Medycyna Wet. 2006, 62 (7) 736
Artyku³ przegl¹dowy Review
Fitoestrogeny s¹ grup¹ biologicznie aktywnych substan-cji rolinnych o strukturze chemicznej podobnej do hor-monów estrogennych. To strukturalne podobieñstwo deter-minuje zdolnoæ tych zwi¹zków do wi¹zania siê z recepto-rem estrogenów w ró¿nych komórkach (15) i wywieranie efektów estrogennych lub te¿ antyestrogennych.
Klasy fitoestrogenów
Trzy wiêksze klasy fitoestrogenów to izoflawony, ligna-ny i kumestaligna-ny. Izoflawoligna-ny o du¿ej aktywnoci to geniste-ina i daidzegeniste-ina. Pochodz¹ one od prekursorów biochani-ny A i formononetibiochani-ny, które s¹ przemieniane odpowiednio do genisteiny i daidzeiny, po rozk³adzie przez jelitowe glu-kozydazy (22). Lignany s¹ bardziej rozpowszechnione w królestwie rolin ni¿ pozosta³e izoflawony. Dwa g³ówne lignany enterolakton i enterodiol powstaj¹ z matairezy-nolu i sekoizolaricirezymatairezy-nolu. Najwa¿niejszym zwi¹zkiem nale¿¹cym do kumestanów jest kumestrol, rozpowszech-niony w po¿ywieniu ludzi i zwierz¹t (8).
Biologiczne oznaczenie estrogenów nast¹pi³o po raz pierwszy w 1923 r. (3), a wykazanie aktywnoci estrogen-nych na wyci¹gach rolinestrogen-nych w 1926 r. (16). Obecnie lignany i izoflawony mog¹ byæ zmierzone w moczu, oso-czu krwi, stolcu, nasieniu, ¿ó³ci, linie i mleku (1).
Jeden gatunek rolin zawiera czêsto fitoestrogeny wiê-cej ni¿ jednej klasy. Np. nasiona soi bogate s¹ w izoflawo-ny, podczas gdy kie³ki soi s¹ znacznym ród³em kumesta-nów, g³ównie kumestrolu (20). Izoflawony wystêpuj¹ pier-wotnie w rolinach w formie nieaktywnej jako glikozydy. Spo¿yte glikozydy izoflawonu (genistyna i daidzyna) s¹ hydrolizowane w jelitach przez bakteryjne b-glukozydazy i s¹ przekszta³cane do odpowiednich bioaktywnych agli-konów (genisteiny i daidzeiny). Aglikony s¹ wch³aniane z odcinka jelitowego i przekszta³cane, g³ównie w w¹tro-bie, do glukuronidów, które s¹ nastêpnie wydzielane wraz z ¿ó³ci¹, ponownie reabsorbowane (kr¹¿enie jelitowo--w¹trobowe) lub wydalane w zmienionej postaci w moczu. Daidzeina mo¿e byæ metabolizowana do ekwolu, dihydro-daidzeiny lub do O-desmetyloangolenzyny (O-DMA), na-tomiast genisteina mo¿e byæ metabolizowana do p-etylofe-nolu w okrê¿nicy. Daidzeina, genisteina, ekwol i O-desme-tyloangolenzyna s¹ g³ównymi izoflawonami i mog¹ byæ wykrywane we krwi i moczu zwierz¹t i ludzi. Aktywnoæ biologiczna fitoestrogenów zmienia siê wiêkszoæ tych zwi¹zków wykazuje znacznie mniejsz¹ aktywnoæ ni¿ estrogeny syntetyczne (20).
ród³a fitoestrogenów
Substancje o charakterze izoflawonów, przejawiaj¹ce w³aciwoci estrogenie, stwierdzono prawie wy³¹cznie w rolinach str¹czkowych i ziarnach (20). Lignany s¹
obec-Dzia³anie fitoestrogenów na organizm
cz³owieka i zwierz¹t*
)
NOWICKA EWA, SZKUDELSKI RAFA£, NOGOWSKI LESZEK
Katedra Fizjologii i Biochemii Zwierz¹t Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t AR, ul. Wo³yñska 35, 60-637 Poznañ
Nowicka E., Szkudelski R., Nogowski L.
Influence of phytoestrogens on humans and animals
Summary
Phytoestrogens are compounds found in plants with estrogenic activity. Their chemical structure is similar to estradiol. Three main classes of phytoestrogens are: isoflavones, lignans and coumestans. The major bioactive isoflavones are genistein and daidzein.
Phytoestrogens are widely present in plants regularly consumed by animals and humans: e.g. oats, barley, wheat, corn, and clover. The most significant sources of isoflavones are soybeans and soy foods. Lignans are present in plant foods: mainly in flaxseed, but also in grains, fruit and vegetables. Phytoestrogens are compounds which exhibit estrogenic activity. This activity was first recognized in sheep and is known as Clover Disease. In these animals phytoestrogens cause reproductive disorders or even infertility. The feeding of female rats with a soy rich diet induces an increase in uterine weight. Vaginal modifications have also been observed. Phytoestrogens also exhibit anticarcinogenic activity. Animal studies have demonstrated reduced cancer development with soybean consumption. Genistein and other phytoestrogens have a beneficial role in obesity and diabetes mellitus. These compounds cause slight decreases in insulin, total cholesterol and triglycerides content. Phytoestrogens also increase the amount of cholesterol in high density lipoproteins (HDL) and decrease the amount of VLDL- and LDL-cholesterol, they can reduce risk of cardiovascular diseases. Experiments performed on animals demonstrate that genistein and daidzein clearly inhibit lipogenesis and enhance lipolysis. Phytoestrogens also have a special role in the prevention of osteoporosis.
Keywords: phytoestrogens, genistein
*) Praca wykonana w ramach projektu badawczego: PBZKBN084/P06/
Medycyna Wet. 2006, 62 (7) 737 ne w du¿ych ilociach w zbo¿ach, owocach i warzywach.
Wystêpuj¹ w wysokiej koncentracji w nasionach lnu (22, 30) i w mniejszej koncentracji w pe³nym ziarnie zbó¿, wa-rzywach, owocach i nasionach (20). Natomiast kumestany pojawiaj¹ siê w znacz¹cych ilociach wraz z kie³kowaniem rolin (20). Fitoestrogeny wystêpuj¹ w ró¿nych gatunkach rolin bêd¹cych pokarmem i znajduj¹ siê w str¹kach, na-sionach i ca³ych ziarnach (tab. 1). Najbardziej obfite ród-³o izoflawonów, w tym tak¿e genisteiny, to ziarno soi i pro-dukty jego przetwarzania (tab. 2).
Inne nasiona, takie jak soczewica, groch i koniczyna, zawieraj¹ bardzo ma³¹ iloæ izoflawonów. W ziarnie soi izoflawony s¹ cile zwi¹zane z bia³kiem. Ziarno soi za-wiera oko³o 36% bia³ka (11). Znaczenie od¿ywcze bia³ka soi jest w przybli¿eniu równowa¿ne z bia³kiem zwierzê-cym o wysokiej wartoci biologicznej. Na przyk³ad, izolo-wane bia³ko soi zawiera bia³ko strawne o optymalnej iloci aminokwasów egzogennych, podobnie do bia³ka jaja ku-rzego (32). Nasiona, ca³e ziarna zbó¿, roliny str¹czkowe i warzywa stanowi¹ naturalne po¿ywienie bêd¹ce ród³em izoflawonów (tab. 2). Lignany obecne s¹ w wysokich stê-¿eniach w nasionach lnu. Jest to oko³o 100 razy wiêksza zawartoæ ni¿ w innym pokarmie (30).
Dzia³anie fitoestrogenów
Dzia³anie estrogenne. Fitoestrogeny wykazuj¹ in vivo oraz in vitro dzia³anie estrogenne i antyestrogenne (20), poniewa¿ charakteryzuje je powinowactwo do receptora estrogenów (15). Estrogenne dzia³anie fitoestrogenów zo-sta³o po raz pierwszy rozpoznane u owiec pas¹cych siê na pastwisku obfituj¹cym w koniczynê, w Australii (6). Za-obserwowano bowiem, ¿e dochodzi u nich do zaburzeñ w rozrodzie, a nawet do ca³kowitej bezp³odnoci. Efekty te zosta³y wywo³anie g³ównie przez genisteinê i daidzeinê, a choroba ta zosta³a nazwana chorob¹ koniczynow¹ (24). U samic szczurów podanie soi wywo³uje szereg zmian wzrost masy macicy, obrzêk, a tak¿e hiperplazjê nab³onka. Zaobserwowano tak¿e niekorzystne zmiany pochwy, takie jak: stan zapalny, hyperkeratozê i dyskeratozê (9). Tak¿e w populacji gepardów izoflawony obecne w diecie przy-czyniaj¹ siê do obni¿enia p³odnoci (23).
Dzia³anie przeciwnowotworowe. Wiele efektów powo-dowanych przez fitoestrogeny to jednak zmiany korzystne. Jednym z nich jest dzia³anie przeciwnowotworowe. Wyka-zano, ¿e genisteina mo¿e w warunkach in vitro wykazywaæ w zale¿noci od stê¿enia dzia³anie zarówno prolifera-cyjne (estrogenowe), jak i antyproliferaprolifera-cyjne (antyestro-genowe) w stosunku do komórek raka gruczo³u sutkowego (21). Genisteina oraz niektóre inne fitoestrogeny powodu-j¹ zahamowanie rozwoju nowotworu poprzez hamowanie aktywnoci kinazy tyrozynowej, aktywowanej przez ró¿ne czynniki o dzia³aniu prokancerogennym. Stwierdzono tak-¿e, ¿e genisteina hamuje, miêdzy innymi, autofosforylacjê kinazy tyrozynowej receptora epidermalnego czynnika wzrostu (2).
W stanie ca³kowitego braku fizjologicznych estrogenów, genisteina w stê¿eniach nanomolarnych wykazuje s³abe efekty estrogenne (33). Jednak dzia³aj¹c w wy¿szych stê-¿eniach, hamuje proliferacjê komórek raka gruczo³u sut-kowego (18). Wspomniano ju¿, ¿e genisteina jest silnym inhibitorem kinazy tyrozynowej (2). Wiele peptydowych czynników wzrostowych zaanga¿owanych w rozwój nie-których typów nowotworów dzia³a na komórki poprzez wzrost aktywnoci kinazy tyrozynowej. Dlatego te¿ geni-steina, hamuj¹c aktywnoæ tego enzymu, mo¿e mieæ
ko-rzystne efekty w leczeniu raka (19). Jednak komórkowych mechanizmów antynowotworowego dzia³ania genisteiny jest znacznie wiêcej. Dzia³anie tego fitoestrogenu mo¿e wynikaæ z wp³ywu na ró¿nicowanie komórki czy na ak-tywnoæ topoizomerazy DNA hamuje on akak-tywnoæ to-poizomerazy I i II, które uczestnicz¹ w replikacji i trans-krypcji DNA (5). Przez hamowanie aktywnoci kinazy ty-rozynowej i topoizomerazy (g³ównie II), genisteina mo¿e zatrzymywaæ wzrost i proliferacjê komórek nowotworo-wych. Dzia³anie przeciwnowotworowe tego fitoestrogenu mo¿e wynikaæ tak¿e z wp³ywu na apoptozê. Przeprowa-dzone badania in vitro na linii komórek nowotworowych ¿o³¹dka wykaza³y bowiem, ¿e genisteina i biochanina A uruchamiaj¹ szlak prowadz¹cy do apoptozy (31). Fitoestro-gen ten wykazuje tak¿e (in vivo oraz in vitro) w³asnoci przeciwutleniaj¹ce zwiêksza bowiem aktywnoæ enzy-mów antyoksydacyjnych (5).
Zaobserwowano, ¿e spo¿ywanie przez gryzonie karmy wzbogaconej soj¹ (zawieraj¹c¹ izoflawony) stanowi ochro-nê przed wywo³ywanym eksperymentalnie nowotworem gruczo³u mlekowego oraz jelita grubego (29).
Dzia³anie metaboliczne. Korzystne dzia³anie fitoestro-genów zaznacza siê tak¿e w niektórych zaburzeniach me-tabolicznych, takich jak oty³oæ i cukrzyca. Zaobserwowa-no bowiem, ¿e spo¿ywanie genisteiny i dadzeiny zwi¹zane jest z ni¿szym wspó³czynnikiem masy cia³a oraz z obni¿e-niem koncentracji insuliny (8, 17, 27). Z najnowszych ba-dañ wynika tak¿e, ¿e genisteina mo¿e obni¿aæ stê¿enie lep-tyny we krwi oraz ograniczaæ sekrecjê tego hormonu przez izolowane adipocyty szczura (28).
Oty³oæ jest zachwianiem równowagi energetycznej jest ona zwi¹zana z hiperinsulinemi¹, insulinoopornoci¹ i nieprawid³owociami metabolizmu lipidów. Te nieprawid-³owoci obejmuj¹ wzrost syntezy lipidów w po³¹czeniu ze wzrostem stê¿enia kwasów t³uszczowych i triglicery-dów w osoczu. Hiperinsulinemia w po³¹czeniu z zaburze-niami lipidowymi jest dobrze znanym czynnikiem prowa-dz¹cym do mia¿d¿ycy têtnic i choroby sercowo-naczynio-wej. Natomiast cukrzyca jest skomplikowanym zaburze-niem metabolicznym, zwi¹zanym z nieprawid³owociami Tab. 1. Klasyfikacja i ród³a fitoestrogenów w po¿ywieniu (20)
j a z d o R u n e g o rt s e o ti f ród³o y n o w a lf o zI roilnysrt¹czkowe:soja,soczewica,fasola,groch y n a n g i L , o t y ¿ , ñ e i m z c ê j ,i k d o r a z j e j i a c i n e z s p :¿ ó b z a n r a iz e ³ a c : a n o i s a n i a w y z r a w , e c o w o , y b ê rt o , s e i w o , ¿ y r , a k i n z c e n o ³ s a n o i s a n , n e l , e c w o k t s e p , a k ³ b a j , e i n i w e i n z c ¹ ³ e n n il o r e j e l o , k e n s o z c , a l u b e c ,r e p o k , w e h c r a m l e i m h c , m y w o k w il o m e j e l o z e n n I kie³kisojowe,lucerna,koniczyna
Tab. 2. Ca³kowita zawartoæ izoflawonów w produktach so-jowych w porównaniu z zawartoci¹ genisteiny (8)
y w o j o s t k u d o r P Cziao³klfoawwotianózwaw(aµgtro/g)æ genZisatewianytro(µæg/g) j e n z c i m r e t e c b ó r b o o p a j o S 2661 1426 i o s o k ³ a i b e n a w o l o zI 1987 1640 h e p m e T )i o s o n r a iz e n a w o t n e m r e f s ( 1865 1422 y w o k ³ a i b t a rt n e c n o K 1273 1219
Medycyna Wet. 2006, 62 (7) 738
wydzielania insuliny i jej dzia³ania na komórki docelowe. Zaburzenia w uk³adzie endokrynnym oraz endogennej pro-dukcji glukozy prowadz¹ do postêpuj¹cego pogorszenia siê tolerancji glukozy i hiperglikemii. Fitoestrogeny dzia³aj¹ korzystnie przez poprawianie profilu lipidów w surowicy krwi i ograniczenie utleniania LDL oraz poprawiaj¹c dzia-³anie insuliny na utlenianie glukozy. Izoflawony i lignany równie¿ oddzia³uj¹ na metabolizm energetyczny, dlatego te¿ spo¿ywanie pokarmów bogatych w fitoestrogeny ma korzystny wp³yw na oty³oæ i cukrzycê (22). Hamilton i wsp. (10) po raz pierwszy zaobserwowali pozytywne dzia³anie bia³ka sojowego u królików, u których bia³ko to (wraz z fi-toestrogenami) spowodowa³o obni¿enie stê¿enia choleste-rolu. Dalsze badania potwierdzi³y te obserwacje. Bia³ko soi nie pozbawione izoflawonów zmniejsza stê¿enie choleste-rolu ca³kowitego i triglicerydów, podwy¿sza zawartoæ cholesterolu we frakcji HDL oraz obni¿a w LDL i VLDL (12). Tak¿e dowiadczenie przeprowadzone na samcach szczurów, którym przez 3 dni podawano genisteinê, pozwo-li³o zaobserwowaæ, ¿e zwi¹zek ten wp³ywa na niektóre pa-rametry metaboliczne. Zmniejszy³o siê znacznie stê¿enie insuliny w osoczu, a stê¿enie glukozy nieznacznie siê zwiêk-szy³o. Zaobserwowano równie¿, ¿e genisteina spowodowa³a obni¿enie zawartoci triglicerydów w miêniach (26). We wczeniej prowadzonych badaniach na owariektomizowa-nych szczurach uzyskano bardzo zbli¿one wyniki (17).
W dowiadczeniach na winiach zaobserwowano, ¿e podawanie karmy bogatej w bia³ko sojowe spowodowa³o zmniejszenie stê¿enia insuliny i glukozy. Odnotowano tak-¿e znaczn¹ redukcjê iloci cholesterolu ca³kowitego, cho-lesterolu we frakcji LDL oraz triglicerydów (7). Kardio-protekcyjne dzia³anie fitoestrogenów pochodz¹cych z soi mo¿e wiêc wynikaæ z ich wp³ywu na gospodarkê lipidow¹ organizmu. Inne badania wskazuj¹ tak¿e na hamowanie agregacji p³ytek krwi i efekty antyoksydacyjne (20).
Fitoestrogeny wp³ywaj¹ tak¿e na lipolizê i lipogenezê w izolowanych adipocytach szczura. Przeprowadzone do-wiadczenia wykaza³y, ¿e genisteina i daidzeina hamuj¹ lipogenezê, a zwiêkszaj¹ lipolizê (27). Dzia³anie geniste-iny jest najbardziej znacz¹ce. Zwi¹zek ten wyranie hamu-je lipogenezê podstawow¹ oraz stymulowan¹ insulin¹ (14). Fitoestrogen ten ogranicza transport glukozy do adipo-cytów przez wywo³ywanie zmian konformacyjnych w transporterze glukozy GLUT4 (25). Mo¿na zatem sadziæ, ¿e hamuj¹ce dzia³anie genisteiny i innych fitoestrogenów na lipogenezê w izolowanych adipocytach szczura wynika z faktu, ¿e zwi¹zki te zmniejszaj¹ dzia³anie insuliny oraz ograniczaj¹ transport i metabolizm glukozy (14).
Inne dzia³anie fitoestrogenów. Dobrze udokumentowa-ne jest dzia³anie fitoestrogenów w ograniczaniu osteopo-rozy. Choroba ta jest zwi¹zana z wieloma czynnikami, ta-kimi jak: wiek, niedobór estrogenów i dieta. Zaobserwo-wano, ¿e u szczurów ¿ywionych bia³kiem sojowym znacz-nie zmznacz-niejszony jest ubytek masy koci. Opóniony jest tak¿e pocz¹tek utraty masy koci spowodowany wiekiem (13). Soja zawarta w pokarmie chroni istotnie równie¿ ko-ci przed ubytkiem u owariektomizowanych szczurów (4).
Fitoestrogeny zwi¹zki wystêpuj¹ce w rolinach s¹ bardzo rozpowszechnione i wykazuj¹ dzia³anie estrogen-ne, przeciwnowotworowe czy metaboliczne. Wiele z nich pe³ni funkcjê kardioprotekcyjn¹, ograniczaj¹ tak¿e osteopo-rozê. W nadmiarze mog¹ jednak doprowadzaæ do zaburzeñ w rozrodzie. Z kilkunastu badanych fitoestrogenów najbar-dziej skuteczna okaza³a siê genisteina.
Pimiennictwo
1.Adlercreutz H.: Phytoestrogens: epidemiology and a possible role in cancer pro-tection. Environ. Health Perspect. 1995, 103, 103-112.
2.Akiyama T., Ishida J., Nakagawa S., Ogawara H., Watanabe S.-I., Itoh N., Shibuya M., Fukami Y.: Genistein, a specific inhibitor of tyrosine-specific protein kinases. J. Biol. Chem. 1987, 262, 5592-5595.
3.Allen E., Doisy E. A.: An ovarian hormone. Preliminary report on its localization, extraction and purification, and action in test animals. JAMA 1923, 81, 819-821. 4.Arjmandi B. H., Alekel L., Hollis B. W.: Dietary soybean protein prevents bone loss in an ovarectomized rat model of osteoporosis. J. Nutr. 1996, 126, 161-167. 5.Barnes S., Peterson T. G., Coward L.: Rationale for the use of genistein-con-taining soy matrices in chemoprevention trials for breast and prostate cancer. J. Cell Biochem. 1995, 22, 181-187.
6.Bennetts H. W., Underwood E. J., Shier F. L.: A specific breeding problem of sheep on subterranean clover pastures in western Australia. Aust. Vet. J. 1946, 22, 2-12. 7.Beynen A. C., West C. E., Spaaij C. J., Huisman J., Van Leeuwen P., Schutte J. B., Hackeng W. H.: Cholesterol metabolism, digestion rates and postprandial changes in serum of swine fed purified diets containing either casein or soybean protein. J. Nutr. 1990, 120, 422-430.
8.Bhathena S. J., Velasquez M. T.: Beneficial role of dietary phytoestrogens in obesity and diabetes. Amer. J. Clin. Nutr. 2002, 76, 1191-1201.
9.Gallo D., Cantalemo F., Distefano M., Ferlini C., Zannini G. F., Riva A., Morazzoni P., Bombardelli E., Mancuso S., Scambia G.: Reproductive effects of dietary soy in female Wistar rats. Food Chem. Toxicol. 1999, 37, 493-502. 10.Hamilton R. M. G., Caroll K. K.: Plasma cholesterol levels in rabbits fed low-fat,
low-cholesterol diets: Effects of dietary proteins, carbohydrates and fibre from different sources. Atherosclerosis 1976, 24, 47-62.
11.Haytowitz D. B., Matthews R. H.: Legumes and legume products. Washington, DC: US Department of Agriculture 1986, 1-156.
12.Honore E. K., Williams J. K., Anthony M. S.: Soy isoflavones enhance coronary vascular reactivity in atherosclerotic female macaques. Fertil. Steril. 1997, 87, 148-154.
13.Kalu D. N., Masoro E. J., Yu B. P., Hardin R. R., Hollic B. W.: Modulation of age--related hyperparathyroidism and senile bone loss in Fischer rats by soy protein and food restriction. Endocrinology 1988, 122, 1847-1854.
14.Kandulska K., Nogowski L., Szkudelski T.: Effect of some phytoestrogens on metabolism of rat adipocytes. Reprod. Nutr. Dev. 1999, 39, 497-501.
15.Kuiper G. G., Lemmen J. G., Carlsson B., Corton J. C., Safe S. H., van der Saag P. T., van der Burg B., Gustafsson J. A.: Interaction of estrogenic chemicals and phytoestrogens with estrogen receptor beta. Endocrinology 1998, 139, 4252--4263.
16.Loewe S., Lange F., Spohr E.: Über weibliche Sexualhormone (Thelytropine). Biochem. Zeitschr. 1927, 180, 1-26.
17.Nogowski L., Maækowiak P., Kandulska K., Szkudelski T., Nowak K. W.: Geniste-in-induced changes in lipid metabolism of ovariectomized rats. Ann. Nutr. Metab. 1998, 42, 360-366.
18.Peterson T. G., Barnes S.: Genistein inhibits both estrogen and growth factor stimulated proliferation of human breast cancer cells. Cell Growth Diff. 1996, 7, 1345-1351.
19.Powis G., Kozikowski A.: Growth factor and oncogene signalling pathways as tar-gets for rational anticancer drug development. Clin. Biochem. 1991, 24, 385-397. 20.Price K. R., Fenwick G. R.: Naturally occurring oestrogens in foods a review.
Food Addit. Contam. 1985, 2, 73-106.
21.Sathyamoorthy N., Wang T. T. Y., Phang J. M.: Stimulation of pS2 expression by diet-derived compounds. Cancer Res. 1994, 54, 957-961.
22.Setchell K. D. R., Adlercreutz H.: Mammalian lignans and phytoestrogens. Recent studies on their formation, metabolism, and biological role in health and disease, [w:] Rowland I.: Role of the Gut Flora in Toxicity and Cancer. Academic Press, London 1988, 315-345.
23.Setchell K. D. R., Gosselin S. J., Welsh M. B., Johnston J. O., Balistreri W. F.: Dietary estrogens a probable cause of infertility and liver disease in captive cheetahs. Gastroenterology 1987, 93, 225-233.
24.Shutt D. A., Cox R. I.: Steroid and phytoestrogen binding to sheep uterine recep-tors in vitro. Endocrinology 1972, 52, 299-310.
25.Smith R. M., Tiesinga J. J., Shah N., Smith J. A., Jarett L.: Genistein inhibits insulin-stimulated glucose transport and decreases immunocytochemical labeling of GLUT4 carboxyl-terminus without affecting translocation of GLUT4 in isola-ted rat adipocytes: additional evidence of GLUT4 activation by insulin. Arch. Biochem. Biophys. 1993, 300, 238-246.
26.Szkudelska K., Nogowski L., Kaczmarek P., Pruszyñska-Oszma³ek E., Szkudel-ski R., Sieczka A., Szkudelski T.: Hormonal and metabolic effects of genistein and daidzein in male rat. J. Anim. Feed Sci. 2003, 12, 841-849.
27.Szkudelska K., Szkudelski T., Nogowski L.: Daidzein, coumestrol and zearalenone affect lipogenesis and lipolysis in rat adipocytes. Phytomedicine 2002, 9, 338-345. 28.Szkudelski T., Nogowski L., Pruszyñska-Oszma³ek E., Kaczmarek P., Szkudelska K.: Genistein restricts leptin secretion from rat adipocytes. J. Steroid. Biochem. Mol. Biol. 2005, 96 (praca w druku).
29.Thiagarajan D. G., Bennink M. R., Bourguin L. D., Kavas F. A.: Prevention of precancerous colonic lesions in rats by soy flakes, soy flour, genistein, and cal-cium. Amer. J. Clin. Nutr. 1998, 68, 1394-1399.
30.Thompson L. U., Robb P., Serraino M., Cheung F.: Mammalian lignan production from various foods. Nutr. Cancer 1991, 16, 43-52.
31.Yanagihara K., Ito A., Toge T., Numoto M.: Antiproliferative effects of isoflavo-nes on human cancer cell liisoflavo-nes established from the gastrointestinal tract. Cancer Res. 1993, 53, 5815-5821.
32.Young V. R.: Soy protein in relation to human protein and amino acid nutrition. J. Am. Diet. Assoc. 1991, 91, 828-835.
33.Zava D. T., Duwe G.: Estrogenic and antiproliferative properties of genistein and other flavonoids in human breast cancer cells in vitro. Nutr. Cancer 1997, 27, 31-40.
Adres autora: mgr Ewa Nowicka, ul. Wo³yñska 35, 60-637 Poznañ; e-mail: ewa-nowicka@tlen.pl
