Medycyna Wet. 2008, 64 (5) 619
Artyku³ przegl¹dowy Review
Czynne uodpornienie zwierz¹t przy u¿yciu szcze-pionek przeciw chorobom zakanym zajmuje wa¿n¹ pozycjê w zespole dzia³añ stosowanych w ich profi-laktyce i zwalczaniu. Przeciwdzia³aj¹ one w ró¿nym stopniu, zale¿nie od ich skutecznoci i rodzaju choro-by, pojawianiu siê objawów klinicznych i miertel-noci, u ulegaj¹cych zaka¿eniu, uprzednio szczepio-nych zwierz¹t. Ograniczaj¹ w stadzie, w którym kr¹¿y patogen, liczbê nosicieli i siewców, zmniejszaj¹c rów-nie¿ iloæ wydalanego do rodowiska zarazka. Nieste-ty, nie udaje siê po wy³¹cznym ich zastosowaniu era-dykacja choroby, co zgodnie z definicj¹ tego pojêcia oznacza jej totaln¹ eliminacjê, bêd¹c¹ konsekwencj¹ zlikwidowania przyczyny, czyli zarazka (17). Wywo-³ane bowiem u szczepionego osobnika, nawet przy zastosowaniu wysoce skutecznej szczepionki uodpor-nienie swoiste, nie eliminuje u wszystkich zwierz¹t w skali stada nosicielstwa i siewstwa odnonego pato-genu. Mimo to szczepionki mog¹ przyczyniæ siê znacz-nie do eradykacji infekcji, a tym samym choroby za-kanej, kiedy stosowane s¹ obok innych dzia³añ, np. bioasekuracji oraz wybijania zwierz¹t zaka¿onych i podejrzanych o zaka¿enie, czego przyk³adem jest ksiêgosusz lub pryszczyca (3). Odgrywaj¹ analogicz-n¹ rolê w eliminacji wcieklizny psów (3). W
nawi¹-zaniu do powy¿szego przedstawione zostan¹ ró¿nice w sposobach stosowania szczepionek i efektach pro-filaktyki swoistej, zale¿ne od rodzaju choroby zaka-nej, a zw³aszcza etiopatogenezy.
Pryszczyca
W przypadku pryszczycy wobec niemo¿noci za-pobiegania nosicielstwu i siewstwu wirusa pryszczy-cy u zwierz¹t uodpornionych skutecznymi szczepion-kami zaprzestano, zw³aszcza w Europie, w ci¹gu dru-giej po³owy XX wieku stosowania sta³ych, masowych szczepieñ profilaktycznych. Rezygnowano nawet ze szczepieñ przeciw pryszczycy zwierz¹t niezaka¿onych wokó³ ognisk choroby. Postêpowanie takie zast¹pio-no wybijaniem wszystkich racicowych zwierz¹t cho-rych na pryszczycê, zaka¿onych bezobjawowo i po-dejrzanych o zaka¿enie. Tego rodzaju postêpowanie okrelone zosta³o terminem stamping out. Równo-czenie utylizacji przez spalanie lub zakopywanie pod-lega³y ich zw³oki, a likwidacji wszystkie produkty po-chodz¹ce od tych zwierz¹t, zgodnie z dyrektyw¹ Rady Europy Unii Europejskiej: 2003/85/WE z 29 wrzenia 2003 r. Realizowano postêpowanie sanitarno-wetery-naryjne, jak: kwarantannê zwierz¹t przed wprowadze-niem do cyklu produkcyjnego, kontrolê ich
przemiesz-Strategia stosowania szczepionek
zale¿na od charakteru choroby zakanej
MARIAN TRUSZCZYÑSKI, ZYGMUNT PEJSAK
Pañstwowy Instytut Weterynaryjny Pañstwowy Instytut Badawczy, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Truszczyñski M., Pejsak Z.
Vaccination strategy dependent on the character of the infectious disease
Summary
The role of vaccines in the control of different infectious diseases of animals and in the eradication of their etiological agents in their organisms (carriership) was evaluated. The following diseases were the subject of this review: foot and mouth disease, classical swine fever, highly pathogenic avian influenza, Aujeszkys disease, infectious bovine rhinotracheitis and diseases caused by facultatively pathogenic microorganisms. After a time period when the stamping out method was recommended, in some cases totally replacing vaccination, the present approach particularly with regards to eradication and gaining or regaining the status of free zones or countries of the disease in question, was presented. Using the vaccination of non infected animals around the zone of disease occurrence, especially with marker vaccines and the application of DIVA strategy, which enables differentiating infected and vaccinated animals, a more effective and less expensive way leading to the eradication of infection and of elimination of the disease being the prerequisite of the status of freedom of disease was proposed. The paper indicates that in relation to diseases caused by facultatively pathogenic microorganisms the role of vaccines is restricted to their control. Since a commonly occurring carriership without an influence on the productivity of animals occurs, in this case the eradication is without importance.
Medycyna Wet. 2008, 64 (5) 620
czeñ przy maksymalnym ograniczeniu ruchu i dezyn-fekcjê pomieszczeñ oraz sprzêtu, który by³ w kontak-cie ze ród³em wirusa, a zw³aszcza z chorymi zwie-rzêtami lub nosicielami i siewcami wirusa nie wyka-zuj¹cymi objawów chorobowych (12).
Ze wzglêdu na olbrzymie koszty ³¹cz¹ce siê z me-tod¹ stamping out oraz protesty spo³eczne zwi¹za-ne z paleniem nierzadko setek tysiêcy zwierz¹t raci-cowych, co mia³o miejsce w zwi¹zku z epizooti¹ prysz-czycy w Wielkiej Brytanii w roku 2001, gdzie wybito 4 mln sztuk byd³a, ponad 2 mln owiec i kóz oraz 600 000 wiñ wiatowa Organizacja Zdrowia Zwierz¹t (OIE) i Komisja Europejska UE dopuszcza obecnie mo¿li-woæ stosowania szczepieñ zdrowych zwierz¹t raci-cowych wokó³ ognisk lub stref wystêpowania prysz-czycy. Mog¹ byæ zatem tworzone strefy buforowe prze-ciwdzia³aj¹ce szerzeniu siê tej choroby (13, 15). W tym kontekcie obecne znaczenie zastosowania szczepio-nek przeciwpryszczycowych w procesie eradykacji obrazuj¹ wyniki uzyskane w zwalczaniu epizootii pryszczycy w 2001 r. w Holandii (12). Zastosowano tam, równolegle z bioasekuracj¹ i metod¹ wybijania w ogniskach choroby zwierz¹t racicowych, szczepie-nia interwencyjne zwierz¹t nie zaka¿onych, które na-stêpnie równie¿ wybito. Takie postêpowanie umo¿li-wi³o odzyskanie statusu kraju wolnego od pryszczycy, czyli jej eradykacji, ju¿ po 3 miesi¹cach od likwidacji ostatniego szczepionego zwierzêcia. Na podstawie analizy kosztów okaza³o siê, ¿e takie postêpowanie by³o tañsze od metody stamping out, co mia³o miej-sce w Wielkiej Brytanii.
Opracowanie szczepionek markerowych przeciw pryszczycy oraz odpowiednich zestawów diagnostycz-nych, umo¿liwiaj¹cych odró¿nienie zwierz¹t zaka¿o-nych od zwierz¹t szczepiozaka¿o-nych, czyli stosowanie stra-tegii DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Animals), co znajduje siê w stadium koñcowym, zwiêkszy zapewne znaczenie tego rodzaju bioprepa-ratów w likwidacji bezobjawowego nosicielstwa oraz w odzyskaniu statusu kraju wzglêdnie regionu wolne-go od pryszczycy. Bli¿sze dane na ten temat znajduj¹ siê w nastêpuj¹cej publikacji (13).
Klasyczny pomór wiñ
Licz¹c od 1980 r., zwalczanie klasycznego pomoru wiñ (Classical Swine Fever, CSF), w³¹cznie do jego eradykacji, opiera³o siê na wybijaniu zwierz¹t zaka-¿onych i podejrzanych o zaka¿enie przy wprowadzo-nym zakazie szczepieñ, którymi poprzednio obejmo-wano niekiedy ca³¹ populacjê wiñ danego pañstwa, a z regu³y strefy wokó³ ognisk CSF. Jednak obserwa-cje szeregu epizootii tej choroby dowiod³y, ¿e likwi-dacja jej przyczyny, w tym bezobjawowych nosicieli CSFV, opieraj¹ca siê wy³¹cznie na wybijaniu, jest bar-dzo kosztowna, szczególnie w regionach o intensyw-nej produkcji oraz du¿ym zagêszczeniu ferm wiñ (9). Zwi¹zane jest to w szczególnoci z tak zwanym wy-przedzaj¹cym wybijaniem wiñ z chlewni
znajduj¹-cych siê w s¹siedztwie ognisk choroby (pre-emptive culling). Tote¿ obecnie uwa¿a siê, ¿e ten sam cel mo¿e byæ osi¹gniêty przez wyprzedzaj¹ce szczepienie prze-ciw CSF (zamiast wybijania) wiñ w fermach s¹sia-duj¹cych z ogniskami choroby, przy ni¿szych nak³a-dach finansowych i unikniêciu niehumanitarnego ma-sowego uboju. Istotne jest, by czas miêdzy nabyciem odpornoci a zagro¿eniem ze strony CSF by³ mo¿li-wie jak najkrótszy. Dodatkowo za po¿¹dane uznano ze strony Unii Europejskiej, by opracowane zosta³y szczepionki znakowane i zestawy diagnostyczne, umo¿liwiaj¹ce strategiê DIVA (7). Jak dotychczas, licencjê uzyska³y 2 szczepionki markerowe, których szczepy szczepionkowe wytwarzaj¹ najbardziej immu-nogenny antygen wirusa CSF, czyli glikoproteinê E2. Otrzymuje siê j¹ dziêki ekspresji wprowadzonego do genomu bakulowirusa okrelonego odcinka genomu wirusa CSV, w drodze rekombinacji (10). Wykrycie zatem wy³¹cznie przeciwcia³ swoistych dla E2, a nie innych, swoistych dla pozosta³ych antygenów CSFV wskazuje, ¿e chodzi o winie szczepione, które nie zetknê³y siê z terenowym wirusem zjadliwym. Jednak-¿e w chwili obecnej testy s³u¿¹ce do odró¿niania wiñ szczepionych od zaka¿onych wymagaj¹ udoskonale-nia, co aktualnie ma miejsce (4). W chwili, kiedy tego rodzaju testy zostan¹ szerzej udostêpnione do prak-tycznego stosowania, stanie siê jeszcze bardziej uza-sadnione zast¹pienie wyprzedzaj¹cego wybijania wy-przedzaj¹cym szczepieniem, co podniesie znaczenie szczepionek w eradykacji wirusa i likwidacji CSF.
Ptasia grypa
Kolejn¹ chorob¹ zakan¹ o zasiêgu wiatowym jest wysoce patogenna grypa ptasia, wywo³ana aktualnie przez wysoce chorobotwórczy podtyp H5N1 wirusa influenzy typu A. Podobnie jak w przypadku zwalcza-nia i eradykacji pryszczycy lub CSF, zale¿nie od dy-namiki szerzenia siê choroby i gêstoci zagro¿onych infekcj¹ ferm drobiu, obok metody stamping out tworzy siê strefy buforowe, w których prowadzone s¹ masowe szczepienia przeciw ptasiej grypie. Zastoso-wanie znajduj¹ tam, obok konwencjonalnych, w mia-rê mo¿noci szczepionki znakowane, umo¿liwiaj¹ce odró¿nienie ptaków szczepionych od zaka¿onych przy pos³ugiwaniu siê strategi¹ DIVA przy u¿yciu odpo-wiednich testów serologicznych, zw³aszcza ELISA (6, 20).
Choroba Aujeszkyego
Kolejn¹ chorob¹ zakan¹ w kontekcie oceny zna-czenia profilaktyki swoistej w jej zwalczaniu i erady-kacji jest choroba Aujeszkyego wiñ (AD). Wywo³a-na jest, podobnie jak poprzednio omówione choroby, przez jeden, bezwzglêdnie chorobotwórczy drobno-ustrój, to jest wirus choroby Aujeszkyego (ADV). Cechuje siê jednak mniejsz¹ dynamik¹ szerzenia i wywo³uje mniejsze straty gospodarcze ni¿ pryszczy-ca czy CSF, chocia¿ równie¿ stanowi wa¿ny cel
uwal-Medycyna Wet. 2008, 64 (5) 621
niania krajów od jej wystêpowania, co generalnie ob-ni¿a straty oraz sprzyja, a nawet stanowi podstawê, dla eksportu ¿ywych zwierz¹t. Podobnie jak wy¿ej, nale¿y tu odró¿niæ pojêcie zwalczania choroby (con-trol) od eradykacji, to jest uwalniania stad zwierz¹t od zaka¿enia wirusem AD.
Równolegle z profilaktyk¹ ogóln¹, w tym przestrze-ganiem bioasekuracji, nabywania wiñ wy³¹cznie ze stad, w których prowadzone s¹ regularne badania mo-nitoringowe w kierunku AD, prowadzona jest profi-laktyka swoista. Znaczenie jej w ograniczaniu strat, a nawet eradykacji, jest znacz¹ce. Du¿ym postêpem jest obecna dostêpnoæ szczepionek delecyjnych, w których szczep szczepionkowy pozbawiony jest genu koduj¹cego ekspresjê glikoproteiny E (gE). Ich zasto-sowanie umo¿liwia serologiczne odró¿nienie wiñ szczepionych od zaka¿onych, czyli stosowanie strate-gii DIVA. Bardziej skuteczne okaza³y siê szczepionki zawieraj¹ce ¿ywe atenuowane szczepy ADV ni¿ szcze-pionki inaktywowane. Dowiadczenia krajów Unii Europejskiej Niemiec, Francji oraz USA wskazu-j¹, ¿e intensywny program szczepieñ przy równoczes-nym serologiczrównoczes-nym monitoringu uwalnianego od in-fekcji stada stwarza szanse stosunkowo szybkiej (2-3 lata) eradykacji infekcji ADV w danej populacji wiñ (1, 11).
O stopniu trudnoci i kosztach zwi¹zanych z uwal-nianiem wiñ od AD wiadczy nastêpuj¹ce postêpo-wanie odnosz¹ce siê przede wszystkim do stad wiñ o pe³nym cyklu produkcji. Wprowadzone tam podsta-wowe uodpornienie stada loch i knurów polega na dwukrotnym podaniu szczepionki wszystkim winiom w odstêpie miesi¹ca. Nastêpnie ca³e stado podstawo-we nale¿y szczepiæ co 4 miesi¹ce, niezale¿nie od sta-nu fizjologicznego samic. Wprowadzane do stada losz-ki i knurlosz-ki szczepione s¹ dwukrotnie jw., a póniej co 4 miesi¹ce. Warchlaki szczepi siê w 10.-12. i 14.-16. tygodniu ¿ycia lub jednokrotnie w 12. tygodniu ¿ycia. Po dwóch latach stosowania takiego programu oraz eliminacji w tym czasie z chlewni wszystkich zwie-rz¹t stada podstawowego, które by³y w niej w momen-cie rozpoczêcia szczepieñ, nale¿y pobraæ od odpowied-niego odsetka loch stada podstawowego krew i testem ELISA okreliæ odsetek wiñ zaka¿onych. W przypad-ku niskiego wskanika seroreagentów, badaniom serologicznym poddaje siê ca³e stado podstawowe. Wszystkie samice i knury reaguj¹ce dodatnio po od-chowaniu przez nie prosi¹t trzeba wyeliminowaæ z hodowli, czyli poddaæ ubojowi i utylizacji. Nastêp-nie dla kontrolowania stanu zdrowotnego chlewni co pó³ roku pobierana jest krew od okrelonego, w zale¿-noci od wielkoci stada, odsetka loch w celu bie¿¹cej kontroli co do wystêpowania AD. Wszystkie ujawnio-ne serologicznie dodatnie osobniki nale¿y natychmiast wyeliminowaæ ze stada. Po wyeliminowaniu ze stada podstawowego wszystkich samic zaka¿onych tereno-wym szczepem wirusa, oraz dwukrotnym, w odstêpie 6 miesiêcy, serologicznym badaniu ca³ego stada
pod-stawowego i uzyskaniu w tym badaniu wy³¹cznie wy-ników ujemnych, uznaje siê chlewniê za woln¹ od AD. Z przedstawionych danych wynika, i¿ w procesie eradykacji infekcji w fermie oraz szerzej w regionie czy ca³ym pañstwie szczepienia profilaktyczne, zw³aszcza przy zastosowaniu skutecznych szczepio-nek znakowanych (delecyjnych), maj¹ du¿e znacze-nie. Jednak¿e nale¿y mieæ wiadomoæ, ¿e osi¹gniê-cie likwidacji choroby uwarunkowane jest dodatko-wo wielkim wysi³kiem organizacyjnym oraz skutecz-noci¹ w dzia³aniu tak zainteresowanych w³acicieli zwierz¹t, jak te¿ personelu weterynaryjnego; oprócz tego nastêpuje po kilkuletnim lub nawet d³u¿szym okresie. Wymaga dysponowania du¿ymi rodkami finansowymi. Przyk³adowo, rz¹d federalny USA wy-datkowa³ w ci¹gu 10 lat realizowania programu zwal-czania AD w jednym tylko stanie, to jest w Ohio, 72 miliony USD, co stanowi³o tylko czêæ koniecz-nych potrzeb dostarczakoniecz-nych równie¿ z inkoniecz-nych róde³ (2).
Zakane zapalenie nosa i tchawicy byd³a Zakane zapalenie nosa i tchawicy byd³a (Infectious Bowine Rhinotrachestis, IBR) powodowane przez bydlêcy herpeswirus typu 1 (Bovine Herpesvirus typ 1, BHV-1), stanowi kolejn¹, wywo³an¹ przez bezwzglêd-nie chorobotwórczy drobnoustrój chorobê zakan¹, w odniesieniu do której zostanie oceniona rola profi-laktyki swoistej w zwalczaniu i eradykacji. Jak wyni-ka z Raportu Komisji Europejskiej, Komitetu Nauko-wego Zdrowia Zwierz¹t i Dobrostanu Zwierz¹t oraz szeregu innych publikacji (14), w zwalczaniu infekcji byd³a wywo³anej przez BHV-1 znalaz³y zastosowanie atenuowane lub inaktywowane szczepionki konwen-cjonalne oraz delecyjne lub podjednostkowe. W sze-regu pañstw europejskich oraz w USA uzyskano po-zytywne wyniki w zwalczaniu choroby przy utrzymu-j¹cym siê stanowisku o braku skutecznoci w erady-kacji. Przeszkod¹ jest wystêpuj¹ce zjawisko latencji, uniemo¿liwiaj¹ce w pe³ni wiarygodne wykrycie wszystkich nosicieli i siewców wirusa w zwi¹zku z wystêpowaniem oko³o 5% seronegatywnych, latent-nie zaka¿onych zwierz¹t (seronegative latent carriers, SNLC). Z przedstawionych danych wynika, ¿e immu-noprofilaktyka infekcji wywo³anej przez BHV-1 po-siada znaczenie w zwalczaniu IBR, zw³aszcza w kra-jach, wzglêdnie regionach, o du¿ym zagêszczeniu chowu ciel¹t i czêstym wystêpowaniu wymienionej choroby, natomiast nie nadaje siê do jej eradykacji, czyli likwidacji ród³a zaka¿enia innych zwierz¹t.
Choroby wywo³ane przez drobnoustroje warunkowo chorobotwórcze
W odniesieniu do scharakteryzowanych chorób, wywo³anych przez jeden bezwzglêdnie chorobotwór-czy patogen, jego eradykacja, jak wykazano, jest mo¿-liwa w oparciu o kompleksowe postêpowanie sanitar-no-weterynaryjne, przy istotnym udziale szczepionek,
Medycyna Wet. 2008, 64 (5) 622
zw³aszcza znakowanych. Oprócz tego rodzaju chorób istniej¹ jednak choroby wywo³ane przez warunkowo chorobotwórcze drobnoustroje, które mog¹ normalnie wystêpowaæ w organizmie, a w pewnych okoliczno-ciach ujawniaj¹ swe patogenne dzia³anie, w tym za-kanoæ i wywo³ywanie choroby u zwierz¹t dotych-czas zdrowych. W takiej sytuacji eradykacja przyczy-ny nie wchodzi w rachubê, a ograniczenie wywo³a-nych strat zwi¹zane jest wy³¹cznie ze zwalczaniem tego rodzaju chorób. Do czynników etiologicznych tej gru-py chorób zalicza siê m.in. okrelone serotygru-py, wzglêd-nie szczepy, Escherichia coli, Pasteurella multocida, Bordetella bronchiseptica, Actinobacillus pleuropneu-moniae, Streptococcus suis, Mycoplasma hyopneumo-niae, Circovirus typ 2 (porcine circovirus 2, PCV-2). Ujawniaj¹ one chorobotwórczoæ czêsto w zespole kilku gatunków drobnoustrojów, przy roli wiod¹cej jednego sporód nich, np. Mycoplasma hyopneumo-niae, Pasteurella multocida, cirkowirusa typu 2 (por-cine circovirus 2, PCV-2). Powstaj¹ wtedy zespo³y chorobowe o wieloczynnikowej etiologii. W ich pro-filaktyce i zwalczaniu g³ówne znaczenie ma zapew-nienie gwarantuj¹cych potrzeby organizmu zwierzê-cia warunków rodowiskowych. Natomiast profilak-tyka swoista ma istotny udzia³ wspomagaj¹cy, zmie-rzaj¹cy do obni¿ania strat. Bli¿sze dane na ten temat przedstawia nastêpuj¹ca publikacja (8). W szeregu przypadków ze wzglêdu na polietiologiczny charakter infekcji, wystêpuj¹cych zw³aszcza u m³odych osobni-ków, zastosowanie znajduj¹ dostêpne szczepionki wie-lowa¿ne, zawieraj¹ce immunogeny przeciw infekcjom wywo³anym przez kilka drobnoustrojów.
W odniesieniu do roli szczepionek w profilaktyce chorób wywo³anych przez drobnoustroje warunkowo chorobotwórcze na uwagê zas³uguje przyk³ad szcze-pionki zawieraj¹cej immunogenny cirkowirus PCV-2. W wyniku stosowania jej nawet w fermach, w których nie wystêpowa³a kliniczna postaæ poodsadzeniowego, wielonarz¹dowego zespo³u wyniszczaj¹cego wiñ (PMWS) nastêpowa³o zmniejszenie zachorowañ i ob-ni¿enie wywo³anych strat przez drobnoustroje warun-kowo chorobotwórcze, które zazwyczaj do³¹czaj¹ siê do infekcji wywo³anej przez PCV-2. Jak wynika z da-nych t³umacz¹cych to zjawisko, szczepienie ograni-cza³o na tyle infekcjê subkliniczn¹ powodowan¹ wy-mienionym wirusem, ¿e nie nastêpowa³a wywo³ana przez niego immunosupresja, umo¿liwiaj¹ca innym warunkowo chorobotwórczym drobnoustrojom inten-sywniejsze namna¿anie siê i ujawnienie swej choro-botwórczoci (16, 18).
W podsumowaniu ca³oci stwierdza siê, ¿e immu-noprofilaktyka swoista, mimo niemo¿noci likwido-wania tym sposobem nosicieli i siewców drobnoustro-jów bezwzglêdnie chorobotwórczych, odgrywa nie tylko w zwalczaniu, ale te¿ w eradykacji wa¿nych cho-rób zakanych zwierz¹t, znacz¹c¹ rolê. Ma to miejsce wtedy, kiedy ³¹czona jest z innymi sposobami postê-powania weterynaryjnego. Umo¿liwia bowiem
ogra-niczenie metody stamping out, a tym samym kosz-tów zwi¹zanych z osi¹ganiem statusu kraju lub regio-nu wolnego od choroby zakanej. Znaczenie szcze-pieñ zwiêksza stworzona w ostatnich latach dostêp-noæ szczepionek znakowanych i strategii DIVA. Na-tomiast w odniesieniu do chorób lub zespo³ów choro-bowych wywo³anych przez drobnoustroje warunkowo chorobotwórcze, gdzie nie wchodzi w grê ich erady-kacja, szczepienia zapobiegawcze przyczyniaj¹ siê znacz¹co do ograniczenia strat.
Pimiennictwo
1.Andersson H. A., Lexman J. A., Robertsson N., Lundeheim J., Wierup M.: Agricultural policy and social return to eradication programs: The case of Aujeszkys disease in Sweden. Prev. Vet. Med. 1997, 29, 311-328. 2.Bech-Nielsen S., Bowman G. L., Miller G. Y., Orloski-Snider K. O.,
Burk-holder R. H., Dodaro S. J.: Pseudorabies (Aujeszkys disease) eradication progress and program cost in Ohio, USA. Prev. Vet. Med. 1995, 22, 41-53. 3.Blancou J., Pastoret P. P.: Role of Vaccination. Veterinary Vaccinology.
Pastoret P. P., Blancou J., Vannier P., Verschueren C. (eds.) 1997, 597-609. 4.Blome S., Maindl-Bõkmer A., Loeffen W., Thuer B., Moennig V.: Assessment
of classical swine fever diagnostics and vaccination performance. Rev. Sci. Tech. Off. Int. Epiz. 2006, 25, 1025-1038.
5.Capua I., Cattoli G., Marangon S. W., Bardotelli L., Ortali G.: Strategies for the control of avian influenza in Italy. Veterinary Record, 2002, 150 (7), 223. 6.Capua I., Terregino C., Cattoli G., Mutinelli F., Rodriguez J. F.: Develop-ment of DIVA Differentiating infected from vaccinated animals strategy using a vaccine containing a heterologous neuraminidase for the control of avian influenza. Avian Pathology 2003, 32, 47-55.
7.Diagnostic Techniques and Vaccines for Foot and Mouth Disease, Classi-cal Swine Fever, Avian Influenza and other important OIE List A Diseases. Report of the Scientific Committee on Animal Health and Animal Welfare, European Commission. Addopled 24-25th April 2003.
8.Haesebrouck F., Pasmans F., Chers K., Maes D., Ducatelle R., Decostere A.: Efficiency of vaccines against bacterial diseases in swine: what can we expect? Veterinary Microbiology 2004, 100, 255-268.
9.Meuwissen M. P., Horst S. H., Huirne R. B., Dijkhuizen A. A.: A model to estimate the financial consequences of classical swine fever outbreaks: prin-ciples and outcomes. Preventive Veterinary Medicine. 1999, 42, 249-270. 10.Moormann R. J., Bouma A., Kramps J. A., Terpstra C., De Smit H. J.:
Deve-lopment of the classical swine fever subunit marker vaccine and comparison diagnostic test. Veterinary Microbiology. 2000, 73, 209-219.
11.Müller T., Batza H. J., Schluter H., Conraths F. J., Mettenleiter T. C.: Eradi-cation of Aujeszkys disease in Germany, J. Vet. Med. B. Infect. Dis. Vet. Public Health 2003, 50, 207-213.
12.Niedbalski W., Kêsy A.: Pryszczyca nosicielstwo wirusa u prze¿uwaczy. Medycyna Wet. 2004, 60, 115-118.
13.Niedbalski W., Wijaszka T., Kêsy A.: Szczepionki markerowe nowe mo¿li-woci zapobiegania i zwalczania pryszczycy. Medycyna Wet. 2003, 59, 279-282.
14.Report on Bovine Herpesvirus 1 (BHV1) marker vaccines and the accompa-ning diagnostic tests. Scientific Committee on Animal Health and Animal Welfare, 25 October 2000.
15.Salt J.: Vaccination against FMD. Veterinary Vaccinology. Pastoret P. P., Blan-cou J., Vanier P., Verschuren C. (eds.), Amsterdam, Elsevier 1997, 641-649. 16.Todd D.: Circoviruses: immunosuppressive threats to avian species: a
re-view. Avian Pathology 2000, 29, 373-394.
17.Toma B., Benet J. J., Dufour B., Eloit M., Montou M., Sana M.: Glossaire dEpidemiologie Animale Editions du Point Veterinaire 1991, 227-229. 18.Truszczyñski M., Pejsak Z.: Mechanizm chorobotwórczoci cirkowirusów ze
szczególnym uwzglêdnieniem poodsadzeniowego, wielonarz¹dowego zespo³u wyniszczaj¹cego wiñ i wskazania do jest zwalczania. Medycyna Wet., w druku.
19.van Drunen Littel-van den Hurk S.: Rationale and perspective on the success of vaccination against bovine herpesvirus-1. Veterinary Microbiology 2006, 113, 275-282.
20.van Oirschot J.: Diva vaccines that reduce virus transmission. J. Biotechnol. 1999, 73, 195-205.,
Adres autora: prof. dr hab. Marian Truszczyñski, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: mtruszcz@piwet.pulawy.pl
