Teoretyczne i praktyczne aspekty działania Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

Pełen tekst

(1)584. 2001. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Stanis³aw Cieœla Katedra Finansów. a. Teoretyczne i praktyczne aspekty dzia³ania Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego 1.. Wprowadzenie. Obecnie obowi¹zuj¹cy system ubezpieczenia spo³ecznego rolników dzia³a na podstawie ustawy z dnia 20 XII 1990 r. o ubezpieczeniu spo³ecznym rolników1. Do jej realizacji i obs³ugi powo³ano wyspecjalizowan¹ instytucjê, jak¹ jest Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego (KRUS).. 2. Zadania i cele Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego podlega ministrowi rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej, a szczegó³owe zasady organizacji Kasy okreœla statut nadany przez Radê Ministrów 2. Do podstawowych zadañ Kasy nale¿¹ w myœl ustawy i statutu: – obs³uga ubezpieczonych i œwiadczeñ odbiorców w sprawach dotycz¹cych objêcia ubezpieczeniem sk³adek na ubezpieczenie oraz przyznawanie i wyp³aty œwiadczeñ z ubezpieczenia, – dzia³alnoœæ na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy w rolnictwie i chorobom zawodowym, – podejmowanie dzia³añ na rzecz pomocy ubezpieczonym i osobom uprawnionym do œwiadczeñ z ubezpieczenia, wykazuj¹cym d³ugotrwa³¹ niezdolnoœæ do 1. Dz.U. 1991, nr 7, poz. 21.. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 1 III 1994 r. w sprawie nadania statutu Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego (Dz.U. 1994, nr 33, poz. 120). 2.

(2) 14. Stanis³aw Cieœla. pracy w gospodarstwie albo zagro¿onym tak¹ niezdolnoœci¹ w korzystaniu z ró¿nych form rehabilitacji oraz przyuczenia do innego zawodu lub przekwalifikowania, – udzielanie rolnikom informacji o umowach, jakie mog¹ byæ zawierane w zwi¹zku z zamiarem zaprzestania prowadzenia dzia³alnoœci rolniczej, – inicjowanie i wspieranie rozwoju dobrowolnych ubezpieczeñ rolników i cz³onków ich rodzin prowadzonych przez towarzystwa ubezpieczeñ wzajemnych na podstawie przepisów o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej. Zadania w zakresie obs³ugi ubezpieczenia KRUS realizuje poprzez centralê, oddzia³y regionalne i placówki terenowe, przy czym oddzia³y regionalne i placówki terenowe s¹ jednostkami organizacyjnymi powo³anymi do bezpoœredniej realizacji zadañ. Przy wykonywaniu czynnoœci s³u¿bowych pracownicy Kasy korzystaj¹ z ochrony prawnej przys³uguj¹cej funkcjonariuszom pañstwowym. Interesy ogó³u ubezpieczonych i œwiadczeniobiorców, dotycz¹ce ubezpieczenia i dzia³alnoœci Kasy, reprezentuje Rada Ubezpieczenia Spo³ecznego Rolników. W sk³ad Rady wchodzi 50 cz³onków, z tym ¿e w momencie rozpoczêcia kadencji co najmniej 30 cz³onków powinno podlegaæ ubezpieczeniu w pe³nym zakresie, a co najmniej 10 pobieraæ emerytury i renty z ubezpieczenia. Cz³onków Rady powo³uje minister rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej na 3-letni¹ kadencjê spoœród kandydatów zg³oszonych przez spo³eczno-zawodowe organizacje rolników o ogólnokrajowym zakresie dzia³ania po konsultacji z tymi organizacjami3. Przed up³ywem kadencji Rady minister rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej mo¿e odwo³aæ cz³onka: – je¿eli z³o¿y³ rezygnacjê lub je¿eli o odwo³anie wyst¹pi³a organizacja zg³aszaj¹ca, – po zasiêgniêciu opinii Rady, je¿eli ten bez uzasadnionych przyczyn nie bierze udzia³u w pracach Rady w okresie czterech kolejnych posiedzeñ plenarnych lub je¿eli wystêpuj¹ istotne przeszkody w jego dalszym udziale w pracach Rady. Z kolei do najwa¿niejszych uprawnieñ Rady nale¿y: – wnioskowanie do ministra rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej o ulgi w wysokoœci sk³adek na ubezpieczenie, – opiniowanie aktów prawnych z zakresu ubezpieczenia spo³ecznego rolników, – opiniowanie programów i planów finansowych Kasy, – zaskar¿anie do Trybuna³u Konstytucyjnego aktów prawnych z zakresu ubezpieczenia, – kontrolowanie i ocenianie Kasy. W 1993 r. zakoñczono proces tworzenia terenowych jednostek organizacyjnych KRUS i przejêcie bezpoœredniej obs³ugi wszystkich ubezpieczonych. Ogó³em na terenie kraju utworzono 49 oddzia³ów regionalnych i 246 placówek terenowych. Oddzia³y regionalne wraz z placówkami terenowymi realizuj¹ zadania zwi¹zane 3 H. P³awucka, System ubezpieczenia spo³ecznego rolników, KRUS, Warszawa 1991, s. 78; Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki ¯ywnoœciowej z dnia 30 IV 1991 r. w sprawie praw i obowi¹zków oraz zasad wynagradzania pracowników Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego (Dz.U. 1991, nr 42, poz. 186)..

(3) Teoretyczne i praktyczne aspekty dzia³ania.... 15. z ubezpieczeniem spo³ecznym rolników i pracuj¹cych z nimi domowników, a w szczególnoœci: – ustalaj¹ obowi¹zek ubezpieczenia spo³ecznego, – ustalaj¹ i pobieraj¹ sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne oraz nale¿noœci pochodne, – dochodz¹ nale¿noœci z tytu³u sk³adek w trybie przymusowym, – stosuj¹ ulgi w sp³acie nale¿noœci, – ustalaj¹ okolicznoœci i przyczyny wypadków przy pracy rolniczej, – ustalaj¹ prawo do œwiadczeñ z ubezpieczenia emerytalno-rentowego i z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyñskiego, wyp³acaj¹c jednoczeœnie te œwiadczenia, – dochodz¹ zwrotu nienale¿nie pobranych œwiadczeñ, – pobieraj¹ z wyp³acanych œwiadczeñ i rozliczaj¹ zaliczki na poczet podatku dochodowego, – prowadz¹ dzia³alnoœæ na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej oraz prowadz¹ rehabilitacjê ubezpieczonych w celu zachowania lub odzyskania zdolnoœci do pracy, – wykonuj¹ inne zadania (np. wydaj¹ legitymacje, wystêpuj¹ w charakterze pe³nomocników w s¹dzie, wykonuj¹ zadania na rzecz obs³ugi emerytów i rencistów)4.. 3. Podmioty dzia³ania Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego Zgodnie z przepisami ustawy, ubezpieczenie spo³eczne rolników obejmuje osoby fizyczne, które maj¹ obywatelstwo polskie i s¹ rolnikami lub domownikami. Dla objêcia ubezpieczeniem, a tak¿e przy korzystaniu z poszczególnych œwiadczeñ podstawowe znaczenie maj¹ takie pojêcia, jak: rolnik, domownik, gospodarstwo rolne, dzia³ specjalny, dzia³alnoœæ rolnicza. Rolnikiem – zgodnie z ustaw¹ – jest ka¿da osoba fizyczna, która prowadzi na w³asny rachunek dzia³alnoœæ rolnicz¹ jako posiadacz gospodarstwa rolnego po³o¿onego w granicach Rzeczpospolitej Polskiej. Posiadanie mo¿e byæ samoistne, tj. takie, gdy posiadacz w³ada gospodarstwem jak w³aœciciel lub zale¿ne, co ma miejsce w wypadku dzier¿awy. Na równi z rolnikiem ustawa traktuje jego ma³¿onka uznaj¹c, ¿e spe³nia warunki podlegania ubezpieczeniu, tzn. posiada razem z rolnikiem gospodarstwo rolne, na którym wspólnie prowadzi dzia³alnoœæ rolnicz¹. Domownikiem jest osoba bliska rolnikowi i spe³niaj¹ca jednoczeœnie nastêpuj¹ce warunki: – ukoñczy³a 16 lat, – pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego, albo w bliskim jego s¹siedztwie, 4 Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 1 III 1994 r. w sprawie nadania Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego statutu (Dz.U. 1994, nr 33, poz. 120)..

(4) Stanis³aw Cieœla. 16. – stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym i nie jest zwi¹zana z rolnikiem stosunkiem pracy. W myœl ustawy osob¹ blisk¹ rolnikowi mo¿e byæ zarówno cz³onek rodziny (dziecko, wnuk), jak i osoba obca, ale w tym wypadku wymagane jest, aby pomiêdzy tymi osobami a rolnikiem istnia³a pewna wiêŸ osobista wykraczaj¹ca poza stosunek, jaki ³¹czy pracodawcê i pracownika najemnego, wykluczaj¹ca zatrudnienie na podstawie umowy o pracê, np. konkubin, dzieci konkubina. Rolnik mo¿e prowadziæ dzia³alnoœæ produkcyjn¹ w kilku dziedzinach produkcji roœlinnej lub zwierzêcej, lub te¿ zajmowaæ siê tylko jedn¹ z nich. Aby dan¹ dzia³alnoœæ uznaæ za dzia³alnoœæ rolnicz¹ niezbêdne jest, aby w swej istocie obejmowa³a ona biologiczne procesy zwi¹zane z ¿yciem roœlin i zwierz¹t, takie jak: uprawa, chów, hodowla, pielêgnacja. Z kolei zgodnie z ustaw¹ gospodarstwo rolne to ka¿de gospodarstwo s³u¿¹ce do prowadzenia dzia³alnoœci rolniczej. S¹ to wiêc grunty rolne wraz z gruntami leœnymi, budynkami lub ich czêœciami, urz¹dzeniami i inwentarzem, je¿eli stanowi¹ lub mog¹ stanowiæ zorganizowan¹ ca³oœæ w sensie gospodarczym. Zgodnie z t¹ definicj¹ najwa¿niejszym sk³adnikiem gospodarstwa rolnego s¹ grunty rolne, przez które rozumie siê wszystkie grunty, jakie s¹ lub mog¹ byæ wykorzystywane do prowadzenia dzia³alnoœci w zakresie produkcji roœlinnej i zwierzêcej, nie wykluczaj¹c produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej. Zgodnie z przepisami ustawy tak okreœlone gospodarstwo s³u¿y prowadzeniu dzia³alnoœci rolniczej. Prawo nie okreœla równie¿ minimalnej powierzchni, jak¹ powinno mieæ gospodarstwo. Dolna granica obszarowa ma natomiast znaczenie dla okreœlenia czy rolnik podlega ubezpieczeniu z mocy ustawy, czy tylko „na wniosek”. Na równi z gospodarstwem rolnym ustawa traktuje dzia³ specjalny. Dzia³ami specjalnymi, zgodnie z art. 2, ust. 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych produkcji rolnej, s¹: uprawy w szklarniach i ogrzewanych tunelach foliowych, uprawy grzybów, roœlin, fermowa hodowla, chów i wylêgarnia drobiu, hodowla i chów zwierz¹t futerkowych (np. lisów, szynszyli, hodowla jedwabników, hodowla d¿d¿ownic oraz hodowla i chów innych zwierz¹t poza gospodarstwem rolnym)5. Dzia³alnoœæ rolnicza to dzia³alnoœæ w zakresie produkcji roœlinnej lub zwierzêcej, w tym produkcji ogrodniczej, sadowniczej, pszczelarskiej, rybnej i leœnej. Nie uwa¿a siê za dzia³alnoœæ rolnicz¹ przetwórstwa surowców roœlinnych i zwierzêcych, chyba ¿e wi¹¿e siê to bezpoœrednio z prowadzeniem produkcji roœlinnej lub zwierzêcej, np. masarni, m³ynów, przetwórni owoców i warzyw.. 4. Zasady ubezpieczenia spo³ecznego W ubezpieczeniu spo³ecznym rolników wyodrêbnia siê dwa rodzaje ubezpieczenia, a to: ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyñskie oraz ubezpieczenie emerytalno-rentowe. Zgodnie z ustaw¹ z dnia 20 XII 1990 r. o ubezpiecze5. Ustawa z dnia 25 VII 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. 1991, nr 80, poz. 350)..

(5) Teoretyczne i praktyczne aspekty dzia³ania.... 17. niu spo³ecznym rolników6 objêcie ubezpieczeniem nastêpuje w formie obowi¹zkowej (z mocy ustawy) lub dobrowolnie (na wniosek). Ubezpieczeniu rolniczemu podlegaj¹ osoby fizyczne, przy czym ustawa nie okreœla górnej granicy wieku, do której istnieje obowi¹zek ubezpieczenia. Znaczy to, ¿e objête s¹ nim tak¿e osoby, które pomimo osi¹gniêtego wieku emerytalnego nie ubiegaj¹ siê o przyznanie œwiadczenia emerytalno-rentowego prowadz¹c nadal dzia³alnoœæ rolnicz¹. Ubezpieczeniu z mocy ustawy podlega: – rolnik prowadz¹cy gospodarstwo o powierzchni u¿ytków rolnych powy¿ej 1 ha, – ma³¿onek, domownik, je¿eli nie s¹ zatrudnieni w wymiarze czasu nie ni¿szym ni¿ po³owa wymiaru obowi¹zuj¹cego w danym zawodzie lub nie s¹ objêci innymi przepisami o ubezpieczeniu spo³ecznym albo zaopatrzeniu emerytalnym i nie maj¹ ustalonego prawa do emerytury lub renty z ubezpieczenia spo³ecznego albo innego ubezpieczenia. Ustawa okreœla równie¿, ¿e z jej mocy rolnik podlega zarówno ubezpieczeniu wypadkowo-chorobowemu, jak i emerytalno-rentowemu. Obowi¹zek ubezpieczenia istnieje niezale¿nie od woli osoby zainteresowanej, je¿eli spe³nia ona wszystkie warunki do objêcia ubezpieczenia, bez wzglêdu na to, czy dope³niono obowi¹zku bie¿¹cego zg³oszenia do ubezpieczenia. Do objêcia ubezpieczenia z okresem wstecznym niezbêdne jest ustalenie okresu, w którym spe³nione by³y faktyczne warunki ustawowe. Ustanie obowi¹zku nastêpuje zaœ w momencie, gdy przestaje byæ spe³niony choæby jeden z istotnych warunków do podlegania ubezpieczeniu i wymaga potwierdzenia tego faktu decyzj¹. Rolnicy, którzy ca³kowicie zaprzestali prowadzenia dzia³alnoœci rolniczej przed ustaleniem prawa do emerytury i renty z ubezpieczenia spo³ecznego s¹ wy³¹czeni z dat¹ faktycznego zaprzestania dzia³alnoœci rolniczej. Osoby, które pobieraj¹ œwiadczenia emerytalno-rentowe z ubezpieczenia rolniczego maj¹ mo¿liwoœæ z³o¿enia wniosku o objêcie ubezpieczeniem wypadkowo-chorobowym. Zg³oszenie to musi byæ z³o¿one: – do koñca kwarta³u, w którym zosta³a wydana decyzja emerytalno-rentowa, a okres jej uprawomocnienia nie wykracza poza ten kwarta³, – w okresie uprawomocnienia decyzji œwiadczeniowej, je¿eli jego zakoñczenie nastêpuje w kwartale nastêpnym po wydaniu decyzji emerytalno-rentowej. Rozpoczêcie ubezpieczenia nastêpuje z dat¹ z³o¿enia wniosku o ubezpieczenie wypadkowo-chorobowe, jednak¿e w decyzji powinno byæ stwierdzenie o zachowaniu ci¹g³oœci ubezpieczenia. Natomiast ubezpieczenie na wniosek jest ubezpieczeniem dobrowolnym. Warunkiem jego otrzymania jest oœwiadczenie osoby zainteresowanej, ¿e chce podlegaæ ubezpieczeniu spo³ecznemu. Zakres ubezpieczenia chorobowo-wypadkowego (pe³ny czy ograniczony) okreœla we wniosku osoba wystêpuj¹ca o objêcie tym ubezpieczeniem, a mo¿e byæ on z³o¿ony w ka¿dym czasie, przy czym wnioskodawca mo¿e wskazaæ póŸniejszy termin powstania ubezpieczenia. Prawo do z³o¿enia wnio6. Dz.U. 1991, nr 7, poz. 21; Dz.U. 1993, nr 71, poz. 342..

(6) 18. Stanis³aw Cieœla. sku ma sama osoba zainteresowana b¹dŸ rolnik, na którego rachunek osoba ta pracuje. W wypadku, gdy dzia³alnoœæ rolnicza jest prowadzona na rachunek kilku posiadaczy gospodarstwa, wówczas ka¿dy z nich mo¿e samodzielnie wyst¹piæ z wnioskiem o objêcie ubezpieczenia domownika. Równoznaczne z zawarciem umowy jest wydanie przez KRUS decyzji o podleganiu ubezpieczeniu. Ubezpieczeniu na wniosek podlega rolnik i domownik, je¿eli dzia³alnoœæ rolnicza stanowi jego Ÿród³o utrzymania, ale nie podlega ubezpieczeniu obowi¹zkowemu rolnik prowadz¹cy dzia³alnoœæ rolnicz¹ na gruntach o obszarze u¿ytków rolnych do 1 ha przeliczeniowego, a tak¿e rolnik prowadz¹cy dzia³alnoœæ rolnicz¹ na gruntach o obszarze powy¿ej 1 ha przeliczeniowego podlegaj¹cy innemu ubezpieczeniu albo maj¹cy ustalone prawo do emerytury lub renty oraz pracuj¹cy w gospodarstwie ma³¿onek i domownik. W ograniczonym zakresie na wniosek podlegaj¹ ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu, macierzyñskiemu osoby pobieraj¹ce emeryturê i rentê, które zaprzesta³y prowadzenia dzia³alnoœci rolniczej, a tak¿e emeryci i renciœci spe³niaj¹cy warunki do uzyskania dodatku pielêgnacyjnego. Ograniczony zakres ubezpieczenia daje tylko prawo do jednorazowego odszkodowania z tytu³u orzeczonego przez komisjê lekarsk¹ uszczerbku na zdrowiu, powsta³ego w wyniku wypadku przy pracy w gospodarstwie lub spowodowanego chorob¹ zawodow¹, albo z powodu œmierci w wyniku wypadku lub choroby. Natomiast osoby podlegaj¹ce innemu ubezpieczeniu spo³ecznemu oraz pozostali emeryci i renciœci mog¹ byæ objêci ubezpieczeniem wypadkowo-chorobowym w pe³nym lub ograniczonym zakresie w wypadku wyra¿enia takiej woli. Ubezpieczeniem emerytalno-rentowym na w³asny wniosek mog¹ byæ objêci: – rolnik, jego ma³¿onek i domownik podlegaj¹cy na wniosek ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyñskiemu, – osoba, która podlega³a ubezpieczeniu jako rolnik lub ma³¿onek rolnika, je¿eli zaprzesta³a prowadzenia gospodarstwa i nie naby³a prawa do emerytury i renty, pod warunkiem, ¿e ubezpieczeniu takiemu podlega³a przez okres co najmniej 30 kwarta³ów. Osoby takie nie podlegaj¹ innemu ubezpieczeniu i nie maj¹ ustalonego prawa do renty lub emerytury. Rolnik maj¹cy gospodarstwo o powierzchni poni¿ej 1 ha mo¿e byæ natomiast ubezpieczony, je¿eli jednoczeœnie jest ubezpieczony od wypadku, choroby i w razie macierzyñstwa. Nie mo¿e na wniosek podlegaæ tylko ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Osoba ubezpieczaj¹ca siê na wniosek mo¿e odst¹piæ od ubezpieczenia w ka¿dej chwili i ustanie ubezpieczenia mo¿e nast¹piæ tylko wy³¹cznie z inicjatywy danej osoby, nawet jeœli ubezpieczenie nast¹pi³o na wniosek innej osoby (rolnika w stosunku do domownika). Rolnik mo¿e natomiast zg³osiæ fakt ustania przyczyn, które upowa¿nia³y do takiego ubezpieczenia. Form¹ oœwiadczenia o rezygnacji z objêcia ubezpieczeniem na wniosek jest odst¹pienie od p³acenia sk³adek..

(7) Teoretyczne i praktyczne aspekty dzia³ania.... 19. 5. Gospodarka finansowa KRUS na przyk³adzie Oddzia³u Regionalnego w Kielcach Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego prowadzi samodzieln¹ gospodarkê finansow¹ na zasadach pe³nego rozrachunku. Jednak¿e roczny plan finansowo-rzeczowy sporz¹dzany przez Kasê podlega uprzedniemu zaopiniowaniu przez Radê Rolników oraz ministra rolnictwa i gospodarki ¿ywnoœciowej po zasiêgniêciu opinii ministra finansów. Gospodarka finansowa KRUS opiera siê na 5 podstawowych funduszach celowych: sk³adkowym, emerytalno-rentowym, administracyjnym, prewencji i rehabilitacji oraz rezerwowym7. Fundusz sk³adkowy jest osob¹ prawn¹ – funkcjê zarz¹du z urzêdu pe³ni prezes Kasy. Tworzony on jest ze sk³adek na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyñskie, a jego przeznaczeniem jest finansowanie œwiadczeñ z tego ubezpieczenia, a tak¿e dzia³alnoœæ promocyjna Kasy w zakresie ubezpieczeñ dobrowolnych. Fundusz ten pe³ni funkcjê gwarancyjn¹ w wypadku niedoboru funduszu administracyjnego. W razie niedoboru funduszu sk³adkowego mo¿e byæ zaci¹gniêty kredyt bankowy lub po¿yczka z funduszu rezerwowego w wysokoœci niezbêdnej do pokrycia niedoboru. Sp³atê kredytu lub po¿yczki uwzglêdnia siê przy ustalaniu wysokoœci sk³adki na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe macierzyñskie w okresie sp³aty. Kszta³towanie siê dochodów funduszu sk³adkowego w latach 1994–1997 w Oddziale Regionalnym Kasy w Kielcach przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Dochody Funduszu Sk³adkowego w OR KRUS w Kielcach (w tys. z³) Wyszczególnienie Dochody ogółem, w tym: – z tytułu składek – odsetek za zwłokę – inne (dotacje z budżetu, odsetki bankowe). 1994. 1995. 1996. 1997. 10 616,2 6 113,5 537,9. 14 874,5 8 018,3 731,5. 18 901,7 10 187, 2 722,6. 23 022,8 12 432,0 731,5. 3 964,8. 6 124,7. 7 991,9. 9 859,3. Źród³o: dane OR KRUS w Kielcach.. W latach 1994–1997 dochody funduszu wykazywa³y stosunkowo du¿¹ dynamikê, co wynika w znacznej czêœci z inflacji. Jednak¿e dynamika wzrostu dochodów z tytu³u sk³adek wynosi³a 203,4%, a ogó³em 216,9%. Znacznie wy¿sz¹ dynamik¹ cechowa³y siê dochody z tzw. innych Ÿróde³, a w³aœciwie z dotacji bud¿etowych (wzrost o 248,7%). Ró¿nica w dynamice spowodowa³a, ¿e udzia³ dotacji z bud¿etu pañstwa w dochodach funduszu wzrós³ z 37,4% w 1994 r. do 42,3% w 1997 r. Oznacza to coraz wiêksze uzale¿nienie funduszu od bud¿etu, a wiêc od decyzji politycznych. Kszta³towanie siê wydatków funduszu sk³adkowego ubezpieczenia spo³ecznego rolników Oddzia³u Regionalnego KRUS w Kielcach w latach 1994–1997 przed7. Ustawa z dnia 20 XII 1990 r. o ubezpieczeniu spo³ecznym rolników..

(8) Stanis³aw Cieœla. 20. stawiono w tabeli 2. Analiza danych w tabeli 2 wskazuje, ¿e najwiêksz¹ dynamikê wykazuje wzrost wydatków z tytu³u odszkodowañ powypadkowych. Oznaczaæ to mo¿e, ¿e wypadki przy pracy w rolnictwie stanowi¹ bardzo wa¿ny problem, tym bardziej ¿e w szybkim tempie roœnie techniczne wyposa¿enie gospodarstw rolnych. Dane tabeli 2 wskazuj¹, ¿e znaczne s¹ równie¿ wydatki z tytu³u urodzenia dziecka i zasi³ki macierzyñskie. Wydatki te w czêœci uzasadniaj¹ stosunkowo wysoki udzia³ bud¿etu pañstwa w dochodach funduszu sk³adkowego. Tabela 2. Wydatki funduszu sk³adkowego w OR KRUS w Kielcach (w tys. z³) Wyszczególnienie. 1994. 1995. 1996. 1997. Wydatki ogółem, w tym: – odszkodowania wypadkowe – zasiłki chorobowe – zasiłki z tytułu urodzenia dziecka – zasiłki macierzyńskie – inne (odpisy, odsetki z tytułu zwłoki). 10 616,2 850,9 4 818,3. 14 874,6 1 611,5 6 606,3. 18 901,7 3 006,9 7 110,7. 22 920,2 4 402,7 7 611,9. 934,0 254,9. 1 145,8 273,6. 1 389,5 306,4. 1 633,9 333,2. 3 758,1. 5 237,4. 7 088,2. 8 939,3. Źród³o: dane OR KRUS w Kielcach.. Drugi pod wzglêdem znaczenia jest fundusz emerytalno-rentowy, przeznaczony na finansowanie œwiadczeñ z ubezpieczenia emerytalno-rentowego, a wiêc emerytur i rent wraz z dodatkami, œwiadczeñ rodzinnych oraz na refundacjê okreœlonych kosztów Funduszowi Ubezpieczeñ Spo³ecznych, jeœli przepisy przewiduj¹ tak¹ refundacjê. Fundusz emerytalno-rentowy tworzony jest ze sk³adek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe i refundacji ze œrodków Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych. Fundusz Ubezpieczeñ Spo³ecznych refunduje wydatki na œwiadczenia z innego ubezpieczenia spo³ecznego, z wydatków wynikaj¹cych z podlegania innemu ubezpieczeniu, je¿eli z tego tytu³u ubezpieczonemu nie przyznano renty lub emerytury oraz odpowiedniej czêœci odpisów tworz¹cych fundusz administracyjny. Œrodki funduszu uzupe³niane s¹ przez dotacjê z bud¿etu pañstwa. Gwarantem wyp³at z funduszu emerytalno-rentowego jest pañstwo, co wynika z przepisów ustawy (art. 76, ust. 3). Kszta³towanie siê dochodów funduszu emerytalno-rentowego w OR KRUS w Kielcach w latach 1994–1997 przedstawiono w tabeli 3. G³ównym Ÿród³em dochodów funduszu emerytalno-rentowego s¹ dotacje z bud¿etu pañstwa stanowi¹ce ok. 91–92% wszystkich wp³ywów. Pozosta³e Ÿród³a maj¹ marginalne, a nawet symboliczne znaczenie. Fakt ten oznacza, ¿e œwiadczenia emerytalno-rentowe rolników finansowane s¹ przede wszystkim z podatków p³aconych przez ca³e spo³eczeñstwo. G³ówne kierunki wydatkowania funduszu emerytalno-rentowego w latach 1994–1997 prezentuj¹ dane zawarte w tabeli 4..

(9) Teoretyczne i praktyczne aspekty dzia³ania.... 21. Tabela 3. Dochody funduszu emerytalno-rentowego w OR KRUS w Kielcach (w tys. z³) Wyszczególnienie Dochody ogółem, w tym: – z tytułu składek – odsetki za zwłokę – odsetki bankowe – dotacje budżetu państwa – saldo początkowe – inne dochody. 1994. 1995. 1996. 1997. 273 676,3 13 221,1 969,6 133,1 250 900,0 8 431,3 16,1. 359 137,0 16 752,2 1 433,5 97,2 328 098,1 12 746,1 9,9. 439 757,1 20 646,2 1 347,5 43,6 400 362,2 17 347,1 10,6. 537 861,1 24 341,2 1 211,6 39,5 491 233,2 21 022,9 12,6. Źród³o: dane OR KRUS w Kielcach.. Tabela 4. Wydatki funduszu emerytalno-rentowego w OR KRUS w Kielcach (w tys. z³) Wyszczególnienie Ogółem wydatki, w tym: – emerytury i renty rolnicze – zasiłki pogrzebowe – zasiłki pielęgnacyjne – zasiłki rodzinne – emerytury i renty zbiegowe – dodatki kombatanckie – ryczałty energetyczne – inne koszty (odsetki) – stan na koniec okresu. 1994. 1995. 1996. 1997. 273 676,1 203 400,8 3 539,7 428,8 5 449,7 36 516,8 4 821,1 4 873,2 1 900,0 12 746,1. 359 137,1 267 593,9 4 377,6 681,9 5 731,2 48 401,0 6 008,0 6 329,8 2 666,2 17 347,1. 439 757,1 324 451,3 5 928,4 2 231,1 7 367,9 56 722,5 6 923,2 7 149,6 6 958,9 22 024,1. 508 959,5 371 308,7 6 779,2 3 280,3 8 731,2 64 730,1 7 732,2 8 072,3 9 973,3 28 347,1. Źród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych OR KRUS w Kielcach.. Dok³adniejsza analiza wskazuje, ¿e podstawow¹ czêœæ wydatków stanowi¹ renty i emerytury rolnicze, a na drugim miejscu s¹ emerytury i renty zbiegowe. Pozosta³e cele, chocia¿ jest ich kilka, stanowi¹ tylko kilkanaœcie procent. Interesuj¹ca jest struktura œwiadczeñ emerytalno-rentowych, co obrazuj¹ dane tabeli 5. Cech¹ systemu emerytalno-rentowego rolników jest stosunkowo du¿y i ci¹gle wzrastaj¹cy udzia³ osób pobieraj¹cych œwiadczenia w formie renty. Trzeba wskazaæ, ¿e to zjawisko w ostatnich latach ulega rozszerzeniu. W nied³ugim czasie mo¿e dojœæ do sytuacji, ¿e wiêcej bêdzie ró¿nego rodzaju rencistów ni¿ osób pobieraj¹cych œwiadczenia w formie emerytury. Sprzyjaj¹ temu zarówno stosunkowo liberalne przepisy prawne, jak i orzecznictwo. Oprócz omówionych œwiadczeñ Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego tworzony jest fundusz administracyjny przeznaczony na finansowanie kosztów obs³ugi ubezpieczenia. •ród³em tego funduszu s¹ 4% odpisy z funduszu sk³adkowego i emerytalno-rentowego. W wypadku niedoboru w funduszu administracyjnym jest on pokrywany ze œrodków funduszu rezerwowego, a w wypadku jego braku – ze œrodków funduszu sk³adkowego..

(10) Stanis³aw Cieœla. 22. Tabela 5. Przeciêtna liczba rent i emerytur rolniczych wyp³acanych w latach 1994–1997 Emerytury i renty w kraju (w tys.). Lata. 1994 1995 1996 1997. Emerytury i renty w OR KRUS w Kielcach (w tys.). ogółem. w tym renty. %. ogółem. w tym renty. %. 2021,0 2023,5 2032,2 2053,6. 741,7 779,6 812,0 843,3. 36,7 38,5 40,0 41,0. 94,1 92,6 91,4 91,5. 29,8 30,9 32,5 34,2. 31,1 33,5 35,6 37,4. Źród³o: obliczenia w³asne na podstawie kwartalnych informacji statystycznych.. Z kolei fundusz prewencji i rehabilitacji przeznaczony jest na finansowanie przedsiêwziêæ s³u¿¹cych zapobieganiu wypadkom przy pracy i rolniczym chorobom zawodowym oraz na wydatki zwi¹zane z korzystaniem z ró¿nych form rehabilitacji, przyuczenia do innego zawodu lub przekwalifikowania. Tworzony jest on z 1% odpisów od wydatków obu funduszy podstawowych (sk³adkowego i emerytalno-rentowego). Fundusz rezerwowy tworzony jest natomiast z nadwy¿ek funduszów: administracyjnego oraz prewencji i rehabilitacji. S³u¿y on pokrywaniu ewentualnych niedoborów tych funduszy. Z tego funduszu mo¿e byæ równie¿ udzielona po¿yczka funduszowi sk³adkowemu na uzupe³nienie œrodków tego funduszu.. 6. Zakoñczenie System zaopatrzenia spo³ecznego rolników w Polsce wymaga doskonalenia, chocia¿ wiele osób uwa¿a, ¿e potrzebne s¹ generalne zmiany. Wed³ug pogl¹dów radykalnych system ten ma same wady, dlatego przede wszystkim nale¿y odci¹¿yæ finanse pañstwa z obowi¹zku jego utrzymywania 8. Nale¿y jednak stwierdziæ, ¿e nawet w najbogatszyh krajach œwiata, gdzie rolnictwo jest znacznie bardziej efektywne, np. w Niemczech, udzia³ pañstwa w finansowaniu tego systemu wynosi ok. 75%. Daje nam to prawo do stwierdzenia, ¿e przez kilkunaœcie najbli¿szych lat system ubezpieczenia spo³ecznego rolników musi byæ finansowany w znacznym stopniu przez spo³eczeñstwo. Doskonalenie zaœ tego systemu powinno zmierzaæ, wed³ug propozycji przedstawicieli KRUS, do tego, aby: – wskazaæ w tym systemie wszystkie jego zalety z punktu widzenia spo³ecznego przy pe³nym otwarciu na pozytywne zmiany, – powstrzymaæ pog³êbianie siê dysproporcji miêdzy liczb¹ osób pobieraj¹cych œwiadczenia i liczb¹ osób op³acaj¹cych sk³adki, np. zwolnienie z op³acania sk³adek. 8 Zob. H. P³awucka, Ustawa o ubezpieczeniu spo³ecznym rolników – wybrane problemy prawne, Materia³y informacyjne ZUS, 1995, nr 10; J. Joñczyk, Reforma zabezpieczenia spo³ecznego rolników, Materia³y informacyjne ZUS, 1995, nr 8..

(11) Teoretyczne i praktyczne aspekty dzia³ania.... 23. rolników podejmuj¹cych inn¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹, z jednoczesnym pozbawieniem ich œwiadczeñ z tytu³u prowadzenia gospodarstwa rolnego, – zwiêkszyæ wp³yw na zmniejszenie przyrostu liczby rent inwalidzkich, – podnieœæ sk³adkê na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyñskie, – stosowaæ dop³aty do sk³adek zamiast œwiadczeñ z opieki spo³ecznej. Bardziej radykalne zmiany bêd¹ mog³y nast¹piæ w momencie, kiedy ulegnie poprawie proporcja pomiêdzy op³acaj¹cymi sk³adki na fundusz emerytalno-rentowy a pobieraj¹cymi renty i emerytury z tego funduszu. Obecnie ponad 2,1 mln osób pobiera renty i emerytury, a sk³adki na ten cel p³aci ok. 1,5 mln rolników i to w wysokoœci ustalonej na poziomie odpowiadaj¹cym mo¿liwoœciom ma³ego gospodarstwa rolnego. Literatura Joñczyk J., Reforma zabezpieczenia spo³ecznego rolników, Materia³y informacyjne ZUS, 1995, nr 8. P³awucka H., System ubezpieczenia spo³ecznego rolników, KRUS, Warszawa 1991. P³awucka H., Ustawa o ubezpieczeniu spo³ecznym rolników – wybrane problemy prawne, Materia³y informacyjne ZUS, 1995, nr 10.. Theoretical and Practical Aspects of the Activities of the Farmers’ Social Insurance Fund The Farmers’ Social Insurance Fund is a basic institution of the farmers’ social security system. The subjects of its activities are farmers – farm owners, members of their families and other persons whose activities are connected with agriculture. The Fund is financed by the insured and the state which provides most of the financial means and guarantees the payments. The analysis of the finance of the Fund, the Regional Branch in Kielce given as an example, points to the necessity of introducing certain changes in that respect..

(12)