Zbigniew Jóźwiak, Teresa Makowiec-Dąbrowska, Elżbieta Gadzicka, Jadwiga Siedlecka, Agata Szyjkowska, Marcin Kosobudzki, Piotr Viebig, Alicja Bortkiewicz
USING OF THE ROSA METHOD TO ASSESS
THE MUSCULOSKELETAL LOAD ON COMPUTER WORKSTATIONS
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera / Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, Poland Zakład Fizjologii Pracy i Ergonomii / Department of Work Physiology and Ergonomics
Streszczenie
Wstęp: Celem pracy było porównanie obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego ocenianego za pomocą metody szybkiej oceny
obciążenia fizycznego na stanowiskach w pracy biurowej (rapid office strain assessment − ROSA) i metody szybkiej oceny obciążenia fizycznego ze szczególnym uwzględnieniem kończyn górnych (rapid upper limb assessment − RULA) u operatorów komputerowych oraz określenie korelacji wyników z występowaniem i nasileniem dolegliwości mięśniowo-szkieletowych (musculoskeletal complaints − MSCs) u tych osób. Materiał i metody: W grupie 72 osób (38 kobiet i 34 mężczyzn) pracujących przy komputerze > 4 godz./dobę do oceny obciążenia wykorzystano metody ROSA i RULA. Kwestionariusz wzorowany na Standardized Nordic Questionnary służył do oceny częstotliwości i nasilenia MSCs. Wyniki: Dolegliwości mięśniowo-szkieletowe wystąpiły u ok. 66% kobiet i 62% mężczyzn badanych w ciągu ostatniego roku. Wyniki uzyskane za pomocą obu metod nie były zbieżne. Końcowy wynik metody ROSA (ska-la 1−10 pkt) wynosił 26 pkt (M±SD = 3,51±1,09), a metody RULA (ska(ska-la 1−7 pkt) – 2−4 pkt (M±SD = 3,00±0,17). Wartości ocen cząstkowych i oceny końcowej w metodzie ROSA były skorelowane z liczbą jednocześnie występujących dolegliwości oraz nasilenia dolegliwości w różnych okolicach układu mięśniowo-szkieletowego. Ocena pozycji poszczególnych części ciała podczas pracy u osób z dolegliwościami i bez nich, przeprowadzona za pomocą metody RULA, była prawie identyczna. Wnioski: Wykazano, że metoda ROSA jest użytecznym i łatwym w użyciu narzędziem do oceny komputerowych stacji roboczych, którego stosowanie może być rozpowszechniane. Med. Pr. 2019;70(6):675–699
Słowa kluczowe: ergonomia, RULA, stanowisko komputerowe, obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego,
dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego, ROSA
Abstract
Background: The aim of the study was to compare the musculoskeletal system load assessed using the rapid office strain assessment
(ROSA) and rapid upper limb assessment (RULA) methods in computer operators, and to determine the correlation of the obtained results with the occurrence and intensity of musculoskeletal complaints (MSCs) in these individuals. Material and Methods: In a group of 72 persons (38 women and 34 men) working with a computer for > 4 h/day, the ROSA and RULA methods were used to assess the load, while a questionnaire modeled on the Standardized Nordic Questionnary was used to assess the frequency and severity of MSCs. Results: Musculoskeletal complaints occurred in about 66% of the investigated women and 62% of the investi-gated men within the previous year. The results of the ROSA and RULA methods were not convergent. The final result of the ROSA method (scale 1−10 pts) was 2−6 pts (M = 3.51±1.09), while the final result of the RULA method (scale 1−7 pts) ranged 2−4 pts (3.00±0.17). The values of partial and final scores in the ROSA method were correlated with the number of concurrent ailments and intensity of complaints in various regions of the musculoskeletal system. The assessment of the position of particular parts of the body during work, performed using the RULA method, in people with or without MSCs was almost identical. Conclusions: The use of the ROSA method has shown that it is a useful and easy-to-use tool for assessing computer workstations and can be successfully disseminated. Med Pr. 2019;70(6):675–99
Key words: ergonomics, RULA, computer workstation, musculoskeletal load, musculoskeletal complaints, ROSA
Autor do korespondencji / Corresponding author: Zbigniew Jóźwiak, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Zakład Fizjologii Pracy i Ergonomii, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: zbyszekjoz@gmail.com
Nadesłano: 10 grudnia 2018, zatwierdzono: 5 marca 2019
ZASTOSOWANIE METODY ROSA DO OCENY
OBCIĄŻENIA UKŁADU MIĘŚNIOWO-SZKIELETOWEGO
NA KOMPUTEROWYCH STANOWISKACH PRACY
WSTĘP
Komputer jest dziś jednym z podstawowych narzędzi pracy. Wyniki Szóstego Europejskiego Badania Warun-ków Pracy z 2015 r. wskazują, że w Unii Europejskiej 31% pracowników posługuje się komputerem przez prawie cały czas pracy, a 25% – przez 1/4–3/4 czasu pra-cy. Częstość użytkowania komputerów w pracy w ostat-nich 20 latach wzrosła niemal dwukrotnie – w 1991 r. w 12 krajach Unii Europejskiej (przed rozszerzeniem) odsetek pracowników posługujących się komputerem przez prawie cały czas wynosił tylko 14%. W Polsce czę-stość jest nieco niższa od średniej dla Unii Europejskiej: w 2015 r. przez prawie cały czas komputerem posługi-wało się 22% pracowników, a 23% – przez 1/4–3/4 cza-su pracy [1].
Powszechność stosowania komputera jako narzę-dzia pracy wskazuje jednocześnie na znaczenie, jakie dla populacji pracujących mogą mieć negatywne zja-wiska zdrowotne związane z takim rodzajem pracy. W czasach, kiedy nowoczesne monitory nie emitują już szkodliwego promieniowania, najistotniejsze są proble-my dotyczące układów bezpośrednio zaangażowanych w pracę: wzrokowego i mięśniowo-szkieletowego.
Wśród użytkowników komputerów pojawiają się dolegliwości ze strony oczu, takie jak zaczerwienie-nie, zmęczezaczerwienie-nie, podrażniezaczerwienie-nie, pieczenie oraz objawy związane z widzeniem – zmieniona percepcja barw, zwolnienie akomodacji, wrażliwość na światło, widze-nie zamazane lub podwójne. Ten zespół objawów no-si nazwę zespołu widzenia komputerowego (computer
vision syndrom – CVS) [2]. Nasilenie i częstość
wystę-powania CVS zwiększa się wraz z wydłużeniem czasu korzystania z komputera w ciągu dnia oraz nieprawi-dłowym ustawieniem lub użytkowaniem monitora [3]. Częstość występowania tych objawów jest większa niż u osób niekorzystających z komputera i wykonujących inną pracę wzrokową (patrzenie na przedmioty w odle-głości odpowiadającej punktowi bliży wzrokowej), któ-ra jednak nie wiąże się z patrzeniem na monitor [2,3].
Domniemanie, że praca z komputerem ma kon-sekwencje w postaci dolegliwości mięśniowo-szkiele-towych (musculoskeletal complaints – MSCs), wynika z obserwacji, że takie dolegliwości pojawiają się po roz-poczęciu systematycznej (zawodowej) pracy z kompu-terem. Gerr i wsp. [4] twierdzili, że u > 50% pracowni-ków biurowych po roku od rozpoczęcia pracy pojawiły się dolegliwości/zaburzenia dotyczące kończyn górnych oraz szyi i barków. Kolejnym dowodem może być to, że zwiększenie częstości i wydłużenie czasu posługiwania
się komputerem w pracy zbiega się z częstością wystę-powania zaburzeń mięśniowo-szkieletowych [5,6].
Dolegliwości mięśniowo-szkieletowe, których wy-stępowanie jest wiązane z pracą przy komputerze, doty-czą najczęściej kończyn górnych [2,6,7], głowy i szyi [8] oraz pleców [9]. Za występowanie dolegliwości kończyn górnych odpowiada przede wszystkim posługiwanie się myszą komputerową. Z przeprowadzonej przez Ijmker i wsp. [10] szczegółowej analizy kilkudziesięciu publi-kacji wynika, że występuje zależność typu dawka−efekt pomiędzy czasem posługiwania się myszą a dolegliwo-ściami w okolicy ręki/przedramienia. Ogólnie wskaźni-ki ryzyka były wyższe dla okolicy ręka/przedramię niż dla okolicy szyja/kark–barki i wyższe dla czasu posłu-giwania się myszą niż ogólnego czasu posłuposłu-giwania się komputerem.
Występowanie dolegliwości ma swoje konsekwen-cje w postaci nie tylko absencji chorobowej, lecz rów-nież obniżania subiektywnej oceny aktualnej zdolności do pracy, która pogarsza się wraz z wydłużaniem stażu pracy z komputerem [11,12].
Powszechność występowania dolegliwości ze stro-ny układu mięśniowo-szkieletowego oraz udowodnie-nie związku tych dolegliwości z rodzajem wykonywanej pracy (specyficznym obciążeniem układu mięśniowo--szkieletowego) i/lub czasem jej wykonywania powin-no być przesłanką do podejmowania działań zapobie-gawczych. Wszystkie działania muszą być poprzedzo-ne oceną obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego. Opracowano wiele narzędzi – Takala i wsp. [13] doko-nali systematycznej adoko-nalizy 30 metod. Najczęściej stoso-wane są metody obserwacyjne (listy kontrolne ukierun-kowane na opis i specyficzną dla danej metody klasyfi-kację ocen postawy całego ciała lub poszczególnych je-go obszarów, a także ocenę sił wywieranych ręcznie lub ręcznie obsługiwanych ciężarów). Ze względu na specy-fikę pracy przy komputerze do oceny obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego powinna być stosowana me-toda ukierunkowana na pomiar obciążenia górnej po-łowy ciała, taka jak metoda szybkiej oceny obciążenia fizycznego ze szczególnym uwzględnieniem kończyn górnych (rapid upper limb assessment − RULA) [14], której przydatność do oceny obciążenia w pracy przy komputerze potwierdzono w wielu badaniach [15–19]. W Polsce metody tej nie stosowano do oceny obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego podczas pracy z kom-puterem, mimo że jest ona dobrze znana i często oma-wiana na szkoleniach z zakresu BHP i/lub ergonomii.
Stosunkowo nowa jest metoda szybkiej oceny obcią-żenia fizycznego na stanowiskach w pracy biurowej
(ra-pid office strain assessment – ROSA) [20]. Uwzględnia ona
nie tylko pozycję poszczególnych okolic ciała, lecz również aranżację miejsca pracy i sposób wykorzystania wyposa-żenia. Była z powodzeniem stosowana w kilku badaniach, w których stwierdzono jej dużą przydatność [21–23].
Metoda ROSA nie była jeszcze stosowana w Pol-sce, dlatego podjęto próbę jej wdrożenia i sprawdzenia przydatności do oceny stanowisk pracy z komputerem. Wskaźnikiem jej przydatności może być, zdaniem au-torów niniejszego artykułu, nie tylko łatwość jej sto-sowania, czułość i powtarzalność, ale również zakres, w jakim uzyskane oceny mogą być predyktorami skut-ków zdrowotnych dla układu mięśniowo-szkieletowego u operatorów komputerów. Aby porównać ocenę pozy-cji ciała podczas pracy na tych samych stanowiskach, zastosowano metodę RULA.
Cel pracy
Celem pracy było porównanie obciążenia układu mię-śniowo-szkieletowego ocenianego metodami ROSA i RULA u osób pracujących z komputerem oraz ustale-nie współzależności wyników z częstością i nasileustale-niem dolegliwości mięśniowo-szkieletowych u tych osób.
MATERIAŁ I METODY Stanowiska pracy
Badania przeprowadzono w firmie produkującej opa-kowania z kartonu i folii, wśród pracowników wyko-nujących prace administracyjne lub związane z przygo-towaniem i modyfikacją wzorów graficznych do druku
(podstawowym narzędziem pracy był komputer). Pra-cownicy korzystali z nowoczesnych stacjonarnych sys-temów komputerowych (w większości w postaci wielo-monitorowej) oraz laptopów. Stanowiska były wyposa-żone w biurka i krzesła biurowe co najmniej odpowia-dające obowiązującym w Polsce przepisom dotyczącym pracy przy monitorach ekranowych.
Grupa badana
O udział w badaniu poproszono wszystkie osoby (N = = 192) zatrudnione na opisanych stanowiskach.
Kryteriami włączenia do grupy badanej były: co naj-mniej roczny staż pracy na stanowisku i korzystanie z kom- putera podczas pracy przez co najmniej 1 godz. dziennie, zgoda na udział w badaniu ankietowym oraz na wykona-nie fotograficznej dokumentacji pozycji ciała podczas pracy na zaaranżowanym przez siebie stanowisku pracy.
Kryteria wyłączenia to: przebycie poważnych ura-zów dotyczących układu mięśniowo-szkieletowego, zniekształcenia w obrębie tego układu i/lub choroby reumatyczne.
Przeważającą przyczyną rezygnacji z badania by-ła uzasadniana brakiem czasu niechęć do wypełnienia ankiety oraz negatywny stosunek do dokumentacji fo-tograficznej. Ostatecznie w grupie badanej znalazły się 72 osoby (38 kobiet i 34 mężczyzn) (tabela 1).
Metody oceny obciążenia podczas pracy z komputerem Metoda ROSA
Metoda ROSA jest listą kontrolną, według której spraw-dza się konstrukcję, ustawienie i sposób korzystania
Tabela 1. Charakterystyka pracowników obsługujących komputery w badaniu przeprowadzonym w 2018 r. Table 1. Characteristics of the employees using computers in a study conducted in 2018
Zmienna Variable Badani (N = 72) p kobiety women (N = 38) mężczyźni men (N = 34)
M±SD min.–maks.min.–max M±SD min.–maks.min.– max
Wiek [w latach] / Age [years] 36,05±8,32 22–54 36,97±9,03 25–61 0,6550
Wzrost / Height [cm] 165,6±6,80 148–178 180,1±5,70 169–192 < 0,0001
Masa ciała / Body mass [kg] 61,42±9,18 44–99 86,15±10,03 60–105 < 0,0001
BMI 22,32±2,47 18,0–32,0 26,56±3,03 20,5–32,3 < 0,0001
Staż [w latach] / Job seniority [years]
ogólny / total 12,66±9,04 2–35 13,86±8,77 3–42 0,5672
Ta be la 2 . C zę st oś ć w ys tę po w an ia c zy nn ik ów p od cz as o ce ny k rz es ła z a p omo cą me to dy R O SA Ta ble 2 . Th e f re qu en cy o f f ac to rs i de nt ifi ed d ur in g c ha ir a ss es sme nt u sin g t he R O SA me th od Czy nni ki b ęd ące p rze dmio tem o cen y Fac to rs b ein g a ss es se d O cen a [p kt] Sc ore [p ts] Częs toś ć w ys tęp owa ni a Fr eq uen cy o f o cc ur ren ce [%] sta no w iska p rac y k ob iet w om en ’s w or ks ta tio ns sta no w iska p rac y m ężczyzn m en ’s w or ks ta tio ns W ys ok oś ć sie dzi ska / S ea t p an h eig ht noga zg ięt a w k ol anie p od ką tem o k. 90° / k ne e b en t t o a pp ro x. 90° 1 73,68 82,35 sie dzi sk o za ni sk ie − ką t zg ię ci a w k ol an ac h < 90° / s ea t t oo lo w − k ne e a ng le < 90° 2 5,26 8,82 sie dzi sk o za w ys ok ie − ką t zg ię ci a w k ol an ac h > 90° / s ea t t oo hig h − k ne e a ng le > 90° 2 10,53* 2,94 sto py nie m aj ą k on ta kt u z p odło żem / n o f oo t co nt ac t w ith t he g ro un d 3 5,26 0,00 bra k w ys ta rcza jącej p rzes trzeni n a n og i p od p ow ierzc hni ą b iur ka / in sufficien t s pace f or legs b en ea th t he des k s ur face +1 5,26 5,88 w ys ok oś ć sie dzi ska nie j es t r egu lo wa na / s ea t p an h eig ht i s n on-ad ju sta ble +1 0,00 2,94 Głę bo koś ć sie dzi ska / S ea t p an dep th ok. 7,5 cm p rzes trzeni mię dzy k ra w ędzi ą k rzesła a o ko lic ą p od ko la no wą / a pp ro x. 7.5 cm o f s pace b et w een t he e dg e o f t he c ha ir an d t he b ac k o f t he k ne e 1 39,47 58,82 zb yt d uża głę bo koś ć sie dzi ska (< 7,5 cm p rzes trzeni mię dzy k ra w ędzi ą k rzesła a o ko lic ą p od ko la no wą) / s ea t p an dep th t oo b ig (< 7.5 cm o f s pace b et w een t he e dg e o f c ha ir a nd t he b ac k o f t he k ne e) 2 21,05* 5,88 sie dzi sk o j es t zb yt k ró tk ie ( > 7,5 cm p rzes trzeni mię dzy k ra w ędzi ą k rzesła a o ko lic ą p od ko la no wą) / s ea t p an t oo s ho rt (> 7.5 cm o f s pace b et w een t he e dg e o f t he c ha ir a nd t he b ac k o f t he k ne e) 2 3,89* 14,71 głę bo koś ć sie dzi ska nie j es t r egu lo wa na / s ea t p an dep th i s n on-ad ju sta ble +1 31,58 20,59 Po dło kiet ni ki / A rmr es ts ką t 90° mię dzy ra mieniem a p rze dra mieniem, b ar ki s ą r ozl uźnio ne / e lb ows a re s up po rt ed a t 90°, s ho ulder s a re r el ax ed 1 57,89 66,65 po dło kiet ni ki s ą za w ys ok ie (b ar ki s ą uniesio ne) / a rmr es ts a re t oo hig h (s ho ulder s a re s hr ug ge d) 2 10,53 8,82 po dło kiet ni ki s ą za ni sk ie (p rze dra mio na nie s ą p od pa rt e) / a rmr es ts a re t oo lo w (e lb ows a re n ot s up po rt ed) 2 10,53 2,94 po dło kiet ni ki s ą u sta w io ne zb yt szer ok o (ło kcie nie s ą p od pa rt e) l ub ra mio na s ą o dw ie dzio ne p odcza s uży wa ni a p odło kiet ni kó w / / a rmr es ts a re t oo w ide (e lb ows a re n ot s up po rt ed , o r a rm s a re a bd uc te d w hi le u sin g t he a rmr es ts) +1 7,89 8,82 po dło kiet ni ki m aj ą t wa rd ą l ub u szk odzo ną p ow ierzc hnię p ow od uj ąc ą n aci sk n a p rze dra mio na / a rmr es ts h av e a h ar d o r d am ag ed sur face − cr ea tin g a p res sur e p oin t o n t he f or ea rm +1 7,89 8,82 po dło kiet ni ki l ub ws po rni ki p rze dra mio n nie s ą r egu lo wa ne / a rmr es ts o r a rm s up po rts a re n on-ad ju sta ble +1 0,00 0,00 O pa rcie / B ac k s up po rt wła ści w e p od pa rcie p le có w, p od pa rcie lę dźw io w e, ką t mię dzy o pa rciem a sie dzi sk iem 95−110° / p ro per b ac k s up po rt − l um ba r su pp or t a nd c ha ir i s r ec lin ed 95−110° 1 63,16 73,53 bra k p od pa rci a lę dźw io w eg o / n o l um ba r s up po rt 2 21,05 8,82 op ar cie j es t n admier nie o dc hy lo ne (> 110°) / b ac k s up po rt i s r ec lin ed t oo fa r (> 110°) 2 2,63 2,94 bra k p od pa rci a p le có w (t j. s tołe k l ub nie wła ści wa p ozy cj a sie dząc a) / n o b ac k s up po rt (i .e., s to ol o r im pr op er si ttin g p os tur e) 2 7,89 0,00 op ar cie nie j es t r egu lo wa ne / b ac k s up po rt i s n on-ad ju sta ble +1 5,26 1,94 + D od at ko w y p un kt z a w ys tą pi en ie c zy nn ik a o bc ią ża ją ce go / A dd iti on al p oi nt f or t he a gg ra va tin g f ac to r. * S ta ty st yc zn ie i st ot na r óż ni ca c zę st oś ci w ys tę po w an ia d an ej o ce ny n a s ta no w isk ac h k ob ie t i m ęż cz yz n / S ta tis tic al ly s ig ni fic an t d iff er en ce i n t he f re qu en cy o f a g iv en a ss es sm en t a t t he w or ks ta tio ns o f w om en a nd m en .
z poszczególnych elementów stanowiska komputero-wego (wysokość i głębokość siedziska, podłokietników, oparcia, monitora, telefonu, klawiatury i myszy) [20]. Każdy element jest oceniany w skali 1–3 (wyższe oce-ny dotyczą sytuacji stwarzających większą uciążliwość). Ta podstawowa punktacja jest powiększana o oceny dotyczące dodatkowych czynników obciążających (np. brak pod biurkiem przestrzeni na nogi, brak regulacji elementów stanowiska, położenie myszy i klawiatury na różnych poziomach itp.) (tabele 2 i 3). Tworząc punkta-cję, autorzy metody wykorzystali standardy opracowane przez ekspertów z Canadian Standard Association [24] oraz bogatą literaturę dotyczącą ergonomii pracy biuro-wej i pracy przy komputerze.
Łączne oceny elementów sprzętu po uwzględnieniu czasu jego użytkowania wykorzystywane są następnie do przygotowania ocen sumarycznych sprzętów: sek-cja A – krzesło, seksek-cja B – monitor i telefon, seksek-cja C – klawiatura i mysz, sekcja D – monitor i wyposażenie dodatkowe (telefon, klawiatura i mysz), oraz oceny koń-cowej ROSA (tabela 4).
W przypadku czasu użytkowania 1 pkt dodaje się, gdy sprzęt jest używany przez > 1 godz. w trybie cią-głym lub > 4 godz./dzień, a odejmuje się 1 pkt, jeżeli sprzęt używany jest przez < 30 min ciągłej pracy lub < 1 godz./dzień. Czas użytkowania ma wartość 0, jeśli ze sprzętu korzysta się przez 30 min do 1 godz. w trybie ciągłym lub 1–4 godz./dzień. Wyniki sekcji A mieszczą się w zakresie 2–9 pkt, sekcji B, C i D: 1–9 pkt, a ocena końcowa może mieć wartość 1–10 pkt (tabela 4).
Wynik końcowy w metodzie ROSA określa pośred-nio obciążenie układu mięśpośred-niowo-szkieletowego, ry-zyko występowania dolegliwości i zakres wskazanych działań usprawniających stanowisko pracy (tabela 5).
Autorzy metody ROSA określili jej powtarzalność i odtwarzalność, stwierdzając, że są bardzo dobre – od-powiednie współczynniki wynosiły 0,84 i 0,86.
Metoda RULA
Metoda RULA służy do szybkiej oceny ryzyka wystę-powania dolegliwości lub uszkodzeń układu mięśnio-wo-szkieletowego wynikających z wykonywanej pracy, która wymusza określone pozycje ciała i pokonywanie obciążenia (np. praca przy komputerze, szycie maszy-nowe, montaż drobnych elementów itp.) [14]. Autorzy metody przyjęli założenie, że obciążenie jest tym więk-sze, im bardziej położenie danego elementu ciała odbie-ga od uznanego za prawidłowe/naturalne i jest zwięk-szane obciążeniem mięśni wysiłkiem statycznym, po-wtarzalnością ruchów oraz używaniem siły.
Ta be la 2 . C zę st oś ć w ys tę po w an ia c zy nn ik ów p od cz as o ce ny k rz es ła z a p omo cą me to dy R O SA Ta ble 2 . Th e f re qu en cy o f f ac to rs i de nt ifi ed d ur in g c ha ir a ss es sme nt u sin g t he R O SA me th od Czy nni ki b ęd ące p rze dmio tem o cen y Fac to rs b ein g a ss es se d O cen a [p kt] Sc ore [p ts] Częs toś ć w ys tęp owa ni a Fr eq uen cy o f o cc ur ren ce [%] sta no w iska p rac y k ob iet w om en ’s w or ks ta tio ns sta no w iska p rac y m ężczyzn m en ’s w or ks ta tio ns W ys ok oś ć sie dzi ska / S ea t p an h eig ht noga zg ięt a w k ol anie p od ką tem o k. 90° / k ne e b en t t o a pp ro x. 90° 1 73,68 82,35 sie dzi sk o za ni sk ie − ką t zg ię ci a w k ol an ac h < 90° / s ea t t oo lo w − k ne e a ng le < 90° 2 5,26 8,82 sie dzi sk o za w ys ok ie − ką t zg ię ci a w k ol an ac h > 90° / s ea t t oo hig h − k ne e a ng le > 90° 2 10,53* 2,94 sto py nie m aj ą k on ta kt u z p odło żem / n o f oo t co nt ac t w ith t he g ro un d 3 5,26 0,00 bra k w ys ta rcza jącej p rzes trzeni n a n og i p od p ow ierzc hni ą b iur ka / in sufficien t s pace f or legs b en ea th t he des k s ur face +1 5,26 5,88 w ys ok oś ć sie dzi ska nie j es t r egu lo wa na / s ea t p an h eig ht i s n on-ad ju sta ble +1 0,00 2,94 Głę bo koś ć sie dzi ska / S ea t p an dep th ok. 7,5 cm p rzes trzeni mię dzy k ra w ędzi ą k rzesła a o ko lic ą p od ko la no wą / a pp ro x. 7.5 cm o f s pace b et w een t he e dg e o f t he c ha ir an d t he b ac k o f t he k ne e 1 39,47 58,82 zb yt d uża głę bo koś ć sie dzi ska (< 7,5 cm p rzes trzeni mię dzy k ra w ędzi ą k rzesła a o ko lic ą p od ko la no wą) / s ea t p an dep th t oo b ig (< 7.5 cm o f s pace b et w een t he e dg e o f c ha ir a nd t he b ac k o f t he k ne e) 2 21,05* 5,88 sie dzi sk o j es t zb yt k ró tk ie ( > 7,5 cm p rzes trzeni mię dzy k ra w ędzi ą k rzesła a o ko lic ą p od ko la no wą) / s ea t p an t oo s ho rt (> 7.5 cm o f s pace b et w een t he e dg e o f t he c ha ir a nd t he b ac k o f t he k ne e) 2 3,89* 14,71 głę bo koś ć sie dzi ska nie j es t r egu lo wa na / s ea t p an dep th i s n on-ad ju sta ble +1 31,58 20,59 Po dło kiet ni ki / A rmr es ts ką t 90° mię dzy ra mieniem a p rze dra mieniem, b ar ki s ą r ozl uźnio ne / e lb ows a re s up po rt ed a t 90°, s ho ulder s a re r el ax ed 1 57,89 66,65 po dło kiet ni ki s ą za w ys ok ie (b ar ki s ą uniesio ne) / a rmr es ts a re t oo hig h (s ho ulder s a re s hr ug ge d) 2 10,53 8,82 po dło kiet ni ki s ą za ni sk ie (p rze dra mio na nie s ą p od pa rt e) / a rmr es ts a re t oo lo w (e lb ows a re n ot s up po rt ed) 2 10,53 2,94 po dło kiet ni ki s ą u sta w io ne zb yt szer ok o (ło kcie nie s ą p od pa rt e) l ub ra mio na s ą o dw ie dzio ne p odcza s uży wa ni a p odło kiet ni kó w / / a rmr es ts a re t oo w ide (e lb ows a re n ot s up po rt ed , o r a rm s a re a bd uc te d w hi le u sin g t he a rmr es ts) +1 7,89 8,82 po dło kiet ni ki m aj ą t wa rd ą l ub u szk odzo ną p ow ierzc hnię p ow od uj ąc ą n aci sk n a p rze dra mio na / a rmr es ts h av e a h ar d o r d am ag ed sur face − cr ea tin g a p res sur e p oin t o n t he f or ea rm +1 7,89 8,82 po dło kiet ni ki l ub ws po rni ki p rze dra mio n nie s ą r egu lo wa ne / a rmr es ts o r a rm s up po rts a re n on-ad ju sta ble +1 0,00 0,00 O pa rcie / B ac k s up po rt wła ści w e p od pa rcie p le có w, p od pa rcie lę dźw io w e, ką t mię dzy o pa rciem a sie dzi sk iem 95−110° / p ro per b ac k s up po rt − l um ba r su pp or t a nd c ha ir i s r ec lin ed 95−110° 1 63,16 73,53 bra k p od pa rci a lę dźw io w eg o / n o l um ba r s up po rt 2 21,05 8,82 op ar cie j es t n admier nie o dc hy lo ne (> 110°) / b ac k s up po rt i s r ec lin ed t oo fa r (> 110°) 2 2,63 2,94 bra k p od pa rci a p le có w (t j. s tołe k l ub nie wła ści wa p ozy cj a sie dząc a) / n o b ac k s up po rt (i .e., s to ol o r im pr op er si ttin g p os tur e) 2 7,89 0,00 op ar cie nie j es t r egu lo wa ne / b ac k s up po rt i s n on-ad ju sta ble +1 5,26 1,94 + D od at ko w y p un kt z a w ys tą pi en ie c zy nn ik a o bc ią ża ją ce go / A dd iti on al p oi nt f or t he a gg ra va tin g f ac to r. * S ta ty st yc zn ie i st ot na r óż ni ca c zę st oś ci w ys tę po w an ia d an ej o ce ny n a s ta no w isk ac h k ob ie t i m ęż cz yz n / S ta tis tic al ly s ig ni fic an t d iff er en ce i n t he f re qu en cy o f a g iv en a ss es sm en t a t t he w or ks ta tio ns o f w om en a nd m en .
Ta be la 3 . C zę st oś ć w ys tę po w an ia c zy nn ik ów p od cz as o ce ny mo ni to ra i u rz ąd ze ń p er yf er yj ny ch ( mo ni to r, t el ef on , m ys z i k la w ia tu ra ) z a p omo cą me to dy R O SA Ta ble 3 . Th e f re qu en cy o f f ac to rs i de nt ifi ed d ur in g mo ni to r a nd p er ip he ra ls ( mo ni to r, t el ep ho ne , mo us e, a nd k ey bo ar d) a ss es sme nt u sin g t he R O SA me th od Czy nni ki b ęd ące p rze dmio tem o cen y Fac to rs b ein g a ss es se d O cen a [p kt] Sc ore [p ts] Częs toś ć w ys tęp owa ni a Fr eq uen cy o f o cc ur ren ce [%] sta no w iska p rac y k ob iet w om en ’s w or ks ta tio ns sta no w iska p rac y m ężczyzn m en ’s w or ks ta tio ns M on itor / M on itor ek ra n n a w yci ąg nię cie r ęk i / e kra n u sta w io ny n a w ys ok oś ci o czu / s cr een a t a rm ’s len gt h/s cr een p osi tio ne d a t t he e ye le ve l 1 78,95 88,24 ek ra n zb yt ni sk o (o bs er wac ja e kra nu w ym aga p oc hy leni a gło w y) / s cr een t oo lo w (c au sin g n ec k flexio n t o v ie w t he s cr een) 2 7,89 2,94 ek ra n zb yt w ys ok o (o bs er wac ja e kra nu w ym aga p odn oszeni a gło w y) / s cr een t oo hig h (c au sin g n ec k ext en sio n t o v ie w t he s cr een) 3 2,63 0,00 użyt ko w ni k m usi s kr ęc ać gło w ę, a by o bs er w ować e kra n / u ser r eq uir ed t o t w ist hi s/h er n ec k in o rder t o v ie w t he s cr een +1 7,89 17,65 ek ra n za d ale ko (p oza za sięg iem r ęk i, > 75 cm) / s cr een t oo fa r (n ot a t a rm ’s len gt h, > 75 cm) +1 10,53 2,94 bra k uc hw yt u n a do kum en ty (j eże li j es t ws kaza ny) / do cum en t h older n ot p res en t (w hen r eq uir ed) +1 2,63 2,94 na e kra nie w ys tęp uj ą o db la sk i / g la re o n t he s cr een +1 7,89 8,82 Te lef on / T elep ho ne uży wa ny j es t zes ta w słuc ha w ko w y / o bsługa t elef on u j edn ą r ęką, szyj a w p ozy cji n eu tra ln ej, t elef on u sta w io ny j es t w o dległoś ci 30 cm o d użyt ko w ni ka / h ead set u se d/o ne h an d o n t he t elep ho ne a nd t he n ec k in a n eu tra l p os tur e, t elep ho ne p osi tio ne d w ithin 30 cm 1 15,79 35,29 te lef on umieszczo ny w o dległoś ci > 30 cm o d użyt ko w ni ka / t elep ho ne p osi tio ne d > 30 cm 2 34,21 32,35 uży wa nie gło w y i ra mieni a do p od trzy m ywa ni a t elef on u / n ec k a nd s ho ulder h old u se d +2 18,42 11,76 bra k m ożli w oś ci k orzys ta ni a z t elef on u b ez uży ci a rą k / n o h an ds f re e o pt io ns +1 44,74 26,74 M ysz / M ou se m ysz w linii p ros tej z p rze dra mieniem / m ou se in lin e w ith t he s ho ulder 1 47,37 67,65 obsługa m yszy w ym aga o dw ie dzeni a ra mieni a / r eac h t o t he m ou se/m ou se n ot in lin e w ith t he s ho ulder 2 31,58 35,29 uży cie m yszy w ym aga c hw yt u t yp u pin ch (m ysz j es t zb yt m ała) / p in ch g rip r eq uir ed t o u se t he m ou se/m ou se t oo sm al l +1 7,89 2,94 m ysz i k la w ia tura n a r óżn yc h p ozio m ac h / m ou se a nd k ey bo ar d o n diff er en t s ur faces +2 18,42* 0,00 twa rde p od pa rcie dło ni p odcza s o bsług i m yszy / h ar d p alm r es t/p res sur e p oin t w hi le u sin g t he m ou se +1 50,00* 14,71 K la w ia tura / K ey bo ar d nadga rs tk i w p ozy cji n at ura ln ej, b ar ki s ą r ozl uźnio ne / w ris ts a re s tra ig ht, s ho ulder s a re r el ax ed 1 50,00 79,41 po dcza s p isa ni a r ęka j es t zg ięt a g rzb iet ow o w n adga rs tk u > 15° / w ris ts a re ext en de d > 15° o f ext en sio n 2 26,32 11,76 po dcza s p isa ni a r ęce s ą w zg ię ci u ło kcio w ym / w ris ts a re de vi at ed w hi le t yp in g +1 2,63 0,00 kl aw ia tura zb yt w ys ok o, b ar ki s ą uniesio ne / k ey bo ar d t oo hig h, s ho ulder s a re s hr ug ge d +1 0,00 0,00 nac hy lenie k la w ia tur y nie j es t r egu lo wa ne / k ey bo ar d p la tfo rm i s n on-ad ju sta ble +1 7,89 8,82 prac a w ym aga sięga ni a w ys ok o (p ow yżej gło w y) / r eac hin g t o o ver he ad i tem s +1 7,89 2,94 + D od at ko w y p un kt z a w ys tą pi en ie c zy nn ik a o bc ią ża ją ce go / A dd iti on al p oi nt f or t he a gg ra va tin g f ac to r. * S ta ty st yc zn ie i st ot na r óż ni ca c zę st oś ci w ys tę po w an ia d an ej o ce ny n a s ta no w isk ac h k ob ie t i m ęż cz yz n / S ta tis tic al ly s ig ni fic an t d iff er en ce i n t he f re qu en cy o f a g iv en a ss es sm en t a t t he w or ks ta tio ns o f w om en a nd m en .
Tabela 4. Tabele wykorzystywane do tworzenia sumarycznych ocen elementów komputerowego stanowiska pracy:
a) sekcja A − krzesło, b) sekcja B − monitor i telefon, c) sekcja C − klawiatura i mysz, d) sekcja D − monitor i wyposażenie dodatkowe oraz e) do uzyskania oceny końcowej za pomocą metody ROSA
Table 4. Scoring charts for sub-sections: a) section A − chair, b) section B − monitor and telephone, c) section C − keyboard and mouse,
d) section D − monitor and peripherals, as well as e) ROSA final score a) Ocena [pkt] Scoring [pts] Podłokietniki + oparcie [pkt]
Arm rest + back support score [pts] 2 3 4 5 6 7 8 9 Wysokość siedziska + głębokość siedziska / / Seat pan height + seat pan depth 2 2 2 3 4 5 6 7 8 3 2 2 3 4 5 6 7 8 4 3 3 3 4 5 6 7 8 5 4 4 4 4 5 6 7 8 6 5 5 5 5 6 7 8 9 7 6 6 6 7 7 8 8 9 8 7 7 7 8 8 9 9 9 b) Ocena [pkt] Scoring [pts]
Monitor + ocena czasu użytkowania [pkt]
Monitor + duration score [pts] 0 1 2 3 4 5 6 7 Telefon + ocena czasu użytkowania / / Telephone + duration score 0 1 1 1 2 3 4 5 6 1 1 1 2 2 3 4 5 6 2 1 2 2 3 3 4 6 7 3 2 2 3 3 4 5 6 8 4 3 3 4 4 5 6 7 8 5 4 4 5 5 6 7 8 9 6 5 5 6 7 8 8 9 9 c) Ocena [pkt] Scoring [pts]
Klawiatura + ocena czasu użytkowania [pkt]
Keyboard + duration score [pts] 0 1 2 3 4 5 6 7 Mysz + ocena czasu użytkowania / / Mouse + duration score 0 1 1 1 2 3 4 5 6 1 1 1 2 3 4 5 6 7 2 1 2 2 3 4 5 6 7 3 2 3 3 3 5 6 7 8 4 3 4 4 5 5 6 7 8 5 4 5 5 6 6 7 8 9 6 5 6 6 7 7 8 8 9 7 6 7 7 8 8 9 9 9 d) e) Ocena [pkt] Scoring [pts]
Wynik sekcji C (klawiatura + mysz) [pkt]
Section C score (keyboard + mouse) [pts] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Wynik sekcji B (monitor + telefon) / / Section B score (monitor + telephone) 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2 2 2 3 4 5 6 7 8 9 3 3 3 3 4 5 6 7 8 9 4 4 4 4 4 5 6 7 8 9 5 5 5 5 5 5 6 7 8 9 6 6 6 6 6 6 6 7 8 9 7 7 7 7 7 7 7 7 8 9 8 8 8 8 8 8 8 8 8 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 Ocena [pkt] Scoring [pts]
Wynik sekcji D (monitor + wyposażenie dodatkowe)
[pkt]
Section D score (monitor + peripherals) [pts] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Wynik sekcji A (krzesło) + ocena czasu użytkowania / / Section A score (chair) + duration score 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2 2 2 3 4 5 6 7 8 9 10 3 3 3 3 4 5 6 7 8 9 10 4 4 4 4 4 5 6 7 8 9 10 5 5 5 5 5 5 6 7 8 9 10 6 6 6 6 6 6 6 7 8 9 10 7 7 7 7 7 7 7 7 8 9 10 8 8 8 8 8 8 8 8 8 9 10 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10
W metodzie RULA najpierw przeprowadzana jest ocena obciążenia kończyny górnej. Składają się na nią:
■
ocena położenia ramienia w płaszczyźnie strzałko-wej (1–4 pkt, w zależności od kąta ustawienia) zwięk-szana, gdy bark jest uniesiony (+1 pkt) lub ramię jest odwiedzione (+1 pkt), a zmniejszana (–1 pkt), gdy ramię jest podparte lub badany korzysta z opar-cia krzesła;■
ocena położenia przedramienia w płaszczyźnie strzałkowej (1–2 pkt), w zależności od kąta usta-wienia) zwiększana, gdy podczas pracy przedramię w płaszczyźnie czołowej przekracza linię pośrod-kową ciała (+1 pkt) lub gdy jest odchylone w bok (+1 pkt);■
ocena położenia nadgarstka w zależności od ką-ta zgięcia/prostowania ręki (1–3 pkt) zwiększana, gdy występuje promieniowe (+1 pkt) lub łokciowe (+1 pkt) zgięcie nadgarstka;■
ocena skręcenia nadgarstka (1 pkt – gdy nie ma skręcenia lub jest ono umiarkowane, 2 pkt – gdy skręcenie jest na granicy zakresu).Uzyskane oceny cząstkowe wstawia się do tabeli A, z której odczytuje się obciążenie posturalne kończyny górnej (1–9 pkt). Następnie wynik A zwiększa się, gdy wy-stępuje obciążenie mięśni wysiłkiem statycznym (pozycja jest utrzymywana przez > 1 min: +1 pkt) lub gdy wy-stępuje powtarzalność ruchów (jeżeli częstotliwość ru-chów jest > 4/min: +1 pkt) oraz gdy używana jest siła:
■
0 pkt: < 2 kg, wysiłek przerywany, sporadyczny;■
+1 pkt: 2−10 kg, wysiłek przerywany, sporadyczny;■
+2 pkt: 2−10 kg, wysiłek statyczny lub powtarzalny;■
+3 pkt: > 10 kg, wysiłek statyczny lub powtarzalnyalbo gdy niezależnie od wielkości siły wysiłek nara-sta z dużą szybkością.
W ten sposób uzyskuje się sumę A – skorygowane obciążenie kończyny górnej.
Tabela 5. Interpretacja wyniku końcowego metody ROSA Table 5. Interpretation of the ROSA final score
Wynik końcowy [pkt] Final score
[pts]
Obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego i ryzyko występowania dolegliwości Musculoskeletal system load and the risk of complaints
Działanie Action
1–2 małe / low stanowisko akceptowalne / acceptable workstation
3–4 średnie / medium wskazane jest przeprowadzenie w przyszłości badań
i modyfikacji dotyczących stanowiska / further investigation is recommended, changes may be needed
5–7 wysokie / high stanowisko powinno być dokładnie ocenione i poprawione /
/ exact investigation should be performed, changes are necessary
> 7 bardzo wysokie / very high stanowisko powinno być poprawione natychmiast / changes
needed immediately
Tabela 6. Czas użytkowania poszczególnych elementów wyposażenia stanowiska pracy z komputerem uwzględniający płeć
użytkowników
Table 6. Duration of use of the computer workstation equipment by women and men Użytkownicy / czas użytkowania urządzenia
Users / duration of equipment use KrzesłoChair MonitorMonitor TelephoneTelefon MouseMysz KlawiaturaKeyboard
Kobiety / Women [%]
> 1 godz. ciągle lub > 4 godz./dzień / > 1 h continuously or 4 h/day 97,4 97,4 18,4 89,5 89,5
1−4 godz./dzień lub ciągle 0,5−1 godz. / 1−4 h/day or 0.5–1 h continuously 2,6 2,6 29,0 10,5 10,5
< 1 godz./dzień lub ciągle < 0,5 godz. / < 1 h/day or < 0.5 h continuously 52,6
Mężczyźni / Men [%]
> 1 godz. ciągle lub > 4 godz./dzień / > 1 h continuously or 4 h/day 88,2 88,2 17,6 88,2 85,3
1−4 godz./dzień lub ciągle 0,5−1 godz. / 1−4 h/day or 0.5–1 h continuously 11,8 11,8 20,6 11,8 14,7
Kolejnym krokiem jest ocena obciążenia tułowia i kończyn dolnych:
■
ocena położenia szyi w płaszczyźnie strzałkowej (1–4 pkt, w zależności od kąta ustawienia) zwięk-szana, gdy głowa jest skręcona (+1 pkt) lub pochylo-na w bok (+1 pkt);■
ocena położenia tułowia w płaszczyźnie strzałkowej (1–4 pkt, w zależności od kąta ustawienia) zwięk-szana, gdy tułów jest skręcony (+1 pkt) lub pochylo-ny w bok (+1 pkt);■
ocena położenia kończyn dolnych (stopy podparte: +1 pkt, niepodparte: +2 pkt).Te oceny cząstkowe wstawia się do tabeli B, z której od-czytuje się obciążenie posturalne tułowia (1–9 pkt). Na-stępnie wynik B zwiększa się, analogicznie jak wynik A, o ocenę obciążenia mięśni, uzyskując w ten sposób skory-gowane obciążenie tułowia i kończyn dolnych – sumę B.
Ostatnim krokiem jest wstawienie sumy A i B do ta-beli C w celu uzyskania wyniku końcowego, który może mieć wartość 1–7 pkt.
Każdej kategorii wyniku końcowego przypisane są strefy ryzyka i zalecane działania, które należy podjąć, aby ryzyko wyeliminować (tabela 9).
Procedura przeprowadzania oceny obciążenia metodami ROSA i RULA
Ocena obciążenia była dokonywana przez jednego ze współautorów artykułu – eksperta mającego doświad-czenie w posługiwaniu się zarówno metodą ROSA, jak i RULA.
Pierwszym etapem była obserwacja stanowiska pra-cy, pozycji ciała i sposobu wykonywania pracy (rodzaj zadań, tempo pracy). Następnie dane dotyczące każde-go stanowiska były zapisywane w kwestionariuszu za-wierającym – zgodnie z metodą ROSA – opis konstruk-cji, ustawienia i sposobu korzystania z krzesła, położe-nia i sposobu korzystapołoże-nia z monitora oraz urządzeń pe-ryferyjnych.
Drugi etap to uzupełnienie obserwacji wizualnej wywiadem z pracownikiem. Dotyczył on czasu
użytko-Tabela 7. Średnia ocena poszczególnych elementów stanowiska pracy z komputerem i średnia końcowa ocena obciążenia
przeprowadzona metodą ROSA
Table 7. Computer workstation mean sub-sections scoring and mean ROSA final score
Elementy stanowiska pracy / ocena końcowa metodą ROSA ROSA sub-section elements/final scores
Ocena stanowisk pracy [pkt] Workstation scoring
[pts]
p kobiety
women mężczyźnimen
M±SD min.–maks.min.–max M±SD min.–maks.min.–max
Ocena elementów stanowiska / Scores of workstation equipment
wysokość siedziska / seat pan height 2,26±0,64 1–4 2,05±0,54 1–3 0,1540
głębokość siedziska / seat pan depth 2,57±0,72 1–4 2,29±0,63 1–4 0,0801
podłokietniki / armrests 2,34±0,67 1–4 2,18±0,72 1–4 0,3139
oparcie / back support 2,29±0,51 1–3 2,03±0,46 1–3 0,0276
monitor / monitor 2,32±0,96 1–6 2,24±0,70 1–4 0,6889
telefon / telephone 1,87±1,21 0–4 1,32±1,15 0–4 0,0548
klawiatura / keyboard 2,21±0,70 1–4 2,03±0,56 1–3 0,2396
mysz / mouse 2,63±1,13 1–5 2,38±0,95 1–5 0,3172
Ocena obciążenia w poszczególnych sekcjach / Sub-sections scores
sekcja A (krzesło) / section A (chair) 3,32±0,87 2–6 3,12±0,59 1–5 0,2691
sekcja B (monitor i telefon) / section B (monitor and telephone) 2,42±1,18 1–6 2,03±0,94 1–5 0,1257
sekcja C (klawiatura i mysz) / section C (keyboard and mouse) 2,87±1,40 1–6 2,47±0,99 1–5 0,1728
sekcja D (sekcja B i C) / section D (sections B and C) 3,26±1,41 1–6 2,62±1,02 1–5 0,0306
Tabela 8. Ocena pozycji ciała i obciążenia podczas pracy z komputerem – wyniki uzyskane za pomocą metody RULA
Table 8. The rapid upper limb assessment (RULA) − scores for body elements positions during work on a computer and the RULA
final score
Zmienna Variable
Ocena końcowa RULA final score
p kobiety
women mężczyźnimen
M±SD min.–maks.min.–max M±SD min.–maks.min.–max
Pozycja ramienia / Upper arm
prawego / right 1,13±0,47 1–3 1,21±0,59 1–3 0,5569
lewego / left 1,68±0,96* 1–3 2,18±0,99* 1–3 0,0368
Pozycja przedramienia / Lower arm
prawego / right 1,92±0,36 1–3 1,76±0,43 1–2 0,0974
lewego / left 1,53±0,64 1–3 1,58±0,50* 1–2 0,6536
Pozycja nadgarstka / Wrist
prawego / right 1,08±0,36 1–3 1,06±0,34 1–3 0,8091
lewego / left 1,08±0,27 1–2 1 1 0,0967
Skręcenie nadgarstka / Wrist twist
prawego / right 1 1 1 1 1
lewego / left 1,03±0,16 1–2 1 1 0,3478
Ocena pozycji kończyny górnej (wynik A) / Upper limb score (score A)
prawej / right 2,03±0,16 2–3 2,03±0,17 2–3 0,9375
lewej / left 1,53±0,69* 1–4 1,59±0,50* 1–2 0,6665
Wysiłek mięśni / Muscle use 1 1 1 1 1
Użycie siły / Force 0 0 0 0 1
Końcowa ocena kończyn górnych (suma A) / Final upper limb score (sum A)
prawej / right 3,03±0,16 3–4 3,03±0,17 3–4 0,9375
lewej / left 2,53±0,69* 2−5 2,59±0,50* 2–3 0,6665
Pozycja szyi / Neck 1,05±0,22 1–2 1,09±0,29 1–2 0,5595
Pozycja tułowia / Trunk 1,03±0,16 1–2 1,06±0,24 1–2 0,4977
Pozycja kończyn dolnych / Legs 1 1 1 1 1
Ocena pozycji szyi, tułowia i kończyn dolnych (wynik B) / Neck, trunk and
legs score (score B) 2,00±0,00 2 1,97±0,17 1–2 0,2937
Wysiłek mięśni / Muscle Use 1 1 1 1 1
Użycie siły / Force 0 0 0 0 1
Końcowa ocena szyi, tułowia i kończyn dolnych (suma B) / Final neck, trunk
and legs score (sum B) 3,00±0,00 3 2,97±0,17 2–3 0,2937
Końcowa ocena RULA / RULA final score
z kończyną górną prawą/ right upper limb 3,00±0,00 3 3,00±0,00 3 1
z kończyną górną lewą / left upper limb 3,03±0,16 3–4 2,97±0,17 2–3 0,1610
wania poszczególnych elementów stanowiska kompute-rowego.
Trzeci etap to fotograficzna dokumentacja w 4–8 uję- ciach stanowiska i najczęściej przyjmowanej pozycji podczas pracy. Liczba ujęć zależała od dostępu do sta-nowiska. Celem było zarejestrowanie wszystkich ele-mentów podlegających ocenie w metodzie ROSA, a tak-że pozycji poszczególnych elementów ciała ocenianych w metodzie RULA.
Badanie częstości i nasilenia dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego
Wszystkie osoby wypełniły kwestionariusz przygoto-wany specjalnie dla potrzeb tego badania. Zawierał on pytania dotyczące płci, wieku, stażu pracy, danych an-tropometrycznych oraz dolegliwości (drętwienie, ból, dyskomfort) w poszczególnych okolicach układu mię-śniowo-szkieletowego, ich skutków i sposobu postępo-wania, jeśli takie dolegliwości występują. Część kwe-stionariusza dotycząca dolegliwości była wzorowana na norweskim kwestionariuszu dolegliwości mięśnio-wo-szkieletowych [25]. Modyfikacje polegały na zbiera-niu informacji na temat dolegliwości osobno w prawej i lewej kończynie górnej i dolnej oraz na rezygnacji ze szczegółowych danych na temat czasu trwania dolegli-wości i związanych z nimi trudności w pracy.
Pytano o to, czy w wyróżnionych okolicach anato-micznych (szyja/kark, kręgosłup piersiowy, kręgosłup lędźwiowy, barki/ramiona, łokcie, przedramiona, nad-garstki, palce rąk, biodra/pośladki, uda, kolana, podu-dzia, kostki/stopy) dolegliwości kiedykolwiek występo-wały, a jeżeli tak, to czy występowały w ostatnich 12 mie- siącach (pkt 1), 4 tygodniach (pkt 2) lub w dniu badania (pkt 3) oraz o to, czy w ostatnich 12 miesiącach dolegli-wości zmuszały do zaprzestania pracy lub zmiany sposo-bu jej wykonywania (pkt 4), skorzystania z porady leka-rza lub fizjoterapeuty (pkt 5), stosowania leków (pkt 6), korzystania ze zwolnienia lekarskiego (pkt 7). Suma po-zytywnych wskazań w punktach 1−7 była oceną nasile-nia dolegliwości w danej okolicy ciała.
Analiza statystyczna
Analizę statystyczną obejmującą statystykę opisową i ana- lityczną przeprowadzono za pomocą komputerowe-go programu Statistica wersja 10. Ponieważ rozkłady wyników metody ROSA i RULA oraz ocen dolegliwo-ści mięśniowo-szkieletowych nie były normalne (test Shapiro-Wilka), do badania związku tych zmiennych zastosowano korelację ρ Spearmana. Do badania za-leżności między pozostałymi zmiennymi
zastosowa-Ta be la 9 . C zę st oś ć w ys tę po w an ia d ol eg liw oś ci z e s tr on y u kł ad u r uc hu u k ob ie t ( K ) i m ęż cz yz n ( M ) o ra z l ic zb a ok ol ic , w k tó ry ch d ol eg liw oś ci w ys tę po w ał y Ta ble 9 . Th e f re qu en cy o f c om pl ai nt s f ro m t he mo to r s ys te m i n w ome n ( W ) a nd me n ( M ), a nd t he n um be r o f r eg io ns o f o cc ur re nc e Zmienn a Va ria bl e W ys tęp owa nie do leg liw oś ci C om pl ain ts o cc ur ren ce ki edy kolw ie k eve r w os ta tnic h 12 miesi ąc ac h in t he p as t 12 m on th s w os ta tnic h 4 t yg odni ac h in t he p as t 4 w ee ks w dni u b ad ani a on t he d ay o f t he exa min at io n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n Bad ani , u k tó ry ch w ys tęp owały do leg liw oś ci / S ub je cts rep or tin g co m pl ain ts [n (%)] 31 (81,58) 25 (73,53) 25 (65,79) 21 (61,76) 21 (55,26) 15 (44,12) 16 (42,11) 8 (26,47) O ko lice ci ała, w k tó ry ch w ys tęp owały do leg liw oś ci / B od y reg io ns, in w hic h t her e w er e co m pl ain ts [n] (M±S D) 3,23±2,94 3,03±3,26 2,11±2,51 2,32±2,83 1,45±2,21 1,44±2,26 0,74±1,00 0,82±1,91
no korelację Pearsona. Za poziom istotności przyjęto p < 0,05.
WYNIKI
Charakterystykę badanych osób przedstawiono w tabeli 1. Grupa składała się z 38 kobiet i 34 mężczyzn w wie-ku średnio ok. 36 lat, z ogólnym stażem pracy średnio ok. 13 lat i stażem na stanowisku średnio > 6 lat. Staż ogólny był statystycznie istotnie skorelowany z wiekiem (u kobiet r = 0,914, u mężczyzn r = 0,957), nieco słabiej z wiekiem był skorelowany staż pracy na konkretnym stanowisku (u kobiet r = 0,725, u mężczyzn r = 0,820). Z wiekiem statystycznie istotnie skorelowany był rów-nież wskaźnik masy ciała (BMI) (u kobiet r = 0,336, u mężczyzn r = 0,493).
Ocena stanowisk pracy z komputerem – metoda ROSA
Większość badanych korzystała z komputera w ciągu dnia pracy przez > 4 godz. Tylko ok. 3% kobiet i ok. 12% mężczyzn korzystało z komputera krócej niż przez 4 godz./ /dzień. Z elementów stanowiska komputerowego naj-mniej używanym sprzętem był telefon stacjonarny: > 50% badanych korzystało z niego krócej niż przez 1 godz. w ciągu dnia (tabela 10).
Opis stanowisk pracy z komputerem oraz częstość dokonywania ocen przez uczestników badania przed-stawiono w tabelach 2 i 3, a średnie wartości ocen ele-mentów stanowisk pracy, uwzględniające również czas użytkowania sprzętu, podano w tabeli 11. Stanowiska pracy kobiet uzyskały wyższą (gorszą) ocenę niż stano-wiska pracy mężczyzn: istotnie więcej kobiet siedziało na krześle zbyt wysokim (10,53% vs 2,94%), ze zbyt głę-bokim siedziskiem (20,05% vs 5,88%). Tylko u kobiet (18,42%) mysz i klawiatura były ustawione na różnych poziomach, a 50% kobiet wskazywało, że podczas ko-rzystania z myszy opierało rękę na twardym podłożu.
Około 40% stanowisk kobiet i > 60% stanowisk męż-czyzn uzyskało końcową ocenę ROSA = 3. Na stanowi-skach pracy mężczyzn najwyższa ocena (w skali 1–10) miała wartość 5 (3 stanowiska), a na stanowiskach ko-biet najwyższe oceny miały wartość 6 (4 stanowiska) (rycina 1).
Ocena pozycji ciała podczas pracy z komputerem – metoda RULA
Wyniki oceny pozycji poszczególnych elementów ukła-du ruchu podczas pracy z komputerem metodą RULA przedstawiono w tabeli 12. Średnie oceny położenia ra- Tabe
la 1 0. W ys tę po w an ie d ol eg liw oś ci w p os zc ze gó ln yc h ok ol ic ac h u kł ad u r uc hu u k ob ie t i m ęż cz yz n u ży w aj ąc yc h k om pu te ró w p od cz as p ra cy Ta ble 1 0. Th e o cc ur re nc e o f c om pl ai nt s i n p ar tic ul ar r eg io ns o f t he l oc omo to r s ys te m i n w ome n a nd me n u sin g c om pu te rs d ur in g w or k O ko lic a u kład u r uc hu Reg io ns o f t he lo co m ot or sys tem W ys tęp owa nie do leg liw oś ci C om pl ain ts o cc ur ren ce [%] O cen a n asi leni a do leg liw oś ci [p kt] (M±S D (min.–m aks.)) C om pl ain ts s ev er ity ra tin g [p ts] (M±S D (min.–m ax)) ki edy kolw ie k eve r w os ta tnic h 12 miesi ąc ac h in p as t 12 m on th s w os ta tnic h 4 t yg odni ac h in t he p as t 4 w ee ks w dni u b ad ani a on t he d ay o f t he exa min at io n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n Kr ęg osłu p / S pin e cały / t ot al 2,86±3,53 (0–13) 2,23±2,79 (0–9) szyj a/ka rk / n ec k/cer vic al 36,84 41,18 31,58 29,41 21,05 17,65 10,53 5,88 0,89±1,52 (0–5) 0,59±1,02 (0−4) pier sio w y / t ho racic 18,42 20,59 15,79 17,65 13,16 11,76 7,89 5,88 0,55±1,33 (0–4) 0,41±1,05 (0−4) lę dźw io w y / l um ba r 55,26 50,00 44,74 47,06 31,58 29,41 21,05 17,65 1,42±1,76 (0–5) 1,21±1,68 (0−6) Ko ńczy na g ór na – p ra wa / R ig ht up per lim b 1,71±3,70 (0–16) 0,94±1,54 (0–5) ba rk/ra mię / s ho ulder/u pp er a rm 23,68 26,47 7,89 20,59 5,26 11,76 0,00 2,94 0,29±1,01 (0–4) 0,35±0,77 (0−3) ło kie ć / e lb ow 13,16 5,88 10,53 2,94 2,63 0,00 2,63 0,00 0,29±1,04 (0–5) 0,03±0,17 (0−1) prze dra mię / f or ea rm 18,42 5,88 5,26 2,94 0,00 2,94 0,00 0,00 0,05±0,23 (0–1) 0,06±0,34 (0−2) nadga rs te k / w ris t 34,21 23,53 23,68 20,59 15,79 8,82 7,89 11,76 0,63±1,26 (0–4) 0,50±0,99 (0−3) pa lce r ęk i / h an d fin ger s 15,79 2,94 13,16 0,00 10,53 0,00 5,26 0,00 0,44±1,30 (0–6) 0,00±0,00 (0) Ko ńczy na g ór na – le wa / L eft up per lim b 0,55±1,45 (0–6) 0,32±0,88 (0–4) ba rk / s ho ulder 18,42 11,76 7,89 8,82 2,63 2,94 2,63 0,00 0,16±0,59 (0–3) 0,12±0,41 (0−2) ło kie ć / e lb ow 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00±0,00 (0) 0,00±0,00 (0) prze dra mię / f or ea rm 5,26 2,94 0,00 2,94 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00±0,00 (0) 0,03±0,17 (0−1) nadga rs te k / w ris t 13,16 8,82 10,53 8,82 7,89 2,94 5,26 0,00 0,34±1,02 (0–4) 0,18±0,63 (0−3) pa lce r ęk i / h an d fin ger s 5,26 0,00 2,63 0,00 2,63 0,00 0,00 0,00 0,05±0,32 (0–2) 0,00±0,00 (0) Ko ńczy na do ln a – p ra wa / R ig ht lo w er lim b 0,76±1,92 (0–9) 1,47±4,37 (0–24) bio dr o/p oś lade k / hi p b ut to cks 10,53 14,71 5,26 5,88 5,26 5,88 0,00 5,88 0,18±0,80 (0–4) 0,21±0,84 (0-4) udo / t hig h 2,63 8,82 0,00 5,88 0,00 5,88 0,00 5,88 0,00±0,00 (0) 0,29±1,22 (0−6) ko la no / k ne e 13,16 26,47 5,26 17,65 5,26 11,76 2,63 5,88 0,32±0,19 (0–6) 0,50±1,24 (0−6) po dudzie / s ha nk 2,63 5,88 2,63 5,88 2,63 2,94 0,00 2,94 0,05±0,32 (0–2) 0,21±1,04 (0−6) kos tka/s to pa / a nk le/f oo t 10,53 5,88 2,63 5,88 0,00 2,94 0,00 2,94 0,21±0,74 (0–3) 0,26±1,14 (0−6) Ko ńczy na do ln a – le wa / L eft lo w er lim b 0,92±1,99 (0–8) 1,09±4,14 (0–24) bio dr o/p oś lade k / hi p b ut to cks 10,53 8,88 7,89 2,94 10,53 2,94 0,00 2,94 0,31±1,02 (0–3) 0,09±0,51 (0-4)
Ta be la 1 0. W ys tę po w an ie d ol eg liw oś ci w p os zc ze gó ln yc h ok ol ic ac h u kł ad u r uc hu u k ob ie t i m ęż cz yz n u ży w aj ąc yc h k om pu te ró w p od cz as p ra cy Ta ble 1 0. Th e o cc ur re nc e o f c om pl ai nt s i n p ar tic ul ar r eg io ns o f t he l oc omo to r s ys te m i n w ome n a nd me n u sin g c om pu te rs d ur in g w or k O ko lic a u kład u r uc hu Reg io ns o f t he lo co m ot or sys tem W ys tęp owa nie do leg liw oś ci C om pl ain ts o cc ur ren ce [%] O cen a n asi leni a do leg liw oś ci [p kt] (M±S D (min.–m aks.)) C om pl ain ts s ev er ity ra tin g [p ts] (M±S D (min.–m ax)) ki edy kolw ie k eve r w os ta tnic h 12 miesi ąc ac h in p as t 12 m on th s w os ta tnic h 4 t yg odni ac h in t he p as t 4 w ee ks w dni u b ad ani a on t he d ay o f t he exa min at io n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n Kr ęg osłu p / S pin e cały / t ot al 2,86±3,53 (0–13) 2,23±2,79 (0–9) szyj a/ka rk / n ec k/cer vic al 36,84 41,18 31,58 29,41 21,05 17,65 10,53 5,88 0,89±1,52 (0–5) 0,59±1,02 (0−4) pier sio w y / t ho racic 18,42 20,59 15,79 17,65 13,16 11,76 7,89 5,88 0,55±1,33 (0–4) 0,41±1,05 (0−4) lę dźw io w y / l um ba r 55,26 50,00 44,74 47,06 31,58 29,41 21,05 17,65 1,42±1,76 (0–5) 1,21±1,68 (0−6) Ko ńczy na g ór na – p ra wa / R ig ht up per lim b 1,71±3,70 (0–16) 0,94±1,54 (0–5) ba rk/ra mię / s ho ulder/u pp er a rm 23,68 26,47 7,89 20,59 5,26 11,76 0,00 2,94 0,29±1,01 (0–4) 0,35±0,77 (0−3) ło kie ć / e lb ow 13,16 5,88 10,53 2,94 2,63 0,00 2,63 0,00 0,29±1,04 (0–5) 0,03±0,17 (0−1) prze dra mię / f or ea rm 18,42 5,88 5,26 2,94 0,00 2,94 0,00 0,00 0,05±0,23 (0–1) 0,06±0,34 (0−2) nadga rs te k / w ris t 34,21 23,53 23,68 20,59 15,79 8,82 7,89 11,76 0,63±1,26 (0–4) 0,50±0,99 (0−3) pa lce r ęk i / h an d fin ger s 15,79 2,94 13,16 0,00 10,53 0,00 5,26 0,00 0,44±1,30 (0–6) 0,00±0,00 (0) Ko ńczy na g ór na – le wa / L eft up per lim b 0,55±1,45 (0–6) 0,32±0,88 (0–4) ba rk / s ho ulder 18,42 11,76 7,89 8,82 2,63 2,94 2,63 0,00 0,16±0,59 (0–3) 0,12±0,41 (0−2) ło kie ć / e lb ow 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00±0,00 (0) 0,00±0,00 (0) prze dra mię / f or ea rm 5,26 2,94 0,00 2,94 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00±0,00 (0) 0,03±0,17 (0−1) nadga rs te k / w ris t 13,16 8,82 10,53 8,82 7,89 2,94 5,26 0,00 0,34±1,02 (0–4) 0,18±0,63 (0−3) pa lce r ęk i / h an d fin ger s 5,26 0,00 2,63 0,00 2,63 0,00 0,00 0,00 0,05±0,32 (0–2) 0,00±0,00 (0) Ko ńczy na do ln a – p ra wa / R ig ht lo w er lim b 0,76±1,92 (0–9) 1,47±4,37 (0–24) bio dr o/p oś lade k / hi p b ut to cks 10,53 14,71 5,26 5,88 5,26 5,88 0,00 5,88 0,18±0,80 (0–4) 0,21±0,84 (0-4) udo / t hig h 2,63 8,82 0,00 5,88 0,00 5,88 0,00 5,88 0,00±0,00 (0) 0,29±1,22 (0−6) ko la no / k ne e 13,16 26,47 5,26 17,65 5,26 11,76 2,63 5,88 0,32±0,19 (0–6) 0,50±1,24 (0−6) po dudzie / s ha nk 2,63 5,88 2,63 5,88 2,63 2,94 0,00 2,94 0,05±0,32 (0–2) 0,21±1,04 (0−6) kos tka/s to pa / a nk le/f oo t 10,53 5,88 2,63 5,88 0,00 2,94 0,00 2,94 0,21±0,74 (0–3) 0,26±1,14 (0−6) Ko ńczy na do ln a – le wa / L eft lo w er lim b 0,92±1,99 (0–8) 1,09±4,14 (0–24) bio dr o/p oś lade k / hi p b ut to cks 10,53 8,88 7,89 2,94 10,53 2,94 0,00 2,94 0,31±1,02 (0–3) 0,09±0,51 (0-4)
Ta be la 1 0. W ys tę po w an ie d ol eg liw oś ci w p os zc ze gó ln yc h ok ol ic ac h u kł ad u r uc hu u k ob ie t i m ęż cz yz n u ży w aj ąc yc h k om pu te ró w p od cz as p ra cy – c d. Ta ble 1 0. Th e o cc ur re nc e o f c om pl ai nt s i n p ar tic ul ar r eg io ns o f t he l oc omo to r s ys te m i n w ome n a nd me n u sin g c om pu te rs d ur in g w or k – c on t. O ko lic a u kład u r uc hu Reg io ns o f t he lo co m ot or sys tem W ys tęp owa nie do leg liw oś ci C om pl ain ts o cc ur ren ce [%] O cen a n asi leni a do leg liw oś ci [p kt] (M±S D (min.–m aks.)) C om pl ain ts s ev er ity ra tin g [p ts] (M±S D (min.–m ax)) ki edy kolw ie k eve r w os ta tnic h 12 miesi ąc ac h in p as t 12 m on th s w os ta tnic h 4 t yg odni ac h in t he p as t 4 w ee ks w dni u b ad ani a on t he d ay o f t he exa min at io n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n ko biet y w om en m ężczyźni me n Ko ńczy na do ln a – le wa – cd . / L eft lo w er lim b – co nt. 0,92±1,99 (0–8) 1,09±4,14 (0–24) udo / t hig h 2,63 5,88 0,00 2,92 0,00 2,94 0,00 2,94 0,00±0,00 (0) 0,18±1,03 (0−6) ko la no / k ne e 15,79 17,65 10,53 11,76 7,89 11,76 7,89 2,94 0,53±1,50 (0–6) 0,35±1,15 (0−6) po dudzie / s ha nk 0,00 5,88 0,00 5,88 0,00 2,94 0,00 2,94 0,00±0,00 (0) 0,21±1,04 (0−6) kos tka/s to pa / a nk le/f oo t 2,63 5,88 2,63 5,88 0,00 5,88 0,00 2,94 0,08±0,48 (0–3) 0,26±1,14 (0−6) Wszys tk ie o ko lice – razem / / A ll r eg io ns − t ot al 6,81±8,92 (0–42) 6,05±10,67 (0–57) Ta be la 1 1. St at ys ty cz ni e i st ot ne w sp ół cz yn ni ki k or el ac ji r an g S pe ar m an a p om ię dz y o ce ną e le me nt ów s ta no w isk a p ra cy z k om pu te re m me to dą R O SA a l ic zb ą ok ol ic c ia ła , w k tó ry ch w ys tę po w ał y d ol eg liw oś ci ( ko bi et y) Ta ble 1 1. S ta tis tic al ly s ig ni fic an t S pe ar m an ’s r an k c or re la tio n c oe ffi ci en ts b et w ee n t he a ss es sme nt o f c om pu te r w or ks ta tio n e le me nt s u sin g t he R O SA me th od a nd t he n um be r of b od y r eg io ns i n w hi ch t he c om pl ai nt s o cc ur re d ( w ome n) Elem en ty o cen y R OSA ROSA s ub-s ec tio ns Ko re lac ja ra ng S pe ar m an a Sp ea rm an ’s ra nk co rr el at io n liczb a o ko lic z do leg liw oś ci ami odczu wa ny mi k ie dy ko lw ie k num ber o f r eg io ns w her e co m pl ain ts e ver o cc ur re d liczb a o ko lic z do leg liw oś ci ami w os ta tnic h 12 miesi ąc ac h num ber o f r eg io ns w her e co m pl ain ts occ ur re d in t he p as t 12 m on th s liczb a o ko lic z do leg liw oś ci ami w os ta tnic h 4 t yg odni ac h num ber o f r eg io ns w her e co m pl ain ts occ ur re d in t he p as t 4 w ee ks liczb a o ko lic z do leg liw oś ci ami w dni u bad ani a num ber o f r eg io ns w her e co m pl ain ts occ ur re d o n t he d ay o f t he exa min at io n O cen a e lem en tó w s ta no w iska / E va lu at io n of t he w or ks ta tio n e lem en ts głę bo koś ć sie dzi ska / s ea t p ad dep th 0,4001 0,3254 0,3259 po dło kiet ni ki / a rmr es ts 0,4294 0,3532 op ar cie / b ac k s up po rt 0,3770 m on itor / m on itor 0,4326 0,3767 0,3774 kl aw ia tura / k ey bo ar d 0,4077 0,4009 0,3729 m ysz / m ou se 0,3538 0,3831 O cen a o bci ążeni a w p oszczeg óln yc h se kc jac h / S ub-s ec tio n s co res se kc ja A (k rzesło) / s ec tio n A (c ha ir) 0,5532 0,4665 0,4741 se kc ja B (m oni to r i t elef on) / s ec tio n B (m oni to r a nd t elep ho ne) 0,3340 0,3542 se kc ja C (k la w ia tura i m ysz) / s ec tio n C (ke yb oar d an d m ou se 0,3256 0,3496 0,3742 se kc ja D (s ek cj a B i C) / s ec tio n D (s ec tio n B a nd C) 0,4170 0,3941 0,4345 W yni k k oń co w y R OSA / R OSA fin al s co re 0,5473 0,4950 0,3910
mienia były istotnie wyższe dla kończyny lewej niż pra-wej i wyższe dla mężczyzn niż dla kobiet. Ponieważ oce-ny położenia przedramienia i nadgarstka były wyższe dla kończyny prawej, sumaryczne obciążenie kończyny górnej prawej było istotnie większe niż kończyny gór-nej lewej.
Do obliczenia wyniku końcowego RULA brano pod uwagę końcową ocenę dotyczącą szyi, tułowia i kończyn dolnych oraz końcowe oceny kończyny górnej prawej, a następnie lewej. Ostatecznie końcowa ocena RULA uwzględniająca kończynę górną prawą dla wszystkich osób wynosiła 3 pkt, a po uwzględnieniu kończyny gór-nej lewej – 3,03 pkt u kobiet i 2,97 pkt u mężczyzn.
Dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego
Odpowiedź dotycząca częstości występowania dolegli-wości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego zale-żała od tego, o jak długi czas pytano (tabela 9). Na py-tanie o to, czy dolegliwości występowały kiedykolwiek pozytywnie, odpowiedziało > 80% kobiet i 70% męż-czyzn. W roku poprzedzającym badanie dolegliwości
Ta be la 1 1. St at ys ty cz ni e i st ot ne w sp ół cz yn ni ki k or el ac ji r an g S pe ar m an a p om ię dz y o ce ną e le me nt ów s ta no w isk a p ra cy z k om pu te re m me to dą R O SA a l ic zb ą ok ol ic c ia ła , w k tó ry ch w ys tę po w ał y d ol eg liw oś ci ( ko bi et y) Ta ble 1 1. S ta tis tic al ly s ig ni fic an t S pe ar m an ’s r an k c or re la tio n c oe ffi ci en ts b et w ee n t he a ss es sme nt o f c om pu te r w or ks ta tio n e le me nt s u sin g t he R O SA me th od a nd t he n um be r of b od y r eg io ns i n w hi ch t he c om pl ai nt s o cc ur re d ( w ome n) Elem en ty o cen y R OSA ROSA s ub-s ec tio ns Ko re lac ja ra ng S pe ar m an a Sp ea rm an ’s ra nk co rr el at io n liczb a o ko lic z do leg liw oś ci ami odczu wa ny mi k ie dy ko lw ie k num ber o f r eg io ns w her e co m pl ain ts e ver o cc ur re d liczb a o ko lic z do leg liw oś ci ami w os ta tnic h 12 miesi ąc ac h num ber o f r eg io ns w her e co m pl ain ts occ ur re d in t he p as t 12 m on th s liczb a o ko lic z do leg liw oś ci ami w os ta tnic h 4 t yg odni ac h num ber o f r eg io ns w her e co m pl ain ts occ ur re d in t he p as t 4 w ee ks liczb a o ko lic z do leg liw oś ci ami w dni u bad ani a num ber o f r eg io ns w her e co m pl ain ts occ ur re d o n t he d ay o f t he exa min at io n O cen a e lem en tó w s ta no w iska / E va lu at io n of t he w or ks ta tio n e lem en ts głę bo koś ć sie dzi ska / s ea t p ad dep th 0,4001 0,3254 0,3259 po dło kiet ni ki / a rmr es ts 0,4294 0,3532 op ar cie / b ac k s up po rt 0,3770 m on itor / m on itor 0,4326 0,3767 0,3774 kl aw ia tura / k ey bo ar d 0,4077 0,4009 0,3729 m ysz / m ou se 0,3538 0,3831 O cen a o bci ążeni a w p oszczeg óln yc h se kc jac h / S ub-s ec tio n s co res se kc ja A (k rzesło) / s ec tio n A (c ha ir) 0,5532 0,4665 0,4741 se kc ja B (m oni to r i t elef on) / s ec tio n B (m oni to r a nd t elep ho ne) 0,3340 0,3542 se kc ja C (k la w ia tura i m ysz) / s ec tio n C (ke yb oar d an d m ou se 0,3256 0,3496 0,3742 se kc ja D (s ek cj a B i C) / s ec tio n D (s ec tio n B a nd C) 0,4170 0,3941 0,4345 W yni k k oń co w y R OSA / R OSA fin al s co re 0,5473 0,4950 0,3910
Rycina 1. Rozkład końcowych ocen obciążenia
przeprowadzonych za pomocą metody ROSA stanowisk pracy kobiet i mężczyzn
Figure 1. Distribution of the rapid office strain assessment
(ROSA) final score for the workstations of women and men
0 10 20 30 40 50 60 70 1 2 3 4 5 6 7
ROSA − ocena końcowa [pkt] / ROSA final score [pts]
Badani / Study group [%]
Ta be la 1 2. St at ys ty cz ni e i st ot ne w sp ół cz yn ni ki k or el ac ji r an g S pe ar m an a p om ię dz y o ce ną n as ile ni a d ol eg liw oś ci w p os zc ze gó ln yc h ok ol ic ac h c ia ła a o ce ną e le me nt ów s ta no w isk a pr ac y z k om pu te re m me to dą R O SA ( ko bi et y) Ta ble 1 2. St at ist ic al ly s ig ni fic an t S pe ar m an 's r an k c or re la tio n c oe ffi ci en ts b et w ee n t he a ss es sme nt o f t he s ev er ity o f c om pl ai nt s i n v ar io us b od y r eg io ns a nd t he a ss es sme nt of c om pu te r w or ks ta tio n e le me nt s u sin g t he R O SA me th od ( w ome n) Elem en ty o cen y R OSA ROSA s ub-s ec tio ns Ko re lac ja ra ng S pe ar m an a Sp ea rm an ’s ra nk co rr el at io n ba rk p ra w y rig ht sh ou lder ba rk le w y left sh ou lder nadga rs te k pr aw y rig ht w ris t nadga rs te k le w y left w ris t ło kie ć p ra w y rig ht e lb ow pa lce r ęk i pra w ej rig ht h an d finge rs bio dr o pr aw e rig ht hi p bio dr o le w e left hi p szyj a ne ck kr ęg osłu p pier sio w y th oracic spine kr ęg osłu p lę dźw io w y lum ba r spi ne O cen a e lem en tó w s ta no w iska prac y / E va lu at io n of w or ks ta tio n e lem en ts w ys ok oś ć sie dzi ska / / s ea t p an h eig ht 0,377 głę bo koś ć sie dzi ska / / s ea t p an dep th 0,402 0,340 0,401 0,345 0,396 po dło kiet ni ki / / a rmr es ts 0,391 0,359 0,354 0,418 0,561 0,333 op ar cie / b ac k s up po rt 0,338 0,418 kl aw ia tura / k ey bo ar d 0,367 0,380 m ysz / m ou se 0,473 O cen a o bci ążeni a w p oszczeg óln yc h s ek cj ac h / / S ub-s ec tio n s co res se kc ja A (k rzesło) / s ec tio n A (c ha ir) 0,353 0,365 0,511 0,356 0,428 se kc ja B (m oni to r i t elef on) / / s ec tio n B (m oni to r a nd tel ep ho ne ) 0,368 se kc ja C (k la w ia tura i m ysz) / / s ec tio n C (k ey bo ar d a nd m ou se ) 0,413 se kc ja D (s ek cj a B i C) / / s ec tio n D (s ec tio ns B a nd C) 0,390 0,331 W yni k k oń co w y R OSA / / R OSA fin al s co re 0,519 0,331 0,385
występowały u ok. 66% kobiet i 62% mężczyzn, w ciągu 4 tygodni przed badaniem częstość była nieco mniej-sza – ok. 55% kobiet i ok. 44% mężczyzn. W dniu ba-dania częstość była znacznie mniejsza – występowanie dolegliwości deklarowało 42% kobiet i 26% mężczyzn. Im krótszego okresu dotyczyło pytanie o dolegliwości, tym mniejszą ich rozległość (czyli liczbę okolic ciała, w których je odczuwano) wskazywano (tabela 9).
Częstość występowania dolegliwości i ich nasilenie w poszczególnych okolicach układu mięśniowo-szkiele-towego przedstawiono w tabeli 10. Najczęściej wskazy-wano (kolejno) kręgosłup lędźwiowy, szyję/kark, okoli-cę nadgarstka prawego lub barku prawego. Nasilenie do-legliwości ze strony kręgosłupa i kończyn górnych było nieco większe u kobiet, a ze strony kończyn dolnych – u mężczyzn. Nie stwierdzono jednak statystycznie istot-nych różnic dotyczących częstości występowania i nasi-lenia dolegliwości między kobietami a mężczyznami.
Zależność między oceną stanowisk pracy z komputerem a występowaniem dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego
Badanie współzależności rozpoczęto od udzielenia odpo-wiedzi na pytanie, czy wyniki oceny stanowisk pracy za pomocą metod ROSA i RULA różnią się w podgrupach osób z dolegliwościami ze strony układu mięśniowo-sz-kieletowego i bez dolegliwości. Stwierdzono, że kobiety z dolegliwościami pracowały na stanowiskach uzyskują-cych wyższe oceny metodą ROSA, czyli bardziej obciąża-jących (rycina 2). Statystycznie istotne różnice dotyczyły ocen oparcia i całego krzesła (sekcja A), monitora i mo-nitora z telefonem (sekcja B), momo-nitora z wyposażeniem dodatkowym (sekcja D) oraz końcowej oceny ROSA. Nie stwierdzono istotnych różnic w ocenie stanowisk, na któ-rych pracowali mężczyźni z dolegliwościami i bez nich.
Oceny pozycji poszczególnych elementów ukła-du mięśniowo-szkieletowego podczas pracy z kompu-terem, dokonane za pomocą metody RULA u kobiet i mężczyzn z dolegliwościami ze strony układu mię-śniowo-szkieletowego i bez nich, były prawie jednako-we (ryciny 3–5).
Korelując liczbę okolic ciała, w których jednocze-śnie występowały dolegliwości, z oceną stanowisk pra-cy metodą ROSA, stwierdzono, że statystycznie istot-ne korelacje dotyczyły tylko kobiet. Liczba okolic ciała, w których dolegliwości występowały w ciągu 4 tygodni poprzedzających badanie, była skorelowana z prawie wszystkimi elementami ocenianymi metodą ROSA: ko-relacja nie występowała tylko w przypadku ocen wyso-kości siedziska i używania telefonu (tabela 11).
Statystycznie istotne korelacje pomiędzy nasileniem dolegliwości w poszczególnych elementach układu mięśniowo-szkieletowego a wynikami oceny stanowisk pracy metodą ROSA stwierdzono tylko w grupie kobiet (tabela 12). Najwięcej istotnych korelacji dotyczyło na-silenia dolegliwości w okolicy prawego nadgarstka, pra-wego biodra i kręgosłupa lędźwiopra-wego.
Analizując współzależność pomiędzy występowa-niem dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkiele-towego a oceną stanowisk pracy z komputerem metodą RULA, nie stwierdzono statystycznie istotnych korela-cji pomiędzy liczbą jednocześnie występujących dole-gliwości (niezależnie od czasu, jakiego dotyczyło pyta-nie) a wynikami oceny ani u kobiet, ani u mężczyzn. Istotne korelacje pomiędzy nasileniem dolegliwości w poszczególnych okolicach układu mięśniowo-szkie-letowego a oceną pozycji ciała metodą RULA w grupie kobiet przedstawiono w tabeli 13. Stwierdzono, że nasi-lenie dolegliwości dotyczących kończyny górnej prawej było skorelowane z oceną położenia elementów tej koń-czyny. Analogiczna sytuacja dotyczyła lewej kończyny górnej. Zaobserwowano, że u mężczyzn nasilenie dole-gliwości w okolicy szyi/karku było istotnie statystycznie skorelowane z oceną położenia poszczególnych elemen-tów lewej kończyny górnej i z oceną ogólną obciążenia tej kończyny (r = 0,412).
Współzależność występowania dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego z wiekiem, stażem pracy
oraz parametrami antropometrycznymi
W grupie kobiet stwierdzono, że nasilenie dolegliwości w obrębie kończyny górnej prawej było dodatnio skore-lowane z wiekiem (przedramię−wiek: rs = 0,371, łokieć− –wiek: rs = 0,394, nadgarstek−wiek: rs = 0,324) i ogól-nym stażem pracy (przedramię−staż: rs = 0,377, łokieć− staż: rs = 0,396), ale nie ze stażem pracy na stanowisku. Nasilenie dolegliwości w okolicy biodra lewego było do-datnio skorelowane z BMI (rs = 0,326). W grupie męż-czyzn nie stwierdzono korelacji nasilenia dolegliwości z tymi parametrami.
OMÓWIENIE
Porównanie wyników ocen tych samych stanowisk me-todami ROSA i RULA pozwala stwierdzić, że nie ma między nimi zgodności.
O ile stosując metodę RULA, uzyskano prawie iden-tyczny wynik dla wszystkich osób (wynik końcowy ok. 3 pkt na skali 1−7 pkt), o tyle posługując się
meto-Ry ci na 2 . P rz ep ro w ad zo na z a p omo cą me to dy R O SA o ce na e le me nt ów s ta no w isk a p ra cy z k om pu te re m i o bc ią że ni a u k ob ie t i m ęż cz yz n b ez d ol eg liw oś ci i z d ol eg liw oś ci am i uk ła du r uc hu Fi gu re 2 . Th e a ss es sme nt o f t he c om pu te r w or ks ta tio n e le me nt s u sin g t he R O SA me th od , i n w ome n a nd me n w ith ou t a ny c om pl ai nt s o f t he m us cu lo sk el et al s ys te m an d w ith s uc h c om pl ai nt s 0, 0 0, 5 1, 0 1, 5 2, 0 2, 5 3, 0 3, 5 4, 0 4, 5 wy so ko ść si ed zis ka
seat pan height
gł ęb ok oś ć si ed zis ka
seat pan depth
po dł ok ie tn ik i armrests op ar ci e back support m on ito r te le fo n telephone m ys z mouse kl aw ia tu ra keyboard se kc ja A (krzesło) section A (chair) se kc ja B
(monitor i telefon) section B (monitor
and telephone)
se
kc
ja
C
(klawiatura i mysz) section C (keyboard and mouse)
se kc ja D (sekcja B i C) section D (section B and C) RO SA ko bi et y be z d ol eg liw oś ci
/ women without complaints
ko bi et y z d ol eg liw oś ci am
i / women with complaints
m ęż cz yź ni b ez d ol eg liw oś ci
/ men without complaints
m ęż cz yź ni z do le gl iw oś ci am
i / men with complaints
Elementy oceny ROSA / ROSA sub-sections
Ocena [pkt] / Score [pts] p = 0 ,0 12 p = 0 ,0 07 p = 0 ,0 16 p = 0 ,0 14 p = 0 ,0 15 p = 0 ,0 16 p = 0 ,0 14
Rycina 3. Przeprowadzona za pomocą metody RULA ocena pozycji kończyny górnej prawej podczas pracy z komputerem
u kobiet i mężczyzn bez dolegliwości i z dolegliwościami układu ruchu
Figure 3. The rapid upper limb assessment (RULA) of the position of the right upper limb when working with a computer,
in women and men without any complaints of the musculoskeletal system and with such complaints kobiety bez dolegliwości / women without complaints
kobiety z dolegliwościami / women with complaints
mężczyźni bez dolegliwości / men without complaints mężczyźni z dolegliwościami / men with complaints
0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5
pozycja ramienia upper arm score pozycja przedramienia forearm score pozycja nadgarstka wrist score skręcenie nadgarstka wrist twist score ocena pozycji kończyny górnej lewej upper left limb score wysiłek mięśni muscle use użycie siły force końcowa ocena kończyny górnej lewej final upper left limb score
Ocena metodą RULA [pkt] / RULA scores [pts]
Oceniany element metody RULA / Assessed RULA element
dą ROSA, uzyskano wynik końcowy 2−7 pkt (na skali 1−10 pkt).
Wynik 3 pkt w metodzie RULA oznacza średnie ob-ciążenie układu mięśniowo-szkieletowego. Wyniki uzy-skane dzięki zastosowaniu metody ROSA oznaczają, że na niektórych stanowiskach ryzyko dla układu mię-śniowo-szkieletowego jest niskie, ale są stanowiska, na których obciążenie jest wysokie, i konieczne jest podej-mowanie działań naprawczych. W metodzie ROSA oce-na poszczególnych elementów pozycji ciała odbywa się bezpośrednio (kąt zgięcia w stawie kolanowym,
usta-wienie głowy, położenie ręki względem przedramie-nia), a także pośrednio poprzez ocenę konstrukcji/usy-tuowania tych elementów stanowiska, które mogą być przyczyną przyjmowania niewłaściwej pozycji. Jest to zaleta metody ROSA: uzyskuje się informację dotyczą-cą kierunków korekty stanowiska.
Elementem branym pod uwagę w końcowym wy-niku ROSA jest czas użytkowania poszczególnych ele-mentów stanowiska komputerowego. Czas pracy z kom- puterem jest bardzo ważnym elementem oceny obcią-żenia, ponieważ odgrywa istotną rolę w generowaniu
