Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1342
Praca oryginalna Original paper
Prawid³owy przebieg laktacji loch jest warunkiem zdrowia i optymalnego rozwoju nowo narodzonych prosi¹t. Hipo- lub agalakcja jest g³ówn¹ przyczyn¹ znacz¹cych, gdy¿ siêgaj¹cych niekiedy 30% padniêæ prosi¹t w pierwszym okresie ¿ycia (3, 15, 16). Nastêp-stwem hipogalakcji jest poza niedo¿ywieniem niski poziom odpornoci biernej noworodków i zwiêkszo-na ich wra¿liwoæ zwiêkszo-na zaka¿enia drobnoustrojami wa-runkowo patogennymi. Jak wynika z danych pimien-nictwa (9), przyczyny zaburzeñ w laktacji loch mog¹ byæ ró¿ne. Czêstotliwoæ zachorowañ oraz nasilenie objawów chorobowych zwiêksza siê wraz z pogorsze-niem warunków utrzymania i wzrostem intensyw-noci eksploatacji loch (14, 18). Zaburzenia w laktacji loch w skrajnych przypadkach mog¹ obj¹æ nawet 70% rodz¹cych macior (18).
Czynnikiem etiologicznym w rozwoju schorzenia s¹ najczêciej pa³eczki okrê¿nicy (ok. 60% przypad-ków), chocia¿ mog¹ te¿ wystêpowaæ zaka¿enia mie-szane, np. wspólnie ze Streptococcus agalactiae, Sta-phylococcus aureus lub Bacterium proteus (4, 5, 8, 13, 17-19). Bakterie te oraz ich endotoksyny, z regu³y obec-ne w przewodzie pokarmowym, przewa¿nie nie prze-dostaj¹ siê do uk³adu kr¹¿enia, bowiem napotykaj¹ na barierê b³ony luzowej jelit. W przypadku przedostania siê do krwi obwodowej toksyny powoduj¹ wyst¹pienie klinicznych objawów MMA oraz zaburzenia w pro-dukcji hormonów, g³ównie prolaktyny. Dzisiejsza wie-dza na temat roli endotoksyn w przebiegu zespo³u MMA upowa¿nia do stwierdzenia, ¿e ograniczenie ich dzia³ania jest najwa¿niejszym elementem prowadze-nia skutecznej profilaktyki i terapii schorzeprowadze-nia.
Kwas tolfenamowy w profilaktyce i terapii
zespo³u bezmlecznoci poporodowej u loch
oraz w odchowie prosi¹t
KAROL KOTOWSKI, JACEK ¯MUDZKI*
ul. Kombatantów 10, 63-600 Kêpno
*Zak³ad Chorób wiñ Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Kotowski K., ¯mudzki J.
Tolfenamic acid in prophylaxis and therapy of agalactia syndrome in sows and their litters Summary
The aim of the study was to examine the efficacy of Tofline in prophylaxis of MMA syndrome in sows and to determine the influence of the preparation on production effects. Experiments were performed in 2 farms with similar natural environment conditions. 60 sows and their 625 piglets were used in the study. In each farm randomly chosen animals were divided into 2 groups: experimental and control. There were 20 sows on farm A and 10 sows in farm B in each group. Each sow in the experimental group after parturition was injected intramuscularly with Tofline at a dose of 1 ml/20 kg of body weight. Sows from the control groups were not injected with any drugs. MMA syndrome was detected in a total of 7 sows (23.33%) in the experi-mental groups of both farms, whereas in 8 sows (26.66%) were infected in the control groups. Additionally, the sows were treated with commercially available antibiotics: Combi-Ject (Dopharma BV), Pen-Strep (Norbrook) or Oxyvet (Polfa) in doses recommended by the producers. Sows were treated with oxytocin in a dose 20-30 i.u. and Tofline at a dose of 1 ml/20 kg of body weight. The therapeutic effect after the first treat-ment was observed in 9 sows (60%). In 6 (40%) cases out of 15 the treattreat-ment was repeated, while in 2 cases the antibiotic was changed until a therapeutic effect was observed. Body weight and number of piglets at the day of birth was similar in all the examined groups. However, at the end of the trail, the beneficial production effects in piglets from sows of experimental groups concerning daily weight gain were statistically significant (p £ 0,05). In groups of piglets administered with Tolfine clinical signs of diarrhea were observed in 9 litters (30%), while in control groups 14 litters (46.66%) were affected. Fertility and culling rate also increased after administering Tolfine. A total of 90% of sows were successfully inseminated in the experimental groups, whereas in the control groups the total was 83.34%.
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1343 Celem badañ by³a ocena skutecznoci kwasu
tolfe-namowego zawartego w preparacie Tolfine w przypad-kach zagro¿enia zespo³em bezmlecznoci poporodo-wej oraz okrelenie wp³ywu tego preparatu na efekty produkcyjne loch.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono w dwu gospodarstwach pro-wadz¹cych produkcjê wiñ, o zbli¿onych warunkach ro-dowiskowych. W obu gospodarstwach stada podstawowe szczepiono przeciwko ró¿ycy, kolibakteriozie prosi¹t i par-wowirusowemu zaka¿eniu wiñ. W chlewniach nie prze-strzegano zasady ca³e pomieszczenie pe³ne ca³e pomiesz-czenie puste.
Gospodarstwo A stado podstawowe liczy³o 45 loch, rasy wbp × pbz i 10 loszek remontowych oraz 1 knura rasy hampshire. Wiek odsadzanych od macior prosi¹t waha³ siê od 28 do 35 dni, przy masie cia³a (m.c.) oko³o 10 kg. red-nio od lochy odchowywano 10 prosi¹t w miocie. Przebieg porodów by³ nadzorowany przez obs³ugê, a noworodki ogrzewano pod³ogowymi matami elektrycznymi. Prosiêta po od³¹czeniu ¿ywiono ad libitum paszami w³asnej pro-dukcji, w oparciu o ziarna zbó¿ (pszenica, pszen¿yto, jêcz-mieñ, owies) oraz dodatki paszowe firmy Sano, wed³ug norm ¿ywienia wiñ (1). Woda dostarczana by³a z poide³. Gospodarstwo B stado podstawowe sk³ada³o siê z 30 loch, mieszañców ras bia³ych oraz 1 knura rasy pietrain/ duroc. Prosiêta odsadzano w wieku 35-42 dni, przy red-niej m.c. oko³o 12 kg, a redni odchów od lochy w miocie wynosi³ oko³o 10 prosi¹t. Porody by³y czêciowo nadzoro-wane przez obs³ugê, a prosiêta ogrzenadzoro-wane promiennikami podczerwieni. Prosiêta po odsadzeniu ¿ywiono ad libitum pasz¹ pe³noporcjow¹ w³asnej produkcji z udzia³em premik-sów firmy BASF Polska.
Zwierzêta. Ogó³em badania przeprowadzono na 60 ma-ciorach oraz 625 prosiêtach, urodzonych przez te samice. W ka¿dym gospodarstwie zwierzêta podzielono losowo na 2 grupy, dowiadczaln¹ i kontroln¹. W gospodarstwie A w ka¿dej grupie by³o po 20 loch, a w gospodarstwie B po 10. £¹cznie grupy dowiadczalne w obu fermach, którym podawano kwas tolfenamowy liczy³y 30 loch. 30 loch kon-trolnych znajduj¹cych siê w obu gospodarstwach nie otrzy-mywa³o ¿adnych leków.
Preparat. Tolfine (prod. Vetoquinol) jest sterylnym wod-nym roztworem, którego substancj¹ czynn¹ jest kwas tol-fenamowy (kwas N-dimetylotrifenyloantranilowy). Kwas tolfenamowy oprócz dzia³ania przeciwzapalnego wykazu-je tak¿e w³aciwoci przeciwbólowe, przeciwgor¹czkowe i antytoksyczne. Dzia³anie przeciwzapalne kwasu tolfena-mowego polega g³ównie na blokowaniu
cyklooksygenazy, co prowadzi do obni-¿enia syntezy prostaglandyn i trombo-ksanów, wa¿nych mediatorów odczynu zapalnego. Producent zaleca stosowanie preparatu u wiñ, jako leku wspomaga-j¹cego w leczeniu objawów zespo³u MMA.
Postêpowanie. Po zakoñczonym po-rodzie ka¿da locha grupy dowiadczal-nej otrzymywa³a w iniekcji
domiênio-wej Tolfine, w dawce 1 ml/20 kg m.c. Obserwacjê stanu zdrowia wiñ dowiadczalnych i kontrolnych prowadzono przez 3 kolejne dni po porodzie. Dwa razy dziennie mie-rzono wewnêtrzn¹ ciep³otê cia³a (w.c.c.), przyjmuj¹c za górn¹ granicê fizjologiczn¹ 39,5°C. Rejestrowano czas trwania porodu, odchylenia w stanie zdrowia zwierz¹t ze szczególnym uwzglêdnieniem stanu gruczo³u mlekowego, wyp³ywu z dróg rodnych i jego charakteru, czasu wyst¹-pienia rui po odsadzeniu prosi¹t oraz skutecznoci krycia. W odniesieniu do prosi¹t pochodz¹cych od loch dowiad-czalnych i kontrolnych, w okresie 21 dni ich ¿ycia rejestro-wano nastêpuj¹ce wskaniki: redni¹ liczbê prosi¹t ¿ywo urodzonych, redni¹ m.c. prosiêcia w miocie, dobowy przy-rost m.c. do 21. dnia oraz liczbê padniêæ od urodzenia do 21. dnia ¿ycia.
Otrzymane wyniki poddano analizie statystycznej przy pomocy testu t-Studenta.
Wyniki i omówienie
Kszta³towanie siê stanu zdrowia loch po porodzie pod wzglêdem wystêpowania zaburzeñ przebiegaj¹-cych z objawami zespo³u MMA przedstawia tab. 1. W gospodarstwie A w grupie dowiadczalnej zespó³ bezmlecznoci wyst¹pi³ u 4 loch, natomiast w grupie kontrolnej odnotowano to schorzenie w 5 przypadkach. Stwierdzono wprawdzie ni¿szy o 5% wskanik zacho-rowañ w stosunku do grupy kontrolnej, jednak¿e ró¿-nica ta nie by³a istotna statystycznie. W gospodarstwie B MMA wyst¹pi³o u 6 loch, tj. po 3 przypadki w ka¿-dej grupie. £¹cznie zachorowa³o 15 samic. Stwierdzo-no, ¿e czas trwania porodu u 9 chorych loch by³ d³u¿-szy ni¿ szeæ godzin, a u pozosta³ych 6 samic wynosi³ do 6 godzin. Im d³u¿szy jest czas otwarcia dróg rod-nych, tym czêciej obserwuje siê zaburzenia chorobo-we w okresie oko³oporodowym okrelane jako zespó³ MMA (6, 8). U zwierz¹t tych obserwowano os³abie-nie apetytu, os³abie-nieznaczny obrzêk i stwardos³abie-nieos³abie-nie spowo-dowane stanem zapalnym jednego lub kilku pakietów sutkowych, natomiast z pochwy wyp³ywa³ surowiczo--mêtny lub nie¿ytowo-ropny p³yn zapalny, a w.c.c. loch by³a nieznacznie podwy¿szona i nie przekraczaj¹ca 40°C. Czêstotliwoæ wystêpowania wyp³ywów z dróg rodnych by³a zbli¿ona w obu grupach loch, dowiad-czalnych, chocia¿ czas ich utrzymywania siê by³ w wiêkszoci przypadków (oko³o 70%) krótszy o 2-3 dni u macior, którym podawano Tolfine, w porówna-niu z samicami grup kontrolnych. W grupie loch kon-trolnych MMA na ogó³ przebiega³o w formie ostrej,
o w t s r a d o p s o G Grupa Liloczchba Liczzobbaja(%wa)mloich A M M u m o r d n y s a i n e z r o h c s a i n e i p ¹ t s y w s a z C ). z d o g ( e iz d o r o p o p 4 2 o d 24-48 48-72 A dowiadczalna 20 4/20 1 2 1 a n l o rt n o k 20 5/25 2 2 1 B dowiadczalna 10 3/30 1 2 0 a n l o rt n o k 10 3/30 2 1 0
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1344
z wyranymi objawami kli-nicznymi, jak: brak apetytu, za-leganie, spadek mlecznoci lub bezmlecznoæ loch, brak zain-teresowania prosiêtami, obfity wyp³yw surowiczo-mêtnego lub ropnego p³ynu zapalnego z dróg rodnych, a w.c.c. siê-ga³a 41,5°C. Zdecydowana wiêkszoæ zwierz¹t chorowa³a w 1. dniu po porodzie.
Podanie chorym zwierzêtom jednego z antybiotyków w po-staci: Combi-Ject (Dopharma BV), Pen-Strep (Norbrook) lub Oxyvet (Polfa), w dawce zalecanej przez pro-ducentów leków, rodków kurcz¹-cych miênie g³adkie, tj. oksytocyny 20-30 j.m. i specyfiku Tolfine w dawce 1 ml/20 kg m.c., dawa³o po-prawê u wiêkszoci zwierz¹t po jed-norazowej interwencji. W stawce 15 chorych loch w 6 przypadkach (40%) leczenie tymi antybiotykami powta-rzano 2-krotnie, natomiast w dwu
przypadkach, wobec braku poprawy dokonano zmia-ny antybiotyku dla uzyskania pe³nego powrotu lochy do zdrowia i mlecznoci. Otrzymane wyniki korespon-duj¹ z rezultatami uzyskanymi przez innych autorów (6, 8) stosuj¹cych leki z grupy NSAID.
Rezultaty produkcyjne w poszczególnych gospodar-stwach i grupach prosi¹t przedstawiono w tab. 2.
Zarówno liczba, jak i m.c. noworodków w dniu uro-dzenia w obu chlewniach by³a zbli¿ona w porów-nywanych grupach. Efekty przyjêtego postêpowania uwidoczni³y siê w póniejszym okresie ¿ycia prosi¹t, co wyrazi³o siê przede wszystkim w korzystniejszych dziennych przyrostach m.c. w grupach prosi¹t pocho-dz¹cych od loch grup dowiadczalnych (p £ 0,05). Przyrosty m.c. prosi¹t ss¹cych uwa¿a siê za najbar-dziej wymierny wskanik mlecznoci loch.
Z obserwacji poczynionych w trakcie badañ wyni-ka równie¿, ¿e prosiêta loch, którym podawano kwas tolfenamowy by³y bardziej ¿ywotne. Stwierdzono, ¿e w mniejszym stopniu zapada³y na biegunkê, która do-tyczy³a pojedynczych prosi¹t w miocie. Mo¿na przy-j¹æ, ¿e powy¿szy efekt zwi¹zany by³ g³ównie z wy¿-szym poziomem odpornoci biernej. W grupie loch otrzymuj¹cych Tolfine objawy biegunki u prosi¹t od-notowano w 9 miotach, natomiast w grupie kontrolnej w 14 miotach. £¹cznie w grupach dowiadczalnych do 21. dnia ¿ycia odsetek padniêæ wynosi³ 11,36% pro-si¹t, natomiast w grupach kontrolnych 10,25%. Ró¿-nica ta nie by³a istotna statystycznie.
Podkreliæ nale¿y, ¿e padniêcia mia³y miejsce g³ów-nie w pierwszym tygodniu ¿ycia noworodków i by³y spowodowane niedo¿ywieniem, przygnieceniem przez lochê, s³abym rozwojem oraz biegunk¹.
Wp³yw podawania preparatu na termin wyst¹pienia rui u loch po odsadzeniu prosi¹t ilustruje tab. 3. Poda-nie kwasu tolfenamowego wp³ynê³o korzystPoda-nie na p³odnoæ loch. Spowodowa³o skrócenie czasu od od-sadzenia prosi¹t do wyst¹pienia objawów rui oraz wp³ynê³o pozytywnie na skutecznoæ krycia i odsetek wybrakowañ. £¹cznie w grupach dowiadczalnych skutecznie pokrytych zosta³o 90% loch, natomiast w stawce zwierz¹t kontrolnych wskanik ten wyniós³ 83,34%, powy¿szy efekt zwi¹zany by³ najprawdopo-dobniej z ograniczeniem w grupie dowiadczalnej pro-blemów zwi¹zanych z nie¿ytami w obrêbie uk³adu roz-rodczego (metritis).
Otrzymane rezultaty badañ mo¿na ³¹czyæ z dzia³a-niem preparatu Tolfine. Jak wynika z danych pimien-nictwa (11, 12, 20), kwas tolfenamowy nale¿y do gru-py leków niesterydowych (NSAID) o dzia³aniu prze-ciwzapalnym, przeciwbólowym, przeciwgor¹czkowym i antytoksycznym, który utrzymuje siê w stê¿eniu te-rapeutycznym przez oko³o 48 godzin po aplikacji. Dzia³anie leku wystêpuje g³ównie w miejscu objêtym procesem zapalnym, co wi¹¿e siê z faktem, ¿e kwas tolfenamowy cechuje siê dobr¹ penetracj¹ do tkanek objêtych stanem zapalnym. W odró¿nieniu od innych NSAID wykazano, ¿e Tolfine dzia³a na ró¿ne mecha-nizmy zapalenia, tj. hamowanie cyklooksygenazy, blo-kowanie receptorów prostaglandynowych, hamowanie 5-lipooksygenazy oraz hamowanie chemotaksji komó-rek wieloj¹drzastych. Hamowanie cyklooksygenazy ogranicza reakcjê zapaln¹ i zapobiega jej przejciu w stan chroniczny. Zaburzenia procesów fizjologicz-nych, które zachodz¹ u loch po porodzie, zw³aszcza obecnoæ endotoksyn bakteryjnych w przebiegu cho-Tab. 2. Efekty produkcyjne badanych zwierz¹t
Objanienie: a, b ró¿nica istotna statystycznie dla p < 0,05 o w t s r a d o p s o G Grupa a b z c il a i n d e r e i c o i m w t ¹ i s o r p u i n d w ê h c o l a n a i n e z d o r u t ¹ i s o r p . c . m a i n d e r ) g k ( pDrozybroowstey o d . c . m ) g k ( a i c y ¿ a i n d . 1 2 k e t e s d O æ ê i n d a p a i n d . 1 2 o d a i c y ¿ u i n d w a i n e z d o r u dnwiu2¿1y.cia A dowiadczalna 19,80 1,32 5,96 a 0,220a 10,70 a n l o rt n o k 10,65 1,59 5,65b 0,193b 10,32 B dowiadczalna 10,80 1,75 6,66 a 0,233a 12,03 a n l o rt n o k 10,80 1,50 5,69b 0,199b 10,18
Tab. 3. Termin wyst¹pienia rui u loch po od³¹czeniu od prosi¹t oraz skutecznoæ krycia o w t s r a d o p s o G Grupa h c o l a b z c i L h c y n l ó g e z c z s o p w i u r h c a i n d a i c y r k æ o n z c e t u k S i u r j e n j e l o k w wyObdrasekotewkañ h c o l 5 -0 6-10 I II A dowiadczalna 13 5 15 3 10 a n l o rt n o k 11 6 13 4 15 B dowiadczalna 7 2 6 3 10 a n l o rt n o k 6 2 5 3 20
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1345 roby i podczas leczenia antybiotykami, wymagaj¹
za-stosowania preparatów o silnym dzia³aniu przeciwza-palnym i przeciwgor¹czkowym oraz wykazuj¹cym zdolnoæ hamowania efektów dzia³ania endotoksyn. Jest to konieczne, poniewa¿ endotoksyny powoduj¹ uwalnianie mediatorów ostrej fazy zapalenia, takich jak prostaglandyny i tromboksany (8).
Dodaæ nale¿y, ¿e leki omawianej grupy s¹ szeroko stosowane w leczeniu endotoksemii i schorzeñ miê-niowo-szkieletowych u ró¿nych gatunków zwierz¹t (7, 20). Mog¹ one byæ wykorzystywane w terapii skoja-rzonej z antybiotykami w wielu chorobach infekcyj-nych, takich jak zapalenie gruczo³u mlekowego i za-palenie p³uc oraz stawów (11, 12). Z badañ wynika (10, 11), ¿e kwas tolfenamowy hamowa³ u ciel¹t syn-tezê surowiczego tromboksanu (TxB2) i wysiêkowej PGE2 oraz blokowa³ uwalnianie beta-glukuronidazy. Wykazano równie¿, ¿e leki z grupy NSAID zmniej-sza³y reakcjê obrzêkow¹ na ródskórnie wstrzykniêt¹ bradykininê i hamowa³y tworzenie jonów O2 przez neu-trofile in vitro, przy czym kwas tolfenamowy przyno-si³ w tym zakresie najlepsze efekty (8). Stwierdzono, ¿e cyklooksygenaza katalizuje przemianê piercienio-wych endonadtlenków prostaglandyny (PGG2 i PGH2) do eikozanoidów (PGE2 i PGI2), które maj¹ w³aci-woci prozapalne. W ostatnich latach w wielu pracach udowodniono (8, 12), ¿e leki z grupy NSAID mog¹ dzia³aæ skutecznie, niezale¿nie od hamowania cyklo-oksygenazy (10, 11).
Stosowanie preparatu mia³o wp³yw na efekty od-chowu prosi¹t, które uwidoczni³y siê zwiêkszonymi przyrostami m.c. i zmniejszon¹ zachorowalnoci¹ na choroby przewodu pokarmowego (biegunki prosi¹t ss¹cych).
Z danych pimiennictwa wynika, ¿e stosowanie le-ków z grupy NSAID wp³ywa równie¿ na lepsz¹ dys-trybucjê antybiotyków w organizmie. Na podstawie w³asnych wieloletnich obserwacji stwierdzono, ¿e efekty skojarzonej terapii NSAID z antybiotykami s¹ znacznie bardziej korzystne ni¿ w przypadku podania samego antybiotyku. Czas leczenia jest krótszy, a lo-chy szybciej powracaj¹ do zdrowia i pe³nej mleczno-ci (2).
Reasumuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e kwas tolfenamo-wy wp³ywa korzystnie na efektywnoæ antybiotykote-rapii i bezmlecznoci poporodowej wiñ na tle tokse-micznym.
Pimiennictwo
1.Anon.: Normy ¯ywienia wiñ. Omnitech Press, Warszawa 1993.
2.Bednarek D., Zdzisinska B., Kondracki M., Rzeski W., Paduch R., Kandefer--Szerszeñ M.: A comparative study of the effects of meloxicam and flunixin meglumine (NSAIDs) as adjunctive therapy on interferon and tumor necro-sis factor production in calves suffeiring from enzootic bronchopneumonia. Pol. J. Vet. Sci. 2003, 6, 109-115.
3.Bilkei G., Goos Th.: Evaluation of the occurence of SUGD (Swine Uro-genital Disease) in large pig production unit. Proc. Congr. IPVS, Thailand 1994, s. 472.
4.Bostedt H., Maier G., Kerstin Herfen, Hospes R.: Klinische Erhebungen bei Sauen mit puerperaler Septikamie und Toxanie. Tierärztl. Prax. 1998, 26, 332-338.
5.Bossow H., Bodiker R., Richter H.: Artificial infection of vagina for the pre-vention of Metritis, Mastitis and Colibacillosis. Proc. Congr. IPVS, Thailand 1994, s. 375.
6.Cerne F., Jerkovic I., Debeljak C.: Influence of Finadyne (R) on some clini-cal sings of MMA. Proc. Congr. IPVS, Ghent 1984, s. 290.
7.Danek J.: Wp³yw lipopolisacharydu i fluniksyny na stê¿enie steroidów p³cio-wych i biochemiczne wskaniki nasienia ogierów. Medycyna Wet. 2006, 62, 713-716.
8.Hirsch A. C., Philipp H., Kleemann R.: Investigation on the efficacy of melo-xicam in sows with mastitis-metritis-agalactia syndrome. J. Vet. Pharmacol. Therap. 2003, 26, 355-360.
9.Kotowski K.: Aktualne pogl¹dy na wystêpowanie zespo³u MMA u loch. ¯y-cie Wet. 1997, 72, 50-53.
10.Kotowski K., Szrom A., Du R.: Skutecznoæ preparatu Finadyne w profilak-tyce i terapii zespo³u MMA u loch. Medycyna Wet. 2006, 62, 1252-1255. 11.Landoni M. F., Cunningham F. M., Lees P.: Comparative
pharmacodyna-mics of flunixin, ketoprofen and tolfenamic acid in calves. Vet. Rec. 1995, 137, 428-431.
12.Landoni M. F., Cunningham F. M., Lees P.: Pharmacokinetics and pharma-codynamics of tolfenamic acid in calves. Res. Vet. Sci. 1996, 61, 26-32. 13.Lofstedt J. A., Ross R. F., Wagner W. C.: Depression of polymarphonuclear
leukocyte function associated with experimentally induced Escherichia coli mastitis in sows. Am. J. Vet. Res. 1983, 44, 1224-1228.
14.Pejsak Z., Kopczewski A., B³aszczyk B., Sadoch L.: Profilaktyka swoista w ograniczeniu strat spowodowanych bezmlecznoci¹ poporodow¹ loch. ¯ycie Wet. 1990, 65, 69-71.
15.Rekiel A.: Bezmlecznoæ poporodowa loch etiologia i profilaktyka. Medy-cyna Wet. 1999, 55, 440-444.
16.Rekiel A.: Wp³yw poziomu ¿ywienia w okresie zasuszania na zdrowotnoæ gruczo³u mlekowego loch. Medycyna Wet. 2002, 58, 40-44.
17.Smith B., Wagner W. C.: Suppresion of prolactin in pigs by Escherichia coli endotoxin. Science 1984, 224, 605-606.
18.Tarasiuk K.: Bezmlecznoæ poporodowa u loch wystêpowanie, straty oraz ocena skutecznoci immunoprofilaktyki. Praca dokt., Inst. Wet. Pu³awy 1988. 19.Truszczyñski M., Pejsak Z., Tarasiuk K.: Role of endotoxin, measured with the LAL test, in Coliform Mastitis of sows. Proc. Congr. IPVS, Rio de Janeiro 1988, s. 303.
20.Wojciechowski M.: Choroby zwyrodnieniowe stawów u psów. Cz. III. Roz-poznanie i leczenie. ¯ycie Wet. 2005, 80, 707-714.
Adres autora: dr Jacek ¯mudzki, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: jaca@piwet.pulawy.pl
