A n d r z e j K a l e t a
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
E-LEARNING JAKO DYFUZJA INNOWACJI NA
OBSZARACH WIEJSKICH UNII EUROPEJSKIEJ
1ABSTRACT
Early observations show that the introduction of e-learning to the rural areas of the EU has brought fewer advantages than had initially been expected. Results of international research – interpreted by means of the sociological theory of diff usion – indicate that economic profi tability does not have much infl uence on the pace of disseminating that innovation since rural inhabitants – both those following e-learning courses as well as those who have not yet done so – largely feel that that type of education has a variety of advantages includ-ing the lowerinclud-ing of its costs. It seems that its social profi tability has a crucial infl uence on the poor dissemination of this new form of teaching and learning. E-learning has not yet found its niche in the value systems or educational experiences of Europe’s rural
popula-1 Bez względu na przyjmowane kryteria obszary wiejskie zajmują ponad 90% powierzchni Unii Europejskiej i są zamieszkiwane przez około 60% jej obywateli. Wśród 28 krajów członkowskich mamy do czynienia z krajami bardziej rustykalnymi i bardziej zurbanizowanymi. Do tych pierwszych należą: Bułgaria, Dania, Irlandia, Węgry, Rumunia, Słowacja, Finlandia i Szwecja – obszary wiejskie zajmują ponad 95% ich terytorium. Na przeciwnym biegunie znajdujemy w zasadzie tylko Belgię i Holandię, z obszarami wiejskimi nieprzekraczającymi 70% zajmowanej powierzchni, oraz Maltę, zgodnie z przyjętą defi nicją obszarów wiejskich zupełnie pozbawioną tego typu terytoriów. Różnie kształtują się również dane dotyczące liczby ludzi zamieszkujących wsie i małe miasta krajów człon-kowskich Unii Europejskiej. Ludność wiejska stanowi jeszcze ponad 80% populacji Bułgarii, Węgier, Rumunii, Słowenii i Słowacji, ale już wyraźną mniejszość, czyli mniej jak 30% populacji Holandii i Wielkiej Brytanii. Zob. dane na: http://ec.europa.eu/agriculture/agrista/rurdev2010/RD – Report 2010 SummaryTables.xls: tabele 2.2.1.2.1 oraz 2.2.1.2.2.
tions, since – rather like other forms of education – it does not automatically improve the capability of coping with current day-to-day problems. A better adaptation to the needs of rural inhabitants through the perception of various types of defi cits hindering the usage of this type of education is intended by the so-called innovative e-learning, implementing new and generally innovative solutions to the pedagogical, technological and organisational fi elds which overcome existing limitations through a greater fl exibility of ways of potential participants accessing e-learning proposals as well as greater adaptation to individual needs.
Key words:
education, rural areas, e-learning, innovations, diff usion of innovation
We wszystkich krajach Unii Europejskiej (dalej również nazywanej Europą) rośnie świadomość roli dobrego wykształcenia jako warunku powodzenia życiowego, a przekonanie, że nie tylko należy, ale że również warto się uczyć, staje się udziałem coraz większej liczby mieszkańców wsi i małych miast, czyli obszarów wiejskich2.
Jak dotąd nierozwiązanym problemem pozostaje jednak możliwość realizacji tych rosnących aspiracji edukacyjnych. W Europie – tak samo zresztą jak we wszystkich pozostałych krajach świata – mamy nadal do czynienia ze zróżnicowaniem szans edukacyjnych, a co za tym idzie, i życiowych, zarówno dzieci i młodzieży w zakre-sie edukacji powszechnej, jak i dorosłych w zakrew zakre-sie tzw. uczenia się całożyciowego (ang. Lifelong Learning – LLL)3.
2 Na dobre wykształcenie jako pożądaną właściwość jednostki wskazuje dla przykładu coraz więcej mieszkańców polskich wsi, chociaż ich aspiracje edukacyjne w dalszym ciągu pozostają niższe niż mieszkańców miast. Z raportu Joanny Nikorowicz wynika, że w 2005 roku 51% mieszkańców polskich wsi z grupy wiekowej 20 – 24 lata (wzrost o 12% w stosunku do roku 2003) oraz 9% w wieku 25 – 29 lat wykazywało chęć kontynuowania nauki. Znacznie jednak lepiej pod tym względem wy-glądali 20-, 24-letni mieszkańcy średnich i dużych miast – 46% w roku 2003 i 54% w roku 2005 oraz odpowiednio 61% i 70%. W grupie wiekowej 25 – 29 lat dysproporcje w tym zakresie wyglądały gorzej (9% – wieś i 25% – miasto). Zob. J. Nikorowicz, http://www.rowniwpracy.gov.pl/forum/t,1613.html. 3 Mieszkańców obszarów wiejskich Europy charakteryzuje stosunkowo wysoki poziom skola-ryzacji. Prawie 72% dorosłych, czyli ludzi w wieku 25 – 64 lata, legitymuje się wykształceniem ponad-podstawowym. Jednak nadal we wszystkich krajach Unii Europejskiej jest to poziom niższy od charakteryzującego ludność miejską (76,3%) i ludność całej zjednoczonej Europy (73,3%). Poziom wykształcenia dorosłych mieszkańców obszarów wiejskich charakteryzują znaczące różnice nie tylko pomiędzy poszczególnymi państwami, ale także między tzw. starymi (U-15) i nowymi (U-13) krajami Unii Europejskiej. Znacząco lepiej od Europy Zachodniej (U-15) wypada Europa Wschodnia (U-13), w której prawie 83% ludności wiejskiej w stosunku do około 68% w krajach U-15 posiada wykształcenie ponadpodstawowe. Do najlepiej wykształconych należą mieszkańcy obszarów wiej-skich w Czechach (90,7% legitymujących się takim poziomem wykształcenia); na Słowacji (90,5%) oraz w Estonii (88,7%). Na przeciwnym biegunie lokują się przede wszystkim kraje południa Europy:
Ogromne nadzieje – ujawniane w wielu opracowaniach – związane z pozytyw-nym wpływem e-learningu na poprawienie stanu oraz zdemokratyzowanie dostę-pu do wiedzy na obszarach wiejskich Europy są jednak tonowane przez pierwsze doświadczenia praktyczne, analizowane chociażby w raportach Joint Research Centre oraz Institute for Prospective Technological Studies afi liowanych przy Ko-misji Europejskiej, z których wynika, że wsparcie, jakie e-learning oferuje edukacji powszechnej, a przede wszystkim okołożyciowej w miejscu pracy oraz na obsza-rach wiejskich, jest niewystarczające (Ala-Mutka; Stoyanov)4. Tempo
upowszech-niania tej nowej formy nauczania i uczenia się, a także spodziewane korzyści dla mieszkańców wsi, są mniej spektakularne niż zakładano, a początkowy entuzjazm zostaje zastępowany przez umiarkowany, ale wciąż optymistyczny realizm, pewnie z większą korzyścią zarówno dla rozwoju pedagogicznych podstaw, jak również praktycznych zastosowań tego typu edukacji (E-learning; 21). Celem wyjaśnienia przyczyn tego stanu rzeczy Komisja Europejska uruchomiła w ostatnich latach kilka międzynarodowych projektów badawczo-rozwojowych, których wyniki wy-korzystamy w dalszej części tego opracowania.
Portugalia (23,9%), Hiszpania (49,1) i Włochy (54,6%). Sygnalizowane dysproporcje edukacyjne między obszarami wiejskimi i miejskimi – które musimy ocenić bardzo negatywnie – jeszcze wyraź-niej widać na poziomie wykształcenia wyższego, którym legitymuje się, zaledwie i optymistycznie rzecz ujmując, co dziesiąty Europejczyk mieszkający na wsi. Zob. dane na: http://ec.europa.eu/agri-culture/agrista/rurdev2010/RD_Report_2010; tabela 2.2.5.10. Z najnowszych danych Eurostatu wy-nika, że w krajach Unii Europejskiej zaledwie 10% dorosłych, a więc osób w przedziale wieku 25 – 64 lata, podejmuje dalsze działania edukacyjne w systemie Lifelong Learning (LLL),przy czym ich licz-ba na obszarach wiejskich jest znacząco niższa. Zob. Innovation and ICT, European Commission – ICT Cluster with Technopolis and DG Education and Culture, Learning, Independent Report, European Commissions Brussels 2009.
4 Między innymi ich wyrazem jest artykuł, który napisałem wspólnie z Anną Pokorską i który został opublikowany w ubiegłorocznym numerze „Kultury i Edukacji”, w którym przedstawiliśmy możliwości e-learningu w procesie usprawniania nauczania i eliminowania barier edukacyjnych na obszarach wiejskich Polski. Zob. A. Pokorska, A. Kaleta, E-learning na obszarach wiejskich Polski, „Kultura i Edukacja” 2012, nr 3, s.119 – 139. Polityczne potwierdzenie tej tezy znajdujemy w licznych dokumentach Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego dotyczących wykorzystania ICT jako narzędzia wspierającego edukację całożyciową oraz oceny rezultatów działań podejmowanych przez Unię Europejską celem upowszechniania tego typu form nauczania i uczenia się. Wszystkie one potwierdzają wysoką przydatność technologii informatycznych jako narzędzia rozwoju jedno-stek oraz innowacji organizacyjnych, w tym e-learningu jako instrumentu ograniczania dystansów w zakresie umiejętności i kompetencji dzielących mieszkańców różnych krajów oraz ich obszarów miejskich i wiejskich. Zob. m.in.: Offi cial Journal of the European Union, Decision No 1720/2006/EC
of the European Parliament and of the Council, „Establishing an Action Programme in the Field of Lifelong Learning”, 15 November 2006, Brussels; European Commission (2009): Better access for rural areas to modern ICT; European Commission, (2010), Communication from the A new impetus for European Cooperation in Vocational Education and Training to support the Europe 2020 strate-gy.
E-learning jako dyfuzja innowacji
Jeśli wprowadzanie e-learningu na obszary wiejskie spróbujemy objaśnić kate-goriami teorii dyfuzji innowacji – również dzisiaj jednej z wiodących w obszarze problemowym socjologii wsi – to mamy do czynienia z wieloaspektowym proce-sem społecznym, będącym szczególnym przypadkiem procesu nauczania i ucze-nia się, a jednocześnie teorii podejmowai ucze-nia decyzji lub ogólnej teorii zachowai ucze-nia (Bertrand, Wierzbicki, 309). Zgodnie z jego klasycznym modelem opracowanym przez Everetta M. Rogersa (Rogers, 399 – 421) szybkość adaptacji innowacji zależy od wielu czynników, do których w pierwszej kolejności należy jej rentowność. Ta z kolei tylko w pewnej mierze jest sprowadzana do kategorii ekonomicznych, w sensie różnicy między poniesionymi kosztami i uzyskanymi efektami, a bardziej postrzegana jako zgodność z naturą systemu społecznego. Owa zgodność oznacza przede wszystkim wpasowanie nowości w system wartości i dotychczasowe do-świadczenia członków społeczności wiejskiej. Generalnie rentowność innowacji wzrasta w społecznościach zorientowanych na rozwój, czyli na poprawę warunków i jakości życia; maleje w tych bardziej ceniących osiągnięte status quo, a więc słabiej mentalnie przygotowanych do zmiany.
Korzystając z rezultatów międzynarodowych projektów badawczych Euracade-my Observatory i E-ruralnet (dalej: badania E-ruralnet), zrealizowanych w latach 2005 – 2011 w kilkunastu krajach Unii Europejskiej, w tym także w Polsce przez Instytut Socjologii UMK, możemy powiedzieć, że ta ostatnia teza (o wzroście ren-towności innowacji wśród ludzi zorientowanych na rozwój) uzyskała całkowite potwierdzenie w badaniach sondażowych nad uczestnikami szkoleń wspoma-ganych technologiami informatycznymi, z obszarów wiejskich5. Dla przykładu,
5 Projekty badawczo-rozwojowe: Euracademy Observatory (A European Observatory of the Use of ICT – Supported Lifelonglearning by SMEs, Microenterprices and the Self-employed in Rural Aresas – Europejski monitoring kształcenia ustawicznego, wspomaganego technologiami informatycznymi, kierowanego do średnich, małych i mikroprzedsiębiorstw oraz osób samozatrud-niających się na obszarach wiejskich), realizowany w latach 2005 – 2007 na obszarach wiejskich Grecji, Finlandii, Hiszpanii, Niemiec, Polski, Wielkiej Brytanii i Węgier; E-ruralnet (Network pro-moting e-learning for rural development – Sieć Promocji Nauczania na Odległość dla Rozwoju Obszarów Wiejskich) realizowany w latach 2009 – 2011 na obszarach wiejskich Grecji, Estonii, Fin-landii, Hiszpanii, Niemiec, Polski, Portugalii, Szwecji, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch; fi nansowa-ne przez Komisję Europejską w ramach Programów Leonardo da Vinci oraz Lifelong Learning, obejmowały między innymi szeroko zakrojone badania empiryczne z wykorzystaniem specjalnie przygotowanych kwestionariuszy wywiadu, kierowanych – najczęściej drogą elektroniczną (on-line) – do instytucji oferujących kursy nauczania na odległość, uczestników takich kursów (w badaniach z roku 2006 – 847; z roku 2011 – 1737 respondentów) i potencjalnie nimi zainteresowanych (odpo-wiednio 1327 i 1679 respondentów) z obszarów wiejskich celem określenia zakresu nauczania na odległość w krajach uczestniczących w projekcie, identyfi kacji istniejących w tym względzie potrzeb
z tych wykonanych w Polsce w roku 2006, a więc kraju znajdującym się na począt-kowym (w stosunku do 15 krajów tzw. starej Unii Europejskiej) etapie rozwoju tej formy edukacji, zdecydowana większość (63%) spośród 106 indagowanych miesz-kańców obszarów wiejskich charakteryzujących się tego typu doświadczeniami legitymowała się wykształceniem wyższym magisterskim lub niepełnym wyż-szym. Co symptomatyczne, przeważały kobiety (64/60%), na wsiach i w małych miastach w Polsce generalnie lepiej wykształcone niż mężczyźni. Dominowały one również w najlepiej wykształconej grupie respondentów: 40 (64%) legity-mowało się wykształceniem wyższym, w stosunku do 23 (54%) mężczyzn. Taki profi l wiejskich kursantów szkoleń e-learningowych nie powodował zazwyczaj większych trudności z zapewnieniem systematyczności nauki, a więc urzeczy-wistnieniem jednego z najistotniejszych warunków powodzenia w uzyskiwaniu wiedzy i podnoszeniu kwalifi kacji tym sposobem. Blisko połowa słuchaczy takich kursów (48%) przynajmniej trzykrotnie w ciągu tygodnia korzystała z materia-łu dostępnego na platformie internetowej, używając zarówno komputerów do-mowych (około 60%), jak i tych udostępnianych przede wszystkim w szkolnych pracowniach komputerowych (80%). Nie odnotowano praktycznie żadnych ne-gatywnych ocen dotyczących merytorycznego poziomu oferowanych kursów, najczęściej narzekano na problemy techniczne – na zakłócenia podczas łączenia się z platformą internetową, na szybkość transferu pytań podczas rozwiązywania testów egzaminacyjnych. Dla pewnej grupy słuchaczy trudności studiowania, przynajmniej w pierwszym okresie, wynikały z braku bezpośrednich kontaktów z wykładowcami (około 40%) i wszystkimi innymi uczestnikami kursu (20%), co może świadczyć o dość głęboko zakorzenionym przyzwyczajeniu do tradycyjne-go modelu edukacji, niepodważającym jednakże możliwości oferowanych przez nowoczesne systemy teleinformatyczne.
Rentowność ekonomiczna, a więc kolejny ważny element koncepcji porządku-jącej wykorzystywanej w tym opracowaniu, w przypadku e-learningu wydaje się nie mieć większego wpływu na tempo upowszechnienia tej innowacji na obszarach wiejskich, gdyż ich mieszkańcy – zarówno uczestnicy kursów e-learningowych,
i ograniczeń oraz udostępnienia przekrojowych paneuropejskich danych porównawczych uzyska-nych w badauzyska-nych populacjach. W artykule odwołuję się do dauzyska-nych z wymieniouzyska-nych badań opubli-kowanych w: A. Kaleta, S. Bieniecka, N. Proń, J. Petrykowska, Raport końcowy programu Unii
Europejskiej Euracademy Observatory – opinie przedstawicieli instytucji szkolących, uczestników szkoleń oraz osób nie uczestniczących w szkoleniach, na temat form kształcenia ustawicznego, wspie-ranego przez nowoczesne technologie informatyczne, na obszarach wiejskich, Toruń 2007; E-learning in the Rural Context: Innovation, Inclusion and the Role of the Market, Report of the Project Results,
jak i niemający jeszcze tego typu doświadczeń – zarówno w roku 2006, jak przede wszystkim w roku 2011 dość powszechnie wyrażali opinię, że ten sposób kształ-cenia niesie ze sobą wiele różnorodnych korzyści, w tym obniżenie jego kosztów (zob. diagram 1).
Diagram 1. Poglądy na e-learning
Źródło: E-learning in the Rural Context: Innovation, Inclusion and the Role of the Market, Report of the Project Results, Athents 2011, s. 17.
Rozstrzyga więc rentowność społeczna, czyli brak wpasowania się w systemy wartości i dotychczasowe doświadczenia edukacyjne. Z referowanych badań wy-nika, że e-learning, podobnie jak inne formy edukacji, nie poprawia automatycznie umiejętności radzenia sobie z bieżącymi problemami życiowymi. Nowa wiedza tylko niekiedy w krótkiej perspektywie czasowej przekłada się na znalezienie pracy, rozwiązanie problemów fi nansowych czy ułatwienie kontaktów ze służbą zdrowia, urzędem administracji publicznej, bankiem i innymi typami instytucji oplatają-cych nas gęstniejącą siecią, a więc nie jest zaliczana do kategorii wartości absolutnie niezbędnych tu i teraz (zob. diagram 2).
Komputer i Internet ułatwiają uczenie się
Wykorzystanie komputera i Internetu w nauczaniu pozwala zaoszczędzić czas Nauczanie na odległość zapewnia elastyczność nauki Nauczanie na odległość pozwala na zaoszczędzenie czasu i pieniędzy na podróże do miejsca kursu Jest dla mnie ważne samodzielne decydowanie o tempie mojej nauki Nauczanie na odległość pozwala na wybór miejsca nauki Uczenie się za pomocą komputera sprawia przyjemność Nauczanie na odległość, wyzwala większą motywację do nauki niż nauczanie tradycyjne
Nauczanie na odległość jest łatwiejsze niż nauczanie tradycyjne
0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%
Grupa kontrolna E-learners
Diagram 2. Korzyści uzyskane ze szkolenia e-learning
Źródło: E-learning…, op.cit., s. 16.
Na słabość merkantylnych motywacji do podnoszenia poziomu własnej wiedzy nakłada się lęk przed nieznaną formą kształcenia, wynikający z technologicznej specyfi ki e-learningu, konieczności posługiwania się komputerem oraz opanowa-nia nowych umiejętności technicznych, umożliwiających na przykład korzystanie z zasobów Internetu czy zdalnych konsultacji.
Jednak zarówno w świetle ustaleń projektu E-ruralnet, jak również wielu in-nych opracowań (Plebańska, 168 – 171; Penkowska,49 – 55) najbardziej utrudniają upowszechnienie e-learningu defi cyty wolicjonalne, spośród których wymienia się najczęściej brak systematyczności i samodyscypliny, bez których trudno funkcjo-nować kursantom w systemie samodzielnego zdobywania wiedzy oraz odpowie-dzialności za wyniki uczenia się. Tak więc najpoważniejsza grupa barier rozprze-strzeniania e-learningu na obszarach wiejskich wynika z przyczyn mentalnych, dominujących tam osobowości społecznych: z zewnątrz sterownych, nastawio-nych na powielanie tradycyjnastawio-nych modeli karier edukacyjnastawio-nych i zawodowych oraz roszczeniowy sposób podejścia do instytucji kształceniowych, w tym do twórców i dostarczycieli treści e-learningowych.
Ci z kolei, ze względu na generalnie wysokie koszty opracowania i wdrożenia te-go typu kursów, tylko niewielką ich część adresują intencjonalnie do mieszkańców wsi, to znaczy przygotowują w sposób uwzględniający zarówno ich specyfi czne
po-otrzymałam / otrzymałem wyższe wynagrodzenie awansowałem / awansowałam w dotychczasowym miejscu pracy pomógł mi dostać pracę / zmienić pracę na nową
nie oczekuję żadnych korzyści
pomógł wykonywać obecną pracę nie uzyskałam / uzyskałem dotąd żadnych korzyści rozwinęłam / rozwinąłem moje zainteresowania Grupa kontrolna E-learners 0 % 10% 20% 30% 40% 50% 60%
trzeby, jak również defi cyty. Z informacji uzyskanych w ramach badań E-ruralnet od 556 dostawców usług e-learningowych w 11 krajach Unii Europejskiej wynika, że w działalności przeciętnie tylko co trzeciej tego typu instytucji projektuje i re-alizuje się kursy kierowane intencjonalnie do mieszkańców obszarów wiejskich (zob. diagram 3).
Diagram 3. Odsetek dostawców ukierunkowanych na obszary wiejskie
Źródło: E-learning…, op.cit., s. 12.
Wskazuje się na różne przyczyny tej sytuacji, zresztą zróżnicowanej w poszcze-gólnych krajach (w Niemczech tylko 15%, a w Estonii aż 67% instytucji zajmuje się dostarczaniem szkoleń e-learningowych intencjonalnie na obszary wiejskie). Najczęściej wymienia się brak dostępu do tzw. szerokopasmowego Internetu, sy-gnalizowany przez 57% dostawców, w tym w Grecji, Hiszpanii i Włoszech przez ponad 75%, a w Szwecji i Wielkiej Brytanii tylko przez 40% i mniej). Innym powo-dem wymienianym przez około 50% dostawców (w Hiszpanii i Portugalii ponad 70%) to analfabetyzm cyfrowy. W stosunkowo niewielu (około 25%) badanych instytucji wyjaśniano to brakiem możliwości fi nansowania tego typu edukacji przez mieszkańców wsi i małych miast (zob. diagram 4).
70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% DE PT PL IT SE ES GR HU FI UK EE 15% 20% 24% 26% 26% 30% 41% 44% 45% 62% 67%
Diagram 4. Problemy związane z e-learningiem na obszarach wiejskich
Źródło: E-learning…, s. 12.
Innowacyjny e-learning dla obszarów wiejskich
Lepszemu dostosowaniu e-learningu do potrzeb mieszkańców wsi, między innymi przez dostrzeżenie różnego rodzaju defi cytów utrudniających korzystanie z tej for-my edukacji, a tym safor-mym przyśpieszenie tempa jej upowszechniania na obszarach wiejskich Europy, miałby służyć tzw. innowacyjny e-learning. W ramach projektu E-ruralnet ową innowacyjność zdefi niowano jako implementację nowych i na ogół nowatorskich rozwiązań w sferze pedagogicznej, technologicznej i organizacyjnej, pozwalających pokonać istniejące ograniczenia przez uelastycznienie sposobów docierania potencjalnych słuchaczy do ofert e-learningowych oraz ich większe dostosowanie do indywidualnych potrzeb. Zarówno na podstawie dostępnej litera-tury przedmiotu, jak również ekspertyz wykonanych na zamówienie realizatorów badań sformułowano kilka dezyderatów, które należy niezwłocznie urzeczywistnić w tym typie edukacji, jeśli ta ma się stać ważną formą Lifelong Learning dla kilku-set milionów mieszkańców europejskich wsi i małych miast6.
6 M. in: C. Atton, Alternative Media, London 2002; J. Attewell; Mobile Technologies and Learning.
A Technology Update and m-Learning Project Summary, London 2005; M Warren, Th e Digital Vicio-us Cycle: Links Between Social Disadvantage and Digital ExclVicio-usion in Rural Areas,
„Telecommunica-tions Policy”2007, 31 (6 – 7); Crosta, L. and V. Prieto: How to Measure Innovation in eLearning: Th e i-AFIEL Methodology, in: elearning Papers 13, 2009 www.elearningpapers.eu. Obszerna bibliografi a
Inne Nieodpowiedni materiał Brak wsparcia Niedostępność publicznych subsydiów Ograniczone możliwości finansowe Analfabetyzm cyfrowy Brak odpowiedniej infrastruktury
Pierwszy z nich to zorientowanie e-learningu w stopniu o wiele wyższym niż dotychczas na wiejskiego słuchacza celem umożliwienia temuż wypracowania indywidualnego stylu i wytworzenia osobistego środowiska uczenia się oraz zin-tegrowanie procesu nabywania wiedzy i umiejętności z czasem jego aktywności zawodowej i wypoczynku.
W zaleceniu drugim wskazuje się na konieczność interaktywności e-learningu, a więc wmontowanie weń mechanizmów zachęcających słuchaczy do tworzenia wirtualnych społeczności ludzi uczących się oraz aktywizujących ich członków.
Jeśli e-lerning ma rzeczywiście stanowić realistyczną alternatywę dla eduka-cji realizowanej w sposób bardziej konwencjonalny, to powinien funkcjonować głównie przez mikronauczanie (dezyderat trzeci), czyli oferować niewielkie porcje dobrze usystematyzowanej wiedzy, pobudzającej słuchacza do interakcji z innymi uczącymi się tym sposobem, jak również stymulować do kontekstualizacji treści nauczania, czyli ich możliwie natychmiastowego i bezpośredniego zastosowania w rozwiązywaniu jego realnych problemów życiowych.
Zalecenie kolejne (czwarte) określono mianem interoperacyjności e-learningu, czyli konieczności wypracowania dla obszarów wiejskie standardów technolo-gicznych umożliwiających wykorzystywanie tej formy edukacji bez względu na typ posiadanego łącza, sprzętu i oprogramowania komputerowego, a także przez tworzenie możliwości korzystania z urządzeń mobilnych (telefony komórkowe, i-pody i inne), dostępu do bezpłatnego oprogramowania oraz recyklingu kompute-rów starszej generacji przekazywanych na cele edukacyjne przez sektor przemysłu i usług. Stanowi to podstawowy warunek ekonomicznej efektywności e-learningu, bo skutkuje obniżaniem kosztów uczenia się.
Po piąte wreszcie, e-learning wymaga wdrożenia procedur zarządzenia jakością i oceną, wymuszających na dostawcach tego typu usług szybkiego reagowania na najbardziej wyszukane potrzeby użytkowników, ich zaspokajania przy zachowaniu wysokich standardów jakości treści nauczania, zarządzania procesem uczenia się i ich ciągłej ewaluacji, w tym także ewaluacji osiągnięć słuchaczy przez wdrożenie systemów zapewniających walidację umiejętności i ich certyfi kację (E-learning, 22).
dotyczącą innowacji w e-learningu jest dostępna na stronach internetowych projektu: http://www. prismanet.gr/eruralnet/en/innovative_e-learning.php; L. Laschewski, Innovatiove e-Learning in
Ru-ral Areas, http://www.prismanet.gr/eruRu-ralnet/en/innovative_e-learning.php; D. Rove, Alternative Media and Contemporary Applications of e-learning in a Rural Context, http://www.prismanet.gr/
Zamiast podsumowania
Z przedstawionego materiału dość wyraźnie wynika, że chociaż edukacja wspoma-gana technologiami informatycznymi, w tym przede wszystkim e-learning, otwiera różnorodne i na ogół już dzisiaj niekwestionowane możliwości dostępu do wiedzy, potrzebne są dalsze wysiłki celem upowszechnienia tych rozwiązań.
W pierwszej dekadzie XXI wieku lepiej lub gorzej, ale udało się rozwiązać pro-blemy infrastrukturalne, w duże mierze dzięki polityce Unii Europejskiej promują-cej ideę społeczeństwa opartego na wiedzy. Chociaż instalacje techniczne potrzeb-ne do jej materializacji na obszarach wiejskich przez implementację e-learningu nie należą do najtańszych, udało się dzięki tzw. partnerstwu publiczno-prywatne-mu, a więc łączeniu środków publicznych z prywatnymi, praktycznie wyelimino-wać barierę dostępu do sprzętu komputerowego i sieci. Ważne znaczenie miały tu względy merkantylne, a więc nadzieje na zyski głównie ze strony operatorów tele-komunikacyjnych, nie bez racji zakładających, że tradycyjne systemy upowszech-nienia wiedzy nie będą w stanie konkurować z tymi wspieranymi przez ICT pod względem wygody, wszechstronności, sposobu przygotowania treści oraz przede wszystkim kosztów nauczania i uczenia się ponoszonych przez zainteresowanych. Pośrednim potwierdzeniem dalekowzroczności takiego rozumowania są powsta-jące w Europie liczne przedsiębiorstwa i instytucje zajmupowsta-jące się wytwarzaniem urządzeń technicznych, pomocy naukowych i przygotowaniem treści kształcenia dla e-learningu, nierzadko powiązane kapitałowo z potężnym przemysłem elektro-nicznym i rynkiem mass mediów7. Inwestycje w infrastrukturę teleinformatyczną
nie rozwiązały jednak problemu wykluczenia cyfrowego na obszarach wiejskich, będącego w ciągle zmniejszającym się stopniu skutkiem barier technologicznych (teraz ograniczonego dostępu do łączy szerokopasmowych), a w decydującym skutkiem defi cytu kompetencji cyfrowych (analfabetyzmu cyfrowego) głównie starszych pokoleń ich mieszkańców (Laschewski; Papageorgiu).
Druga i pewnie trzecia dekada XXI wieku stawiają znacznie trudniejsze za-danie doprowadzenia e-learningu pod przysłowiowe strzechy, a tego nie można zrobić tylko przy pomocy prostych transferów pieniężnych w rozwój systemów telekomunikacyjnych oraz nawet bezpłatnego udostępniania sprzętu komputero-wego i sieci internetowych. Łączy się z tym potrzeba działań mających zachęcić do uczestnictwa w kształceniu całożyciowym przy wykorzystaniu tej formy edukacji.
7 W badaniach E-ruralnet nawet takich krajach jak Polska czy Grecja (a więc znajdujących się w początkowym stadium rozwoju e-learningu) zidentyfi kowano po kilkaset tego typu inicjatyw, w Niemczech czy Wielkiej Brytanii po kilkadziesiąt tysięcy.
Wskazywaliśmy już, że realizacja obu celów wymaga zasadniczych i wzajemnie warunkujących się innowacji technologicznych, metodycznych i organizacyjnych w środowisku e-learningu. Wymaga jednak również, a pewnie jeszcze bardziej, pro-gramów i działań animujących społeczności wiejskie, skierowanych z jednej strony na przezwyciężanie defi cytów mentalnych, a z drugiej strony, na wyraźniejsze wią-zanie wiedzy z zaspokajaniem bardziej prozaicznych potrzeb, jak chociażby tych związanych z możliwościami pozyskiwania pracy. Innymi słowy, idzie o wypra-cowanie nowej kultury uczenia się (Rosenberg) stawiającej jednostki w centrum i rzeczywiście wiążącej z potrzebami życiowymi.
Animacja to jednak złożony i długotrwały proces społeczny, bardziej skom-plikowany i mniej przewidywalny w sensie osiągania celów założonych, jak inwe-stycje w infrastrukturę. W związku z tym trudniej znaleźć dobrych animatorów oraz informatyków, jak również trudniej pozyskać środki na działania animacyjne z zasobów publicznych, nie mówiąc już o prywatnych.
L I T E R A T U R A :
Ala-Mutka K., Learning in Informal Networks and Communities, JRC-IPTS Technical Re-port Series, European Commission Luxemburg 2010.
Bertrand A.L., Wierzbicki Z.T., Socjologia wsi w Stanach Zjednoczonych. Stan i tendencje
rozwojowe, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.
E-learning in the Rural Context: Innovation, Inclusion and the Role of the Market, Report of
the Project Results, Athents 2011.
Laschewski L., Boundless Opportunities? Visions and Setbacks to Digital Learning in Rural
Areas, „Eastern European Countryside” 2008, nr 14.
Rogers E.M., Social Change in Rural Society, New York 1960. Penkowska G., Meandry e-learningu, Warszawa 2010.
Plebańska M., E – learning. Tajniki edukacji na odległość, Warszawa 2011.
Stoyanov S., Hoogveld B., Kirschner P., Mapping Major Changes to Education and Training
