Artyku³ przegl¹dowy Review
Naczynia têtnicze, ¿ylne i kapilarne oraz naczynia limfatyczne zlokalizowane w krezce jajnika (mesova-rium) i krezce jajowodu (mesosalpinx) s¹ w³¹czone w funkcjonalny system, tworz¹cy rodowisko dla sze-regu procesów sze-regulacyjnych. Zosta³ on wykryty w zwi¹zku z poszukiwaniem wyjanienia mechanizmu bezporedniego transferu do jajnika wytwarzanej w macicy luteolizyny prostaglandyny F2á. Ten ze-spó³ naczyñ by³ okrelany przez fizjologów jako oko-³ojajnikowy splot naczyniowy (17-20), a w ostatnich latach zosta³ nazywany oko³ojajnikowym kompleksem naczyniowym (25-30). Jak obecnie wiadomo, kom-pleks ten umo¿liwia zwrotny transfer hormonów jaj-nikowych do jajnika oraz docelowy transfer tych hor-monów do jajowodu i macicy. W ten sposób oko³ojaj-nikowy kompleks naczyniowy uczestniczy w regula-cji czynnoci narz¹dów rozrodczych samicy.
Oko³ojajnikowy kompleks naczyniowy
Oko³ojajnikowy kompleks naczyniowy jest obecny u samic zwierz¹t gospodarskich i laboratoryjnych,
a tak¿e naczelnych. Stopieñ rozbudowy oko³ojajniko-wego kompleksu naczyniooko³ojajniko-wego jest u poszczególnych gatunków ró¿ny. Szczególnie bogaty jest on u wini. U tego gatunku jest on te¿ najlepiej poznany. Szcze-gó³owa charakterystyka struktury oko³ojajnikowego kompleksu naczyniowego zosta³a przedstawiona w wielu publikacjach (17-19, 27, 28).
Budowa i lokalizacja oko³ojajnikowego kompleksu naczyniowego wskazuj¹ na jego przystosowanie w wiêkszym stopniu do lokalnego transferu substan-cji wydzielanych przez jajnik ni¿ przez macicê. Su-gestiê tê potwierdzono wstêpnie w badaniach przepro-wadzonych na owcach. Szczegó³owe badania nad prze-nikaniem do krwi têtniczej zaopatruj¹cej jajnik hor-monów steroidowych oraz ich zwrotnym transferem zosta³y podjête pod koniec lat 70. przez zespó³ olsz-tyñski, kierowany przez T. Krzymowskiego. Efektem tych badañ by³o wykazanie zwrotnego transferu kilku g³ównych hormonów jajnikowych u wini i krowy oraz uzyskanie nowych danych o morfologicznych adapta-cjach unaczynienia krezki jajnika (17-19).
System zwrotnego i lokalnie docelowego transferu
hormonów jajnikowych i jego rola w regulacji
czynnoci jajnika, jajowodu i macicy
STANIS£AWA STEFAÑCZYK-KRZYMOWSKA
Zak³ad Lokalnych Regulacji Fizjologicznych Instytutu Rozrodu Zwierz¹t i Badañ ¯ywnoci PAN, ul. Tuwima 10, 10-747 Olsztyn
Stefañczyk-Krzymowska S.
System of retrograde and local destination transfer of ovarian hormones and its role the regulation of female reproductive organ functioning
Summary
The article presents the local adjustment of blood and lymphatic vessels, located in the mesovarium, for retrograde transfer and local destination transfer of ovarian hormones, as well as the mechanism of this transfer. The blood and lymphatic vessels form a functional structure the periovarian vascular complex, which creates a specific environment for numerous regulatory processes. Two processes contribute to the effective retrograde transfer of steroid hormones: 1) direct permeation from the ovarian vein into the adjacent branch of the ovarian artery and 2) indirect permeation consisting of two stages. The first of these stages includes the permeation of hormones from interstitial fluid and lymph leaving the ovary to capillaries and tiny blood vessels of the mesovarium. The venous vessels form the veno-venous network on the branches of the ovarian artery. The second stage includes the permeation of hormones from the veno-venous blood to the ovarian artery. The retrograde transfer of ovarian hormones and peptide regulators, activin and inhibin, may participate in the feedback regulation of ovarian functioning. Through special anastomoses, the supply of the oviduct with the ovarian artery and the connection of the ovarian artery with uterine vasculature produces a local elevation of ovarian hormone concentration in blood, supplying these organs by local destination transfer. Thus, the retrograde transfer of ovarian hormones is involved in the regulation of the functioning of female reproductive organs.
Anastomozy obecne w wiêzadle szerokim macicy, na granicy krezki jajnika i krezki macicy, u samic wie-lu gatunków, w tym u krowy, owcy i wini (25) ³¹cz¹ têtnicê jajnikow¹ i têtnicê maciczn¹, i umo¿liwiaj¹ przep³yw krwi miêdzy nimi. Regulacja czynnoci tych anastomoz nie zosta³a dotychczas poznana. Wiadomo jednak, ¿e ich czynnoci s¹ zale¿ne od fazy cyklu. Po-nadto, jedna z ga³¹zek têtnicy jajnikowej zaopatruje przyjajnikow¹ czêæ rogu macicy, a jajowód jest za-opatrywany przez ga³¹zki jajowodowe têtnicy jajni-kowej. Tak¿e naczynia ¿ylne odprowadzaj¹ce krew z tego obszaru uchodz¹ do ¿y³y jajnikowej. Jak wyni-ka z przedstawionych wy¿ej informacji, unaczynienie krwionone i limfatyczne jajnika, jajowodu i macicy wykazuje obecnoæ szeregu przystosowañ, które umo¿-liwiaj¹ lokalne dzia³anie hormonów jajnikowych na narz¹dy rozrodcze.
Mechanizm lokalnego transferu hormonów jajnikowych
Przenikanie cz¹steczek pomiêdzy dwoma strumie-niami krwi, p³yn¹cymi w przeciwnych kierunkach, tj. ¿y³¹ maciczno-jajnikow¹ i têtnic¹ jajnikow¹, zosta³o wykryte u owcy i nazwane przeciwpr¹dowym prze-nikaniem (counter-current transfer). Wkrótce wykaza-no przeciwpr¹dowe przenikanie hormonów steroido-wych do krwi têtniczej zaopatruj¹cej jajnik u owcy, wini i krowy (7, 15, 17-19, 20). Badania te wykaza-³y jednak, ¿e do krwi têtniczej przenikaj¹ cz¹steczki hormonów nie tylko z krwi ¿ylnej, lecz tak¿e z p³ynu miêdzykomórkowego i limfy (19), w której stê¿enie hormonów steroidowych jest rednio 10-krotnie wy¿sze ni¿ we krwi ¿ylnej odp³ywaj¹cej z jajnika. Stwierdzono te¿, ¿e przenikanie hormonów steroido-wych do krwi têtnicy jajnikowej jest zale¿ne od wp³y-wu uk³adu adrenergicznego na naczynia tworz¹ce oko³ojajni-kowy kompleks naczyniowy (25). W wietle omówionych wy¿ej wyników jest oczywiste, ¿e zwrotny transfer hormonów w krezce jajnika jest z³o¿onym procesem, zale¿nym od warun-ków przep³ywu krwi oraz po-wstawania i przep³ywu limfy (ryc. 1).
Na podstawie publikowa-nych wczeniej przez inpublikowa-nych autorów prac anatomicznych i fizjologicznych oraz wyników w³asnych badañ Krzymowski i wspó³autorzy przedstawili koncepcjê mechanizmu przeni-kania do têtnicy jajnikowej hor-monów steroidowych z p³ynu tkankowego krezki jajnika, lim-fy i krwi ¿ylnej odp³ywaj¹cej z jajnika (18, 19, 27, 28). Me-chanizm ten obejmuje bezpo-rednie przenikanie hormonów z krwi ¿ylnej i limfy odp³ywa-j¹cej z jajnika (przenikanie przeciwpr¹dowe) oraz z³o¿one przenikanie z p³ynu tkankowe-go z udzia³em naczyñ limfa-tycznych i drobnych naczyñ ¿ylnych krezki jajnika (18). Z³o¿one przenikanie hormo-nów odbywa siê w dwu etapach (18, 19, 27, 28). W pierwszym etapie steroidy wytwarzane w strukturach jajnika przecho-dz¹ do p³ynu tkankowego i przenikaj¹ do naczyñ limfa-tycznych, naczyñ w³osowatych oraz drobnych naczyñ ¿ylnych Ryc. 1. Schemat przedstawiaj¹cy przep³yw krwi i limfy w naczyniach krezki jajnika,
tworz¹cych oko³ojajnikowy kompleks naczyniowy. 1. jedna z pêtli ga³¹zki têtnicy jajni-kowej okryta sieci¹ ¿ylno-¿yln¹; 2. odga³êzienie têtnicy jajnijajni-kowej zaopatruj¹ce war-stwê miêniow¹ krezki jajnika; 3. drobne ¿y³ki odprowadzaj¹ce krew z grzbietowej i brzusznej warstwy miêniowej krezki jajnika; 4. sieæ ¿ylno-¿ylna na ga³êzi têtnicy jaj-nikowej; 5. ujcie krwi ¿ylnej z sieci dziwnej ¿ylno-¿ylnej do ga³êzi ¿y³y jajjaj-nikowej; 6. jedna z ga³êzi ¿y³y jajnikowej; 7. przedkolektorowe i kolektorowe naczynia limfatycz-ne odchodz¹ce z jajnika, tworz¹ce podjajnikowy splot limfatyczny
krezki jajnika. Drobne naczynia ¿ylne krezki jajnika ³¹cz¹ siê, a powstaj¹ce ¿y³ki wchodz¹ na powierzch-niê pêtl¹cych ga³¹zek têtnicy jajnikowej, gdzie podle-gaj¹ wtórnemu rozga³êzieniu. Utworzona sieæ ¿ylno--¿ylna pokrywa 30-70% powierzchni têtnicy jajniko-wej, w zale¿noci od cinienia przep³ywaj¹cej krwi (28). Przenikanie hormonów jajnikowych z krwi sieci ¿ylno-¿ylnej do krwi têtnicy jajnikowej jest drugim etapem ich transferu. To wielostopniowe przenikanie hormonów jest procesem z³o¿onym, zale¿nym od przy-stosowañ morfologicznych oraz od wielu czynników wp³ywaj¹cych na czynnoci naczyñ, zlokalizowanych w krezce jajnika. Bezporednie przenikanie hormonów z odp³ywu ¿ylnego do krwi têtnicy jajnikowej oraz z³o-¿one, wielostopniowe przenikanie z p³ynu tkankowe-go i limfy przebiegaj¹ równolegle i wzajemnie siê uzu-pe³niaj¹. Ich wynikiem jest znacz¹cy wzrost stê¿enia hormonów jajnikowych we krwi têtniczej w trakcie jej przejcia przez obszar krezki jajnika (27-29).
Lipofilne cz¹steczki steroidów (oko³o 300 Da) ³a-two pokonuj¹ bariery, jakimi s¹ ciany naczyñ limfa-tycznych i krwiononych (5). Czas potrzebny na prze-mieszczenie steroidów z krwi ¿ylnej lub ch³onki do krwi têtniczej wynosi parê minut, ale tylko wolne, nie-zwi¹zane z nonikami bia³kowymi steriody mog¹ pod-legaæ transferowi (7). Wolne cz¹steczki hormonów steroidowych pozostaj¹ w dynamicznej równowadze z pul¹ zwi¹zan¹ z bia³kami osocza, limfy i bia³kami cytoplazmatycznymi. W badaniach przeprowadzonych na loszkach w obu fazach cyklu rujowego wykazano brak prostej zale¿noci miêdzy stê¿eniem hormonów we krwi ¿ylnej odp³ywaj¹cej z jajnika a wydajnoci¹ ich przenikania (29, 30). Znacz¹cy wp³yw na przebieg lokalnego transferu hormonów wywiera unerwienie adrenergiczne krezki jajnika, a szczególnie receptory á-adrenergiczne. Zablokowanie receptorów á1 -adrener-gicznych zwiêksza efektywnoæ lokalnego transferu hormonów steroidowych do têtnicy jajnikowej (25).
Zwrotnemu transferowi podlegaj¹ tak¿e wytwa-rzane w jajnikach hormony peptydowe: oksytocyna (1 kDa) (16) i relaksyna (oko³o 6 kDa) (24). Mecha-nizm przenikania peptydów nie jest znany, ale wiado-mo, ¿e o mo¿liwoci transferu nie decyduje wielkoæ ich cz¹steczek. Du¿e hydrofilne cz¹steczki peptydów przenikaj¹ przez przestrzenie miêdzykomórkowe lub s¹ transportowane na drodze zale¿nej od receptorów endocytozy. Tempo ich transferu jest porównywalne ze steroidami. Graniczna wielkoæ cz¹steczek, które mog¹ podlegaæ transferowi nie zosta³a okrelona, jed-nak albuminy (oko³o 60 kDa) nie przenikaj¹ do krwi têtniczej w narz¹dach rozrodczych.
W ostatnich badaniach w³asnych zespo³u (W¹sow-ska i wspó³pracownicy, dane niepublikowane) wyka-zano zwrotny transfer do jajnika wini podjednostki á inhibiny (13 kDa) i aktywiny A (~30 kDa). Transfer obydwu peptydów by³ zale¿ny od fazy cyklu. Inten-sywnoæ transfer aktywiny by³a wiêksza w fazie cia³-ka ¿ó³tego ni¿ w fazie pêcherzykowej cyklu,
odwrot-nie transfer inhibiny by³ bardziej intensywny w fazie pêcherzykowej. Podobnie insulina (6 kDa), u¿yta jako modelowa cz¹steczka przenika³a do têtniczej krwi jaj-nikowej w obu fazach cyklu u wini, a efektywnoæ transferu by³a wiêksza w fazie cia³ka ¿ó³tego. Wyniki te dowodz¹, ¿e efektywnoæ transferu peptydów w narz¹dach rozrodczych jest modulowana przez lo-kalnie wytwarzane czynniki (24) oraz warunki.
Zwrotny transfer hormonów jajnikowych i jego rola regulacyjna
Cz¹steczki hormonów, które przenikaj¹ z krwi ¿yl-nej i limfy odp³ywaj¹cej z jajnika do krwi têtnicy jajnikowej, s¹ nastêpnie przenoszone przez tê krew z powrotem do jajnika. Zjawisko to jest okrelane jako zwrotny transfer hormonów jajnikowych (27-29). Zwrotny transfer hormonów steroidowych jajnika wy-kazano w obu fazach cyklu rujowego u wini (17-19, 28, 29) i krowy (15, 20), w fazie cia³ka ¿ó³tego u owcy (7), a tak¿e w ci¹¿y u wini (26). Wystêpowanie tych procesów w ró¿nych stadiach funkcji rozrodczych, pomimo znacz¹cych ró¿nic w funkcjonowaniu naczyñ krwiononych i limfatycznych krezki jajnika (6) wiad-czy o ich uniwersalnej roli w regulacji wiad-czynnoci na-rz¹dów rozrodczych.
Odkrycie zwrotnego transferu jajnikowych hormo-nów steroidowych i peptydowych by³o mo¿liwe dziê-ki u¿yciu hormonów znakowanych radioaktywnym wêglem (14C), trytem (3H) lub jodem (125I, 131I).
Meto-dy te mia³y du¿¹ czu³oæ, dostarcza³y bezporedni¹ i szybk¹ odpowied. Radioaktywne cz¹steczki hormo-nów by³y ³atwe do wykrycia, mo¿na by³o zmierzyæ ich zawartoæ w p³ynach ustrojowych i tkankach. Jednak wokó³ interpretacji uzyskiwanych wyników powsta³o wiele nieporozumieñ. Wydajnoæ transferu hormonów do krwi lub narz¹du, okrelana na podstawie stosunku iloci radioaktywnych cz¹steczek, jaka dotar³a do krwi têtniczej lub tkanek jajnika do ich iloci wprowadzo-nej do krwi ¿ylwprowadzo-nej wynosi³a, odpowiednio, 0,5-2,0% dla hormonów steroidowych i 0,7-3,0% dla peptydo-wych. W obliczeniach tych nie uwzglêdniano jednak obecnoci natywnych cz¹steczek hormonów, które by³y w ogromnej ilociowej przewadze i podlega³y tym sa-mym procesom. Przez wiele lat wyniki te by³y jedynymi danymi o transferze hormonów, a ich b³êdna interpre-tacja spowodowa³a nieprawdziw¹ ocenê efektywno-ci tego procesu i ugruntowanie nieprawdziwego prze-konania o jego niewielkim znaczeniu regulacyjnym.
Okrelenie wydajnoci zwrotnego transferu hormo-nów jajnikowych wymaga przeprowadzenia trudnych technicznie dowiadczeñ w warunkach in vivo, z za-chowaniem fizjologicznych warunków kr¹¿enia krwi oraz tworzenia i przep³ywu limfy w krezce jajnika. Wydajnoæ zwrotnego transferu progesteronu, estra-diolu i testosteronu wynosi, odpowiednio, w fazie cia³-ka ¿ó³tego: 4%, 12% i 2%, a w fazie pecherzykowej: 6%, 8% i 4% (29, 30). Znaczenie regulacyjne zwrot-nego transferu ilustruje jego efektywnoæ, mierzona
iloci¹ hormonu, jaka jest transportowana do jajnika w czasie 1 minuty. Wynosi ona u wini, odpowiednio, dla progesteronu, estradiolu i testosteronu w fazie pêcherzykowej: 270 ng/min., 71 pg/min., 20 pg/min.; w fazie cia³ka ¿ó³tego: 47 ng/min., 169 pg/min., 48 pg/min. (29, 30). Dane te pokazuj¹, ¿e zwrotny transfer hormonów w oko³ojajnikowym kompleksie naczyniowym jest dla jajnika znacz¹cym ród³em steroidów. Ich stê¿enie we krwi zaopatruj¹cej jajnik wzrasta w porównaniu z krwi¹ obwodow¹, która dociera do pocz¹tkowej czêci têtnicy jajnikowej o 80-150% (w zale¿noci od hormonu i stadium cyklu) (29, 30).
Liczne badania przeprowadzone na zwierzêtach, na izolowanych pêcherzykach jajnikowych lub skrawkach cia³ek ¿ó³tych wykaza³y, ¿e zwiêkszenie w granicach fizjologicznych stê¿enia poszczególnych hormonów w jajniku lub p³ynie inkubacyjnym moduluje przebieg steroidogenezy. Znacz¹cy wp³yw zwrotnego transferu hormonów steroidowych na ich stê¿enie we krwi za-opatruj¹cej jajnik, a tym samym w jajniku, wskazuje na udzia³ systemu zwrotnego transferu w regulacji ste-roidogenezy na zasadzie sprzê¿enia zwrotnego pomiê-dzy oko³ojajnikowym kompleksem naczyniowym i jaj-nikiem (krótka pêtla regulacyjna) (18, 19, 21, 28).
Steroidy transportowane z krwi¹ do jajnika mog¹ spe³niaæ rolê substratów do produkcji hormonów lub modulowaæ aktywnoæ poszczególnych enzymów szla-ku steroidogenezy i w ten sposób wp³ywaæ na jej prze-bieg lub intensywnoæ. Dzia³anie to mo¿e dotyczyæ zarówno w³asnej syntezy, jak i innych steroidów. Wzrost stê¿enia testosteronu pobudza sekrecjê estra-diolu w pêcherzykach jajnikowych, zarówno przez zwiêkszenie iloci substratu, jak i stymulacjê aroma-tazy (1). Odwrotnie, progesteron hamuje stymulowa-n¹ przez FSH syntezê estradiolu, co jest elementem mechanizmu kontroluj¹cego rozwój pêcherzyków jaj-nikowych (8). Podawanie estradiolu do jajnika obni-¿a lokalnie sekrecjê testosteronu i androstendionu (21), przez hamowanie 17á-hydroksylacji na zasadzie sprzê¿enia zwrotnego (22). Sekrecja progesteronu w komórkach warstwy ziarnistej pêcherzyków jajni-kowych wini ulega obni¿eniu pod wp³ywem estroge-nów i testosteronu (10, 12), natomiast nie podlegaj¹cy aromatyzacji dihydrotestosteron dzia³a pobudzaj¹co (12). Progesteron obni¿a te¿ w³asn¹ syntezê w komór-kach warstwy ziarnistej, a szczególnie wra¿liwe na pro-gesteron s¹ komórki z m³odych pêcherzyków, co mo¿e mieæ szczególne znaczenie w selekcji pêcherzyków jajnikowych w kierunku ich dalszego rozwoju lub atre-zji (8). O lokalnym wp³ywie hormonów jajnikowych na funkcje sekrecyjne struktur jajnikowych wiadcz¹ wyniki uzyskane u kobiet, gdzie hamuj¹cy wp³yw pro-gesteronu na rozwój pêcherzyków jest znacznie sil-niejszy w jajniku zawieraj¹cym cia³ko ¿ó³te ni¿ w prze-ciwleg³ym (9). Takie dzia³anie progesteronu mo¿e de-cydowaæ o naprzemiennym funkcjonowaniu jajników u samic wielu gatunków.
Wydzielanie progesteronu przez cia³ko ¿ó³te jest mo-dulowane przez inne wytwarzane tam steroidy. Nawet niewielkie zwiêkszenie stê¿enia estradiolu w cia³ku ¿ó³tym wini silnie stymuluje wydzielanie progeste-ronu (13). Odwrotnie wp³ywa estradiol na syntezê pro-gesteronu w bydlêcym i owczym cia³ku ¿ó³tym, a me-chanizm tego dzia³ania polega na hamowaniu aktyw-noci enzymu 3â-HSD (11). Tak¿e estron i estriol obni¿aj¹ sekrecjê progesteronu w bydlêcych cia³kach ¿ó³tych, ale dzia³anie tych estrogenów jest s³absze ni¿ estradiolu (11). Testosteron podawany do têtnicy jajnikowej owcy hamuje dzia³anie dehydrogenazy 3â-hydroxysteroidowej/Ä5-Ä4-izomerazy w cia³ku
¿ó³-tym oraz powoduje obni¿enie wydzielania progeste-ronu, a tak¿e testosteronu (3) przez zmniejszenie
ilo-ci mitochondrialnego cytochromu P450SCC (11).
Ha-muj¹co na sekrecjê progesteronu w cia³ku ¿ó³tym wp³y-wa tak¿e dihydrotestosteron (11). Progesteron po-budza w³asn¹ syntezê przez zwiêkszenie aktywnoci enzymu 3â-HSD, a tak¿e przez stymulacjê ekspresji genów dla bia³ka StAR oraz dla enzymu 3â-HSD i cy-tochromu P450SCC (23). Sugeruje siê te¿ dzia³anie pro-gesteronu na w³asn¹ sekrecjê drog¹ pozagenomow¹.
W badaniach in vivo wykazano, ¿e dojajnikowa in-fuzja progesteronu powoduje obni¿enie stê¿enia pod-jednoski á-inhibiny w p³ynie pêcherzykowym u wini (W¹sowska i Ch³opek, dane niepublikowane), nato-miast estradiol pobudza wydzielanie inhibiny w pê-cherzyku samicy szczura (4). Jak wiadomo, aktywina i inhibina s¹ regulatorami steroidogenezy w pêcherzy-ku jajnikowym i cia³pêcherzy-ku ¿ó³tym (14). Powy¿sze dane wskazuj¹ na mo¿liwoæ udzia³u inhibiny i aktywiny lub wolnych monomerów tworz¹cych te bia³ka, w sprzê¿eniu zwrotnym miêdzy dostarczanymi do jaj-nika w podwy¿szonym stê¿eniu (w wyniku zwrotne-go transferu) hormonami steroidowymi a ich syntez¹ w jajniku. Wykazanie zwrotnego transferu podjednost-ki á-inhibiny oraz aktywiny A u wini (W¹sowska i wspó³pracownicy, dane niepublikowane) pozwala przypuszczaæ, ¿e zwrotny transfer tych bia³ek lub two-rz¹cych je podjednostek uczestniczy w ich regulacyj-nym dzia³aniu w jajniku.
Jedn¹ z funkcji hormonów steroidowych jajnika, a wiêc tak¿e ich lokalnego transferu, jest udzia³ w re-gulacji przep³ywu krwi w naczyniach zaopatruj¹cych narz¹dy rozrodcze. Przep³yw krwi w têtnicy jajniko-wej jest skorelowany dodatnio ze stê¿eniem progeste-ronu we krwi têtniczej i jest on najwiêkszy w fazie rodkowo-lutealnej cyklu, a wraz ze zmniejszaniem wydzielania progesteronu nastêpuje jego obni¿enie. Prawid³owe ukrwienie narz¹dów rozrodczych jest pod-stawowym warunkiem ich funkcjonowania, a zmiana ukrwienia uwa¿ana jest za wa¿ny czynnik regulacyjny.
Docelowy transfer hormonów jajnikowych i jego rola regulacyjna
Narz¹dami docelowymi dla hormonów jajnikowych s¹ macica i jajowód. Po³¹czenie unaczynienia
têtni-czego macicy i jajowodu z têtnic¹ jajnikow¹ umo¿li-wia dop³yw do tych narz¹dów krwi z têtnicy jajniko-wej i ich dodatkowe zaopatrzenie w hormony jajni-kowe. Zaopatrzenie to jest okrelane jako lokalnie docelowy transfer hormonów. Docelowy transfer hor-monów steroidowych jajnika do macicy i jajowodu wykazano u wini w fazie cia³ka ¿ó³tego i pêcherzy-kowej cyklu rujowego (25, 27) oraz w ci¹¿y (26). Lo-kalny wzrost stê¿enia hormonów w têtniczej krwi macicznej by³ zró¿nicowany i we krwi zaopatruj¹cej przyjajnikow¹ czêæ rogu macicy wynosi³ dla ró¿nych steroidów 40-70% (26, 27) natomiast w czêci przy-leg³ej do trzonu macicy 10-20% (26).
Hormony steroidowe jajnika s¹ w³¹czone do re-gulacji czynnoci naczyñ krwiononych jajowodu i macicy. Przep³yw krwi przez têtnicê maciczn¹ jest w cyklu rujowym kontrolowany przez unerwienie au-tonomiczne, którego funkcje s¹ zale¿ne od stosunku stê¿enia progesteronu i estradiolu w zaopatruj¹cej krwi. Zmiana stê¿enia progesteronu we krwi wywiera w têt-nicy macicznej odwrotny efekt ni¿ w têttêt-nicy jajniko-wej. Przep³yw krwi w têtnicy macicznej jest najwiêk-szy w czasie rui, a narastaj¹ce stê¿enie progesteronu powoduje jego obni¿enie w fazie rodkowo-lutealnej u wini o 70%. Hormony steroidowe jajnika wp³ywaj¹ na ukrwienie narz¹dów rozrodczych tak¿e przez regu-lacjê ekspresji receptorów dla czynników kurcz¹cych lub relaksuj¹cych naczynia (oksytocyny, LH), a tak¿e przez syntezê lokalnych czynników (prostaglandyn, endotelin, cytokin) lub ich receptorów. Wp³ywaj¹ te¿ na aktywnoæ enzymów syntezy tlenku azotu.
Stê¿enie hormonów steroidowych jest we krwi za-opatruj¹cej jajowód podwy¿szone, a w okresie oko³o-owulacyjnym nawet kilkakrotnie wy¿sze ni¿ we krwi obwodowej. Ten wzrost stê¿enia hormonów jest wy-nikiem ich zwrotnego transferu do têtnicy jajnikowej oraz bezporedniego przenikania z pêcherzyków jaj-nikowych i cia³ek ¿ó³tych do naczyñ krwiononych krezki jajowodu (19). Wysokie stê¿enie hormonów steroidowych we krwi zaopatruj¹cej jajowód wp³ywa bezporednio na jego aktywnoæ skurczow¹, a tak¿e moduluje aktywnoæ receptorów á- i â-adrenergicz-nych. W podobny sposób hormony steroidowe wp³y-waj¹ na czynnoci naczyñ krwiononych jajowodu. Steroidy, a byæ mo¿e tak¿e peptydy (oksytocyna, relaksyna) mog¹ przenikaæ z drobnych naczyñ ch³on-nych i krwionoch³on-nych jajnika do krezki jajowodu, a tak-¿e w przeciwnym kierunku (19), co stwarza mo¿liwoæ bezporedniego wzajemnego dzia³ania regulacyjnego tych narz¹dów.
Pimiennictwo
1.Bassini G., Grasseli F., Baratta M., Tamanini C.: Testosterone modulates estra-diol-17â productionin bovine granulosa cells cultured in vitro. J. Reprod. Fertil. 1994, Abstr. Series, 14, 19-20.
2.Bauersachs S., Blum H., Mallok S., Wenigardkind H., Reif S., Prelle K., Wolf E.: Regulation of ipsilateral and contralateral bovine oviduct epithelial cell func-tion in the postovulfunc-tion period: a transcriptoning approach. Biol. Reprod. 2003, 68, 1170-1177.
3.Caffrey J. L., Nett J. H., Abel J. R., Niswendre G. D.: Activity of 3â-hydroxy-Ä5
steroid dehydrogenase/Ä5-Ä4-isomerase in ovine corpus luteum. Biol. Reprod.
1979, 20, 279-287.
4.Campbell B. K.: The modulation of gonadotrophic hormone action on the ovary by paracrine and autocrine factors. Reprod. Dom. Anim. 1999, 34, 147-153. 5.Celia G., Osol G.: Uterine venous permeability in the rat is altered in response
to pregnancy, vascular endothelial growth factor, and venous constriction. Endothelium 2005, 12, 81-88.
6.Doboszyñska T., Zezula-Szpyra A., Jodczyk K. J.: Morphological basis of the vascular paraovarian plexus functioning during the oestrous cycle in pig and sheep. Roczn. Nauk Rol. Seria D, Monografie 1991, 223, pp. 96.
7.Einer-Jensen N., McCracken J. A.: The transfer of progesterone in the ovarian vascular pedicle in the sheep. Endocrinology 1981, 109, 685-690.
8.Fortune J. E., Vincent S. E.: Progesterone inhibits the induction of aromatase activity in rat granulosa cells in vitro. Biol. Reprod. 1983, 28, 1078-1089. 9.Fukuda M., Fukuda K., Yding Andersen C., Byskov A. G.: Does corpus luteum
locally affect follicular growth negatively? Hum. Reprod. 1997, 12, 1024-1027. 10.Grasselli F., Basini G., Bussolati S., Tamanini C.: Follicle-stimulating hormo-ne-testosterone interaction in modulating steroidogenesis in bovine granulose cells. I. Effect on progesterone. Europ. J. Endocrinol. 1995, 132, 759-764. 11.Guo I. C., Wu L. S., Lin J. H., Chung B. C.: Differential inhibition of
progeste-rone synthesis in bovine luteal cells by estrogens and androgens. Life Sci. 2001, 68, 1851-1865.
12.Haney A. F., Schomberg D. W.: Steroidal modulation of progesterone secretion by granulosa cells from large porcine follicles: a role of androgens and estro-gens in controlling steroidogenesis. Biol. Reprod. 1978, 19, 242-248. 13.Jarry H., Einspainer A., Kanngiser L., Dietrich M., Pitzel L., Holtz W.,
Wuttke W.: Release and effect of oxytocin on estradiol and progesterone secre-tion in porcine corpora lutea as measured by an in vivo microdialysis system. Endocrinology 1990, 126, 2350-2358.
14.Knight P. G.: Role of inhibins, activins and follistein in female reproductive system. Front. Neuroendocrin. 1996, 17, 476-509.
15.Kotwica J., Wiliams G. L., Marchello M. J.: Countercurret transfer of testo-sterone by the ovarian vascular pedicle of the cow: evidence for a relationship to follicular steroidogenesis. Biol. Reprod. 1982, 27, 778-789.
16.Koziorowski M., Stefañczyk-Krzymowska S., Czarnocki J., Krzymowski T.: Counter current transfer of oxytocin in vasculature of cows broad ligament. Bull. Pol Acad. Sci. Biol. Sci. 1989, 37, 109-115.
17.Krzymowski T., Kotwica J., Stefañczyk S.: Venous-arterial counter current transfer of 3H-testosterone in the vascular pedicle of the sow ovary. J. Reprod.
Fertil. 1981, 61, 317-323.
18.Krzymowski T., Kotwica J., Stefañczyk S., Czarnocki J., Dêbek J.: A sub-ovarian exchange mechanism for the countercurrent transfer of sub-ovarian steroid hormones in the pig. J. Reprod. Fertil. 1982, 55, 457-465.
19.Krzymowski T., Kotwica J., Stefañczyk-Krzymowska S.: Uterine and ovarian counter current pathways in the control of ovarian function in the pig. J. Re-prod. Fertil. 1990, 40, Suppl, 179-191.
20.Krzymowski T., Stefañczyk S., Kotwica J., Czarnocki J., Glazer T., Janowski T., Chmiel J.: 3H-estradiol-17â counter current transfer from the ovarian vein into
the ovarian artery in cows. Anim. Reprod. Sci. 1982, 4, 199-206.
21.Leung P. C. K., Goff A. K., Kenedy T. G., Armstrong D. T.: An intraovarian inhibitory action of estrogen on androgen production in vivo. Biol. Reprod. 1978, 19, 641-647.
22.Maggofin D. A., Ericson G. F.: Mechanism by which oestradiol-17â inhibits ovarian androgen production in rat. Endocrinology 1981, 108, 962-969. 23.Rêkawiecki R., Nowik M., Kotwica J.: Stimulatory effect of LH, PGE2 and
progesterone on STAR protein, cytochrome P450 cholesterol chain cleavage and 3â-hydroksysteroid dehydrogenase gen expression in bovine luteal cells. Prostaglandins Other Lipid Mediat. 2005 78, 169-184.
24.Schramm W., Einer-Jensen N., Schramm G.: Direct venous-arterial transfer of 125I-radiolabelled relaxin and tyrosine in the ovarian pedicle in the sheep. J. Reprod. Fertil. 1986, 77, 513-521.
25.Stefañczyk-Krzymowska S., Grzegorzewski W., Skipor J., W¹sowska B., Krzy-mowski T.: Involvement of á-adrenoceptors in the ovarian vascular pedicle in the regulation of counter current transfer of steroid hormones to the arterial blood supplying the oviduct and uterus. Brit. J. Pharmacol. 1997, 120, 763-768. 26.Stefañczyk-Krzymowska S., Grzegorzewski W., Skipor J., W¹sowska B., Krzy-mowski T.: Local increase of steroid hormone concentrations in blood supplying the oviduct and uterus during early pregnancy of sow. Theriogenology 1998, 50, 1071-1080.
27.Stefañczyk-Krzymowska S., Krzymowski T.: Local adjustment of blood and lymph circulation in the hormone regulation in reproduction in the female facts, con-clusions and suggestion for further research. Reprod. Biol. 2002, 2, 115-132. 28.Stefañczyk-Krzymowska S., Krzymowski T., W¹sowska B., Ch³opek J.:
Retro-grade transfer of steroid hormones to the ovary in the porcine periovarian vascular complex. Exp. Physiol. 2002, 87, 361-367.
29.Stefañczyk-Krzymowska S., W¹sowska B., Ch³opek J., Grzegorzewski W.: Retrograde transfer of steroid hormones to the ovary in luteal and follicular phase of porcine oestrous cycle in vivo. Exp. Physiol. 2004, 89, 1-5. 30.W¹sowska B., Stefañczyk-Krzymowska S.: Retrograde transfer of testosterone
to the porcine ovary in luteal and follicular phase of the estrous cycle in vivo. Reprod. Biol. 2006, 6, 149-159.
Adres autora: prof. dr hab. Stanis³awa Stefañczyk-Krzymowska, ul. T. M³ynka 1, 10-756 Olsztyn; e-mail: skrzym@pan.olsztyn.pl
