p.p. polegaj¹cy na badaniu rek-talnym z u¿yciem USG oraz badaniu przez pochwê (24). Zalecane jest równie¿ badanie p³ynu otrzewno-wego w celu wykluczenia krwawienia do jamy brzusz-nej (10).
Przy zdiagnozowaniu pêkniêcia lub rozerwania dróg rodnych wskazane jest zszycie rany przy u¿yciu nici wch³anialnych. LeBlanc (20) zaleca przy powstaniu przetoki prostniczo-pochwowej niezw³oczne podjêcie terapii ogólnej, a przyst¹pienie do szycia dopiero po up³ywie 3 tygodni od porodu.
Przy wyst¹pieniu martwicowego zapalenia pochwy wskazane jest manualne usuniêcie zmienionych tka-nek i leczenie ogólne. Je¿eli zmiany s¹ zlokalizowane przy ujciu cewki moczowej, pêcherz moczowy nale-¿y kateteryzowaæ (20). Uszkodzenia szyjki macicznej s¹ czêsto niemo¿liwe do zdiagnozowania bezpored-nio po porodzie z uwagi na jej rozwarcie i obrzêk (20), dlatego szyjka powinna byæ manualnie zbadana pod-czas najbli¿szej fazy progesteronowej (23). Wiêkszoæ klaczy z uszkodzeniem szyjki macicznej ma póniej-sze problemy z endometritis, zap³odnieniem i utrzy-maniem ci¹¿y (20). Podczas porodu mo¿e dojæ do uszkodzenia sromu, co powoduje jego nieszczelnoæ i zasysanie powietrza wraz z zanieczyszczeniami i bak-teriami do pochwy, sprzyjaj¹c stanom zapalnym ma-cicy (14, 17, 25). Uszkodzenie to korygowane jest pla-styk¹ krocza poprzez zabieg Caslicka, wykonywany bezporednio p.p. lub po kilku tygodniach, nawet ju¿ przy potwierdzonej kolejnej ci¹¿y (15, 16, 20). We-d³ug Hemberg i wsp. (14), zabieg Caslicka powinien byæ wykonany bezporednio p.p. w celu zminimalizo-wania ryzyka endometritis. Modyfikacja oryginalne-go zabiegu Caslika przedstawiona przez Herfen i wsp. (15) wydaje siê najmniej inwazyjnym zabiegiem, po-zostawiaj¹cym najmniejsz¹ bliznê pooperacyjn¹.
Zaleganie lochii w macicy p.p stanowi ok. 8% przy-padków poporodowej interwencji lekarsko-weteryna-ryjnej (10). Wyd³u¿a okres poporodowy oraz obni¿a skutecznoæ krycia w rui rebiêcej. Wystêpuje u ok. 16% klaczy p.p. (10), ale iloæ p³ynu zmniejsza siê znacz¹co do 7 dni p.p. Klacze starsze (powy¿ej 14 lat), wieloródki s¹ szczególnie podatne na to schorzenie (10, 17). U wieloródek opró¿nianie macicy z p³ynu prze-biega szybciej i sprawniej ni¿ u klaczy pierwiastek (21). Endometritis puerperalis rozwija siê na skutek zale-gania i dra¿nienia endometrium przez pozostaj¹cy w macicy p³yn (17). Czynnikami sprzyjaj¹cymi zaka-¿eniom macicy s¹: uszkodzenia sromu, rozerwanie kro-cza, urazy szyjki macicy oraz domaciczne lub dopoch-wowe wprowadzanie instrumentów po³o¿niczych pod-czas pomocy porodowej (17). Nie leczone endometri-tis mo¿e rozwin¹æ siê w metriendometri-tis (20). Objawem wstêp-nym s¹ ró¿nego charakteru wyp³ywy z pochwy. Wy-st¹pienie objawów ogólnej intoksykacji zale¿y od stopnia rozwoju stanu zapalnego i d³ugoci trwania procesu chorobowego oraz indywidualnej kondycji zwierzêcia (17). W zaawansowanym stadium roz-wijaj¹ siê objawy ochwatu (17). Diagnostyka tych schorzeñ opiera siê na badaniu ginekologicznym (17). W trakcie wziernikowania pochwy widoczne s¹ lochia, a szyjka maciczna jest rozwarta. Podczas badania rek-talnego z u¿yciem USG stwierdza siê rozpulchnion¹
Medycyna Wet. 2010, 66 (2) 96
b³onê luzow¹ i zalegaj¹cy p³yn w wietle macicy (17, 20). Leczenie polega na zlewarowaniu zalegaj¹cego p³ynu, wyp³ukaniu macicy roztworem antybiotyku i oksytocyny. Jak podaje de Kruif (18), po opró¿nie-niu macicy z lochii, mo¿na j¹ przep³ukaæ wczeniej przygotowanym roztworem wody oraz soli kuchennej i czyniæ to a¿ do momentu, kiedy wyp³ywaj¹cy p³yn bêdzie czysty. Oprócz leczenia lokalnego nale¿y rów-nie¿ podj¹æ terapiê ogóln¹ antybiotykow¹ i przeciw-zapaln¹ (4, 6).
Jak wynika z powy¿szych danych, okres oko³opo-rodowy zwi¹zany jest z podwy¿szonym ryzykiem wyst¹pienia wielu zaburzeñ. Schorzenia okresu oko-³oporodowego u klaczy maj¹ istotny wp³yw na prze-bieg nastêpuj¹cego po nim sezonu rozrodczego (19). Prawid³owa opieka nad klacz¹ w okresie oko³oporo-dowym umo¿liwia wdro¿enie odpowiedniego postê-powania, zwiêkszaj¹cego szanse na pozytywny wynik leczenia, a w konsekwencji podnosi p³odnoæ.
Pimiennictwo
1.Allen W. R., Wilsher S., Turnubull I.: Influence of maternal size on placental, fetal and postnatal growth in the horse. J. Anim. Reprod. 2002, 123, 445-453. 2.Arnold C. E., Payne M., Thompson J. A., Slovis N. M., Bain F. T.: Peripartu-rient hemorrhage in mares: 73 cases (1998-2005). J. Am. Vet. Med. Ass. 2008, 232, 1345-1351.
3.Aurich J.: Differentialdiagnose und therapeutische Ansätze bei Koliksymp-tomen von Stuten ante und post partum. Prakt. Tierarzt 2006, 87, 112-115. 4.Baranski W.: Komplikacje i leczenie zatrzymania ³o¿yska u klaczy. Mag.
Wet. 2004, 13, 12-13.
5.Barañski W., Janowski T., Ra A., Podhalicz-Dziêgielewska M., Strze¿ek R.: Relationship between bacteriological and cytological examination of the mares uterus during foal heat and fertility rate. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2003, 47, 427-433.
6.Barañski W., Ra A., Janowski T.: Aktualne pogl¹dy na przyczyny i leczenie zatrzymania ³o¿yska u klaczy. Medycyna Wet. 2003, 59, 857-860. 7.Bruemmer J. E., Brady H. A., Blanchard T. L.: Uterine involution, day and
variance of first postpartum ovulation in mares treated with progesterone and estradiol-17â for 1 or 2 days postpartum. Theriogenology 2002, 57, 989-995.
8.Byron C. R., Embertson R. M., Bernard W. V., Hance S. R., Bramlage L. R., Hopper S. A.: Dystocia in a referral hospital setting: Aproach and results. Equine Vet. J. 2003, 35, 82-85.
9.Carlucio A., Contri A., Tosi U., De Amicis I., De Fanti C.: Survival rate and short-term fertility rate associated with the use of fetotomy for resolution of dystocia in mares: 72 Cases (1991-2005). J. Am. Vet. Med. Ass. 2007, 230, 1502-1505.
10.Dolente B. A., Sullivan E. K., Boston R., Johnston J. K.: Mares admitted to a referral hospital for postpartum emergencies: 163 Cases (1992-2002). J. Vet. Emerg. Crit. Care 2005, 15, 193-200.
11.Emberston R. M.: Dystocia and cesarean section: the importance of duration and goodjudgement. Equine Vet. J. 1999, 31, 179-180.
12.Frazer G. S., Perkins N. R., Blanchard T. L., Orsini J., Threlfall W. R.: Pre-valence of fetal maldispositions in equine referral dystocias. Equine Vet. J. 1997, 29, 111-116.
13.Haffner J. C., Fecteau K. A., Held J. P., Eiler H.: Equine retained placenta: technique for and tolerance to umbilical artery injections of collagenase. Theriogenology 1998, 49, 711-716.
14.Hemberg E., Lundeheim N., Einarsson S.: Retrospective study on vulvar conformation in relation to endometrial cytology and fertility in thoroughbred mares. J. Vet. Med. A 2005, 52, 474-477.
15.Herfen K., Bostedt H.: Modifications on the vulvoplasty procedure in mares. Pferdeheilkunde 1998, 14, 28-32.
16.Ittersum A. R. van, Van Buiten A.: The prevention of pneumovagina and the effect of the Caslick operation on fertility: A retrospective study. Tijdschrift Diergeneesk. 1999, 124, 281-283.
17.Kruif A. de: Über die Klinik und Therapie der Endometritis beim Pferd. I. Pathogenese, Symptomatologie und Diagnose. Prakt. Tierarzt 1993, 1, 39-43. 18.Kruif A. de: Über die Klinik und Therapie der Endometritis beim Pferd. II.
Prognose, Therapie und Prävention. Prakt. Tierarzt 1993, 74, 87-96. 19.LeBlanc M.: Common Peripartum Problems in the Mare. J. Equine Vet. Sci.
2008, 28, 709-715.
20.LeBlanc M.: Management of Dystocia Cases. 9th AAEP Annual Resort
Sym-posium, Cabo San Lucas, Mexico, 28-30 January, 2007, s. 1-5.
21.LeBlanc M.: Oxytocin-the new wonder drug for treatment of endometritis? Equine Vet. Educ. 1994, 6, 39-43.
22.Ley W. B.: Management of the foaling mare: Predicting readiness for birth and inducing foaling. Vet. Med. 1994, 6, 570-577.
23.Lu K. G., Barr B. S., Emberson R., Dallap Schaer B.: Dystocia-A true Equine Emergency. Clin. Equine Pract. 2006, 5, 145-153.
24.Lynch Norton J., Dallap B. L., Johnston J. K., Palmer J. E., Sertich P. L., Boston R., Wilkins P. A.: Retrospective study of dystocia in mares at a refer-ral hospital. Equine Vet. J. 2007, 39, 37-41.
25.Ricketts S. W., Barrelet A.: The ability of mares to respond to treatment for uterine abnormalities diagnosed by endometrial biopsy and some causes for failure to respond A review of 1099 cases. Pferdeheilkunde 2001, 17, 644-649.
26.Vandeplassche M.: Obstetricians view of the physiology of equine parturi-tion and dystocia. Equine Vet. J. 1980, 12, 45-49.
27.Witkowski M., Zaj¹c S., Bereznowski A., £uczak R.: Cesarskie ciêcie u kla-czy obserwacje kliniczne. Medycyna Wet. 2008, 64, 1026-1030. Adres autora: lek. wet. Anna Rapacz, ul. Oczapowskiego 14, 10-719 Olsztyn; e-mail: anna.rapacz@uwm.edu.pl
