Jan Stępień
"Wojna żydowska", Józef Flawiusz,
tł., wstęp i komentarz Jan Radożycki,
Poznań 1984 : [recenzja]
Collectanea Theologica 55/3, 185-188
55 (1985) fase. I I I
R E C E N Z J E
J ó z e f F L A W IU S Z , W o jn a ż y d o w s k a . Z ję z y k a g re c k ie g o p rz e ło ż y ł o ra z w s tę p e m i k o m e n ta rz e m o p a tr z y ł J a n R a d o ż y c k i , P o z n a ń 1984, K s ię g a r n ia Sw . W o jc ie c h a , s. 564. Z a in te re s o w a n ie J ó z e fe m F la w iu s z e m , w y b itn y m h is to ry k ie m ż y d o w sk im z I w . p o C h r., n ie s ła b n ie po d z ie ń d zisiejszy . J e g o g łó w n e d z ie ła : W o jn aż y d o w s k a (De b ello J u d a ic o ) i D a w n e d z ie je Iz ra e la (A n tiq u ita te s Ju a d a ica e )
s ta n o w ią b o w ie m n ie z w y k le c e n n e , a n ie k ie d y n a w e t je d y n e ź ró d ło w ia d o m o ści d o ty c z ą c y c h o k re s u 1 w . p rz e d i p o C h r. n a te r e n ie P a le s ty n y . C h o d zi tu o w ła ś c iw ą i n t e r p r e ta c ję o d k ry ć a rc h e o lo g ic z n y c h w P a le s ty n ie i o z ro z u m ie n ie p o lity k i rz y m s k ie j w te j z iem i, a p rz e d e w s z y s tk im o g łę b sz e p o z n a n ie tł a p o c z ą tk ó w c h rz e ś c ija ń s tw a , k tó r e g o ta z ie m ia b y ła k o le b k ą . O s ta tn ie o d k ry c ia n a d M o rz e m M a r tw y m to z a in te re s o w a n ie J ó z e fe m F la w iu s z e m s p o tę g o w a ły . W b a d a n ia c h b ib lijn y c h z a ró w n o S ta re g o , j a k i N o w eg o T e s ta m e n t u d z ie ł F la w iu s z a w ż a d n y m ra z ie p o m in ą ć się n ie da.
D la te g o z ra d o ś c ią w ita m y n o w y p r z e k ła d J ó z e f a F la w iu s z a W o jn y ż y
d o w s k ie j (J u d a ik ó s p ó le m o s — D e b ello Ju d a ico ). D o k o n a ł go J a n R a d o ż y
ck i, z n a n y n a m ju ż ja k o w s p ó łtw ó r c a p ie rw s z e g o p r z e k ła d u z o r y g in a łu g r e ck ie g o D a w n y c h d z ie jó w Iz ra e la , k tó r y z in ic ja ty w y k s. E. D ą b r o w s k i e - g o w y d a ła K s ię g a r n ia Sw . W o jc ie c h a w P o z n a n iu w 1962 r .(II w y d . 1969), w y p e łn ia ją c ty m d o tk liw ą lu k ę w n a s z e j lite r a tu r z e . P o z y ty w n e r e c e n z je te j k s ią ż k i w k r a j u i za g r a n ic ą ś w ia d c z ą d o b itn ie o je j w y s o k im p o z io m ie n a u k o w y m i lite r a c k im . O m a w ia n y t u p o ls k i p rz e k ła d W o jn y ż y d o w s k i e j, n a jz n a k o m its z e g o d z ie ła J ó z e f a F la w iu s z a , n ie je s t p ie rw s z y . P ie r w s z y m b o w ie m p r z e k ła d e m do k o n a n y m w P o ls c e b e z p o ś re d n io z o r y g i n a łu g r e c k ie g o (w w y d . J . D e s tin o n a i B. N iesego) b y ł p rz e k ła d A. N i e m o j e w s k i e g o p t. D z ie je w o jn y ż y d o w s k ie j p r z e c iw k o R z y m ia n o m , W a rs z a w a 1906, a w ię c p r a w ie p rz e d 80 la ty .
S łu s z n ie p is z e w p rz e d m o w ie (s. 6) p . R a d o ż y c k i, że p r z e k ła d t e n b y ł w ta m ty m c z a sie d u ż y m o s ią g n ię c ie m i m im o iż w n ie je d n y m szczeg ó le o d b ie g a o d o ry g in a łu , to p rz e c ie ż do d ziś z a c h o w a ł w ie le c e n n y c h w a rto ś c i. J e s t je d n a k od d a w n a w y c z e rp a n y , a p o z a ty m w y m a g a tu i ó w d zie p o p r a w e k , u w z g lę d n ia ją c y c h w y n ik i n o w sz y c h b a d a ń n a u k o w y c h z a ró w n o w z a k r e s ie k r y f y k i te k s tu i je g o in te r p r e ta c ji , j a k i w d z ie d z in ie w ie d z y d o ty c z ącej te j e p o k i i k u lt u r y , z k tó r e j o m a w ia n e d zieło w y ro sło . C oś p rz e c ie ż z m ie n iło s ię i n a ty m p o lu w c ią g u o s ta tn ic h k ilk u d z ie s ię c iu la t.
W y m o w n y m te g o ś w ia d e c tw e m s ą lic z n e n o w e w y d a n ia k ry ty c z n e i p r z e k ła d y W o jn y ż y d o w s k i e j n a p r z e s tr z e n i o s ta tn ic h d ziesięcio leci, j a k n p . G. R i c c i o t t i e g o (1949) i A. V i t u c c i e g o (1974) w ję z y k u w ło s k im , P . S a v i n e l a (1977) i A. P e l l e t i e r a (1975— 1984) w ję z y k u fr a n c u s k im , O. M i c h e l a — O. B r a u n i e i n d a (1959— 1969) w ję z y k u n ie m ie c k im , G . A. W i l l i a m s o n a (1959) o ra z w y b itn e g o z n a w c y d z ie ł i ję z y k a J ó z e fa F la w iu s z a — H. S t. J . T h a c k e r a y a — w ję z y k u a n g ie ls k im . T e n o s ta tn i p rz e k ła d , d o k o n a n y w 1927/28 r., b y ł tr z y k r o tn ie w z n a w ia n y : 1957, 1961, 1968. A u to r n o w e g o p rz e k ła d u p o ls k ie g o W o jn y ż y d o w s k i e j p o s ta w ił so b ie za cel d a ć tłu m a c z e n ie j a k n a jb a r d z ie j w ie r n e o ry g in a ło w i, a ró w n o c z e śn ie n ie z a n ie d b u ją c s tr o n y ję z y k o w e j — u k a z a ć u tw ó r J ó z e f a F la w iu s z a ja k o dzieło sz tu k i.
T rz e b a z ra d o ś c ią s tw ie rd z ić , że cel te n o sią g n ą ł. P o m o g ło m u w ty m so lid n e p rz y g o to w a n ie d alsze, ja k i m s ą u k o ń c z o n e s tu d ia filo lo g ii k la s y c z n e j i a n g ie ls k ie j o ra z p rz y g o to w a n ie b liż sz e , k tó r e s ta n o w ią w ie lo le tn ie w n ik liw e p r a c e n a d d z ie ła m i F la w iu s z a , p ro w a d z o n e b o d a j od r. 1956. N o w y w ię c p r z e k ła d W o jn y ż y d o w s k i e j je s t n a p r a w d ę d z ie łe m w s z e c h s tro n n ie d o jrz a ły m .
A u to r p r z e k ła d u w ie d o sk o n a le , że u tw ó r o b fitu je w ro z lic z n e in f o r m a c je , c zęsto n ie dość ścisłe i n a w e t ze s o b ą sp rz e c z n e . A le z d a je te ż so b ie s p r a w ę , że m im o w ie lu z a s trz e ż e ń co do h is to ry c z n e j m e to d y , tr z e b a s ię zgodzić z o p in ią S t. W i t k o w s k i e g o , w y b itn e g o z n a w c y d z ie ła F la w iu s z a , że
W o jn a je s t k s ią ż k ą c e n n ą i c ie k a w ą . A u to r o p is a ł rzeczy , n a k tó r e s a m p a
tr z a ł, a tr z e b a m u p rz y z n a ć , że u m ia ł o b se rw o w a ć . J e g o p a m ię tn ik w o jn y m o ż n a p o ró w n a ć z p a m ię tn ik a m i C ezara... J o s e p h o s z n a ł s to s u n k i w ś ró d s tr o n n ic tw ż y d o w sk ic h le p ie j n iż k to k o lw ie k z R z y m ia n lu b G re k ó w . C e n n e są te ż je g o o p is y k r a j ó w i m ia s t ż y d o w sk ic h . D zieło je s t d la n a s n a jw a ż n i e j sz y m ź ró d łe m do h is to rii w o jn y ż y d o w s k ie j, je j n a jd o k ła d n ie js z y m i n a jl e p sz y m p r z e d s ta w ie n ie m . P o d w z g lę d e m lite r a c k im sto i z n a c z n ie w y ż e j n iż S ta ro ż y tn o ś c i, p is a n e je s t żyw o i b a r w n ie , i je s t w ogóle n a jle p s z y m d z ie łe m J o s e p h o s a .” 1
A b y je d n a k te w a rto ś c i d o strz e c w ic h w ła ś c iw y c h w y m ia r a c h i p r o p o rc ja c h , tr z e b a n a jp ie r w p o z n a ć sa m e g o J ó z e f a F la w iu s z a i u jr z e ć je g o d z ie ło w p o w ią z a n iu z je g o ży cie m . T o w ła ś n ie u ła tw ia k r ó tk i, b o lic z ą c y 32 s t r o n y w s tę p , w k tó r y m a u to r p r z e k ła d u u k a z u je n a m ż y c ie F la w iu s z a n a tle w y d a r z e ń ó w c z e sn y c h o ra z d a je o g ó ln ą c h a r a k t e r y s t y k ę d zieła.
W ty m w s tę p ie , j a k z re s z tą w c a łe j k sią ż c e , w y c z u w a się w ie d z ę f a c h o w ą a u to r a p rz e k ła d u , id ą c ą w p a rz e z rz e te ln o ś c ią h is to r y k a i ta le n te m li te r a c k im p is a rz a .
P o d s u m o w u ją c n p . ró ż n e o p in ie n a te m a t o ce n y c h a r a k t e r u J ó z e fa , p isze a u to r p r z e k ła d u , iż o c e n a t a „ n ie j e s t c a łk ie m p r o s ta d je d n o z n a c z n ie ja s n a . B y ł c z ło w ie k ie m o s iln y m p o c z u c iu d u m y ze sw o je g o r o d u , n ie w o ln y m od p ró ż n o ś c i, o ż y w io n y m p r z y ty m w ie lk ą a m b ic ją , k tó r a s p r a w ia ła , że p o tr a f ił d z ia ła ć b e z s k r u p u łó w , ile k ro ć w g rę w c h o d z iły je g o w ła s n e in te r e s y . T y m p o części tłu m a c z ą s ię sp rz e c z n o śc i w je g o p o stę p o w a n iu ... T rz e b a ta k ż e p a m ię ta ć o ty m , że J ó z e f ja k o c z ło w ie k i ja k o p is a rz z n a la z ł się p o d w p ły w e m d w ó c h ró ż n y c h k u l t u r — h e lle n is ty c z n e j, d la k tó r e j u c z y n ił p e w n e u s tę p s tw a , i ż y d o w s k ie j, k tó r e j p o n a d w s z e lk ą w ą tp liw o ś ć d o c h o w a ł w ie rn o ś c i” (s. 21.22 n.). N ic d o d a ć , n ic u ją ć .
K o m e n ta r z św ia d c z y o d o s k o n a ły m o p a n o w a n iu ję z y k a g re c k ie g o i s u b te ln e j tro s c e , a b y u słu ż y ć p r a c o w n ik o m n a u k o w y m s ię g a ją c y m do te g o p rz e k ła d u . C h o d z i t u o p o d a n e w k o m e n ta r z u w a ż n ie js z e w a r ia n t y te k s tu a ln e o ra z o d m ie n n e od p r z y ję ty c h w tłu m a c z e n iu sp o s o b y r o z u m ie n ia tr u d n ie js z y c h te k s tó w .
S k o ro w id z o so b o w y , to p o g ra fic z n y i rz e c z o w y w d o sk o n a ły m o p ra c o w a n iu M a r ii R a d o ż y c k i e j , c ó r k i a u to r a p rz e k ła d u , o d d a w ie lk ą p rz y s łu g ę czy te ln ik o w i w s z y b k im o d s z u k a n iu p o tr z e b n y c h m ie js c czy in f o rm a c ji.
W re s z c ie s a m p rz e k ła d . R ó żn i s ię on i to n ie r a z p o w a ż n ie o d p ie rw s z e g o p o ls k ie g o p r z e k ła d u A. N ie m o je w s k ie g o . O to k ilk a k o n k r e tn y c h p rz y k ła d ó w .
A. 1,3 w p rz e k ła d z ie J . R a d o ż y c k ie g o (d a le j J.R .):
j a te d y Jó z e f, s y n M a ttia s a ( H e b r a j c z y k z p o c h o d z e n i a ) , 4 k a p ł a n j e r o z o l i m s k i 5 (p o d k re ś le n ia m o je , z w ra c a ją c e u w a g ę n a p o w a ż n ie js z e ró ż n ic e w o b y d w u p rz e k ła d a c h ), k tó r y z p o c z ą tk u s a m w a lc z y łe m z R z y m ia n a m i, a p ó ź n ie j s ta łe m się p rz y m u s o w y m ś w ia d k ie m z d a rz e ń , p o s ta n o w iłe m d ać p o d d a n y m c e s a r s tw a rz y m s k ie g o o p o w ia d a n ie p rz e ło ż o n e n a ję z y k g re c k i z te g o d zieła, k tó r e p o p rz e d n io u ło ż y łe m w o jc z y s ty m ję z y k u · i p o s ła łe m b a r b a r z y ń c o m w g ó r n y c h k r a i n a c h 7” .
1 St . W i t k o w s k i , H is to r io g r a fia g re c k a , K ra k ó w 1927, 3. 264 n .; p o r. ks. E. D ą b r o w s k i , N o w y T e s ta m e n t n a tle e p o k i. G eo g ra fia — h is to
ria — k u ltu r a , t. II , P o z n a ń 1958, 343.
1,3 w p rz e k ła d z ie A. N ie m o je w s k ie g o (d a le j A.N.):
„ ...p rzeto ja , J ó z e f, s y n M a te u s z a , k a p ła n , z p o c z ą tk u do z b ro jn e g o w y s tą p ie n ia n a le ż ą c y , a p o te m d a ls z y c h w y p a d k ó w p rz y m u s o w y ś w ia d e k , p o s ta n o w iłe m d a ć d z ie je te j w o jn y w o b ro b ie n iu g re c k ie m j a k to ju ż p ie r w e j b y łe m u c z y n ił d la c u d zo ziem có w , p o z o s ta ją c y c h p o d p a n o w a n ie m rz y m s k im , w ic h m o w ie o jc z y s te j”.
J a k w id z im y , J . R a d o ż y c k i d o d a je o p u szczo n e p rz e z N ie m o je w s k ie g o w y r a ż e n ia „ H e b ra jc z y k z p o c h o d z e n ia ” . W y ra ż e n ie to o p u śc ił d N iese, p o n ie w a ż n ie m a go w n a jp o w a ż n ie js z y m k o d e k s ie P (P a r is in u s z X —X I w .) i E u z e b iu s z a . A le p o d a ją je w s z y s tk ie p o z o sta łe rę k o p is y . I m a r a c ję a u to r n o w eg o p rz e k ła d u , że w ty m k o n te k ś c ie w y d a je s ię ono n ie o d z o w n e 2.
H e b ra jc z y c y to s t a r a n a z w a , o k r e ś la ją c a lu d , k tó r y p rz y b y ł do P a le s ty n y p o d w o d z ą M o jż e sz a i Jo z u e g o . N ie je s t te ż w y k lu c z o n e , że te r m in „ H e b r a j c z y k ” p o s ia d a s e n s n ie ty lk o e tn ic z n y , a le i re lig ijn y : o z n acza r e p r e z e n ta n t a lu d u w y ró ż n ia ją c e g o s ię ję z y k ie m , tr a d y c ją , k u l t u r ą i re lig ią . J e s t w te j n a z w ie coś z ta je m n ic y i c z c i3.
P o z w ro c ie „ k a p ła n je r o z o lim s k i” c z y ta m y ta k ą u w a g ę w p rz y p . 5 (s. 434): „W s w o je j a u to b io g r a f ii (V ita 1— 5) J ó z e f w y z n a je , że w y w o d z i się z d a w n e go r o d u k a p ła ń s k ie g o n a le ż ą c e g o do p ie r w s z e j z 24 k la s (tj. k la s y J e h o j a r i- ba...) i że ze s tr o n y m a tk i s p o k r e w n io n y b y ł z n a s m o n e js k im ro d e m k r ó le w s k im ” . B a rd z o c e n n a in f o rm a c ja . R ó w n ie c e n n ą u w a g ę z n a jd u je m y w p rz y p . 6 (str. 434): „ J ę z y k o jc z y s ty — z a p e w n e ję z y k a r a m e js k i, k tó r y m m ó w ili lu b k tó r y r o z u m ie li n ie ty lk o Ż ydzi, a le te ż w s z y s tk ie n a r o d y S y rii i P a le s ty n y ... W y d a n ie g re c k ie d z ie ła o w o jn ie z R z y m ia n a m i n ie b y ło p o p r o s tu tłu m a c z e n ie m , j a k o ty m ś w ia d c z y b r a k se m ity z m ó w . J ó z e f n ie z n a ł ję z y k a g re c k ie g o w ta k i m s to p n iu , a b y m ó g ł s a m n a p is a ć w n im s w o je dzieło i j a k w y z n a je (C.Ap. 1,50) k o rz y s ta ł z p o m o cy w s p ó łp r a c o w n ik ó w g re c k ic h ” . W p rz y p is ie 7 (str. 434) w y ja ś n ia a u to r n a sz e g o p rz e k ła d u , że p rz e z „ b a r b a rz y ń c ó w ” n a le ż y ro z u m ie ć n a r o d y n ie g re c k ie . W y m ie n ia je J ó z e f n iż e j (p a r. 6). G ó rn e zaś k r a i n y o z n a c z a ją k r a j e p o ło ż o n e w g łę b i A zji.
B. I n n y p rz y k ła d : 1,4 W p rz e k ła d z ie J.R .:
„W cza sie b o w ie m , k ie d y d o s z ł o d o w y b u c h u teg o , j a k p o w ie d z ia łem , n a jw ię k s z e g o b u n tu , p a ń s tw o rz y m s k ie tr a w iła c h o ro b a w e w n ę tr z n a .”
W p rz e k ła d z ie A .N .: „W c h w ili, k ie d y się n a te w a ż n e r u c h y z a n o s i ł o , a p a ń s tw e m rz y m s k im w s tr z ą s a ły ró ż n e b u rz e w e w n ę trz n e ...” J a k w id z im y , p rz e k ła d A .N . je s t n ie ś c isły . C. 2,145 w p rz e k ła d z ie J.R .: „ P r z y r o z p a t r y w a n i u s p r a w o d z n a c z a j ą s i ę n ie z w y k łą s k r u p u l a t n o ś c i ą i s p r a w ie d liw o ś c ią , s ą d y zaś s p r a w u ją , je ś li z b ie rz e się ic h n ie m n ie j n iż s tu . O rz e c z e n ia ic h są n ie o d w o ła ln e . O k a z y w a n ie p o s łu s z e ń s tw a s ta r s z y m lu b w o li w ię k sz o ś c i u w a ż a j ą z a r z e c z c h w a l e b n ą ” .
W p rz e k ła d z ie A.N.:
S ą d y ic h s ą w ie lc e s p r a w ie d liw e . W y ro k n ie m o że za p a ść , je ż e li się n ie z b ie rz e p r z y n a jm n ie j s t u c z ło n k ó w , a w te d y ju ż n ic go o b a lić n ie m oże. U w a ż a ją , iż n a le ż y b y ć p o słu sz n y m w z g lę d e m lu d z i w ie k o w y c h i w z g lę d e m ty c h , k tó r z y w ię k sz o ś ć s ta n o w ią .”
2 W o jn a ż y d o w s k a , d z. c y t., 434, p rz y p . 4.
3 P o r. D. G e o r g i, D ie G e g n e r d e s P a u lu s in 2. K o r in th e r b r ie f. S tu d i e n
z u r r e lig iö se n P ro p a g a n d a in d e r S p ä ta n tik e , N e u k irc h e n - V lu y n 1964, 51— 58;
J . S t ę p i e ń , T e o lo g ia św . P a w ła . C z ło w ie k i K o śc ió ł w z b a w c z y m p la n ie
188 R E C E N Z JE
P r z e k ła d A .N. je s t w ty m m ie js c u r a c z e j lite r a c k ą p a r a f r a z ą n iż w ie rn y m o d d a n ie m te k s tu o ry g in a ln e g o . D . 5,27 W p rz e k ła d z ie J.R .: „I t a k z w in y s p is k u ją c y c h w ro g ó w i ic h z g ra i m ia s to ze w s z y s tk ic h stro n , o g a rn ia ł p ło m ie ń w o jn y , a lu d z n a jd u ją c y się p o ś r o d k u ro z s z a rp y w a n o ja k b y je d n o w ie lk ie c ia ło .” W p rz e k ła d z ie A .N .: „ K ie d y w t e n sp o só b m ia s to g n ę b iły ż y w io ły w y w r o tu i ró ż n e lu d z k ie w y w ło k i, p o ś r o d k u n ic h z n a jd u ją c e się o b y w a te ls tw o b y ło n ib y w ie lk ie c ia ło , k tó r e s z a r p a ł k to c h c ia ł”.
R ó ż n ic e w ty m te k ś c ie d o ty c z ą p rz e d e w s z y s tk im s tr o n y lite r a c k ie j. N ie tr u d n o z a u w a ż y ć w n o w y m p rz e k ła d z ie tr o s k ę sz c z e g ó ln ą o d o b ó r słó w i w r a ż liw o ść n a ach c ię ż a r, b a r w ę i to n .
E. 5,185
W p rz e k ła d z ie J . R .:
„L ecz g d y p i e r w s z y b u d o w n i c z y P r z y b y t k u , k r ó l S alom on,, o b w a ro w a ł w s c h o d n ią s tro n ę , z b u d o w a n o n a n a s y p ie j e d y n y k r u ż g a - n e k... W c ią g u n a s tę p n y c h w ie k ó w je d n a k lu d s ta le d o s y p y w a ł z i e m i i t a k w z g ó r z e w y r ó w n a n o i p o s z e r z o n o . P o o b a le n iu je s z c z e m u r u p ó ł n o c n e g o u z y s k a n o o s ta te c z n ie ta k ą p r z e s tr z e ń , ja k ą p ó ź n ie j o g a r n ą ł o k rą g c a łe j ś w ią ty n i”.
W p rz e k ła d n ie A .N.:
„ D o p ie ro g d y k r ó l S a lo m o n w s tr o n ie w s c h o d n ie j d ź w ig n ą ł m u r , n a n a s y p ie z ie m n y m p i e r w s z ą w z n ie sio n o k o l u m n a d ę . . . W c ią g u n a s tę p n y c h s tu le c i lu d o iąg le p ra c o w a ł k o ło n a s y p ó w , a sz c z y t g ó ry ro z sz e rz a ł. P o te m z b u rz o n o ta k ż e m u r w s c h o d n i i p rz y łą c z o n o ty l e o b s z a ru , ile go b y ło p o tr z e b a n a c a łk o w ite o b w ie d z e n ie ś w ią ty n i k o lu m n a m i” .
T u ta j p r z e k ła d A .N. je s t p o p r o s tu b łę d n y . J a k w id a ć n a p o d s ta w ie ty c h k ilk u p rz y k ła d ó w , p o tr z e b n y b y ł n o w y p r z e k ła d W o jn y ż y d o w s k ie j.
D la te g o n a le ż y się w d z ię c z n o ść K s ię g a r n i św . W o jc ie c h a w P o z n a n iu , że p o d ję ła się w y d a n ia teg o z n a k o m ite g o d zieła.
W n o w y m jeg o w y d a n iu d o b rz e b ę d z ie d o d a ć n a s tr o n ie ty tu ło w e j: J u -
d a ik ó s p ó le m o s i łac. D e b ello J u d a ic o , j a k to b y ło w w y d a n iu D a w n y c h d z ie jó w Iz r a e la , za tro sz c z y ć się b a rd z ie j o a k c e n ty w w y ra z a c h g re c k ic h , a n a d e w s z y s tk o — p o s ta ra ć s ię o le p s z y p a p ie r . M a m y n a d z ie ję , że d w a o s ta tn ie ż y c z e n ia z o s ta n ą sp e łn io n e ju ż w k ró tc e p r z y w y d a n iu d w ó c h m n ie js z y c h d z ie ł J ó z e f a (V ita i C o n tra A p io n e m ), k tó r e w p rz e k ła d z ie p. J a n a R a d o ż y c k ie g o z n a jd u j ą s ię ju ż w w y d a w n ic tw ie . T a k w ię c p o ls k i c z y te ln ik o tr z y m a n ie b a w e m w n o w y m w ie r n y m i p ię k n y m p r z e k ła d z ie c a łą s p u ś c iz n ę li te r a c k ą J ó z e f a F la w iu s z a . k s . J a n S tą p ie ń , W a r s z a w a
J u t t a K R A U S S -S IE M E N N , K ir c h lic h e S ta d tte ila r b e it, S tu t tg a r t- B e r l in - K ö l n - -M a in z 1983, V e rla g W . K o h lh a m m e r, s. 135 (P r a k tis c h e W is s e n s c h a ft: K ir c h e n
g e m e in d e ).
J e s t to s tu d iu m z z a k r e s u te o lo g ii p a s to r a ln e j, w k tó r y m a u to r k a w y k o r z y s tu ją c z n a jo m o ść z ja w is k w d z is ie js z y m ż y c iu m ie js k im p o s z u k u je m o ż li w o śc i d z ia ła n ia K o ścio ła. M o żliw o ść tę w id z i w tw o rz e n iu w sp ó ln o ty — i w je j r a m a c h — n a b a z ie o s ie d li lu b części m ia s ta . S tw ie rd z a , że K o śció ł d o ty c h c z a s d z ia ła ta k ż e n a k o n c e p c ji w s p ó ln o ty , z ty m je d n a k , że s ą to w z o r y w s p ó ln o ty w y p ra c o w a n e w ś r o d o w is k u w ie js k im i p rz e n ie s io n e do m ia s ta , g d y ty m c z a s e m śro d o w is k o m ie js k ie r ó ż n i się od w ie js k ie g o ty p e m z a m ie s z k a n ia , ty p e m p r a c y i m e n ta ln o ś c ią . W m ie śc ie n ie w y s ta r c z a w s p ó ln a p r z e s tr z e ń
