Artur Andrzejuk
Kilka trudności w związku z ascezą i
mistyką
Collectanea Theologica 58/3, 177-182
C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 58 (1988) fa se . I I I
KILKA TRUDNOŚCI W ZWIĄZKU Z ASCEZĄ I MISTYKĄ
K s. D a n ie l O lsz e w sk i w s w o je j n o w e j k sią ż c e p o ś w ię c o n e j d z ie jo m k u l t u r y r e lig ijn e j *, z a m ie śc ił ro z d z ia ł w a g i n ie z w y k łe j, g d y ż tr a k t u j ą c y o r z e czach n ie z w y k ły c h , bo o m is ty c e Z a c h o d u (rozdz. p t. A s c e z a i m is t y k a w tr a d y c ji c h r z e ś c ija ń s tw a ła c iń sk ie g o ). W ła ś n ie ze w z g lę d u n a w a g ę z a ró w n o p o ru s z o n e j p r o b le m a ty k i, ja k i n ie z w y k łe o p a n o w a n ie te m a tu p rz e z a u to r a z d e c y d o w a liśm y się n a p o d ję c ie d y s k u s ji n a d te z a m i, s f o rm u ło w a n ia m i i w n io s k a m i z a w a r ty m i w e w s p o m n ia n y m ro z d z ia le . 1. P r a c a h is to r y k a p o le g a n a o p is y w a n iu d z ie jó w rzeczy , k tó r a go, ja k o h is to ry k a , in te r e s u je . O p is te n n a le ż y do p o rz ą d k u w ie d z y , w z w ią z k u z czym w z b o g a c a w ie d z ę o d a n e j rz e c z y . P u n k te m w y jś c ia do b a d a n ia d z ie jó w te j rz e c z y m u s i b y ć je d n a k in f o r m a c ja , c z y m t a rz e c z je s t. O d te j in f o rm a c ji za le ż y w g łó w n e j m ie rz e p ó ź n ie jsz e u ję c ie d z ie jó w . N p. o p is d z ie jó w K o ścio ła zale ży w p r o s t od r o z u m ie n ia p rz e z h is to r y k a sa m e g o K o ścio ła. S tą d w y n ik a ją ró ż n ic e w in te r p r e to w a n iu ty c h sa m y c h ź ró d e ł p rz e z ró ż n y c h h i s to ry k ó w K o ścio ła. H is to r ia ż y c ia d u c h o w e g o c z ło n k ó w K o śc io ła je s t, ja k w id a ć od ra z u , dość z ło ż o n y m p rz e d m io te m . B a d a n ia d z ie jó w d u c h o w o śc i s k o m p lik o w a n e są jeszcze b a rd z ie j, g d y ż ży cie d u c h o w e je s t o d m ia n ą ż y c ia w e w n ę trz n e g o , co o z n acza, że d z ie je się o no w e w n ą tr z c z ło w ie k a . Z p o w o d u o k re ś lo n e j s t r u k t u r y c z ło w ie k a m oże b y ć o no u ja w n io n e i w y ra ż o n e n a z e w n ą trz , n p . p o p rz e z p is m a lu b d z ie ła sz tu k i. D ro g a o d teg o , co w e w n ą tr z cz ło w ie k a , do u ja w n ie n i a te g o n a z e w n ą trz je s t ta k ż e d o ść złożona, a z a jm u je się n ią te o r ia p o z n a n ia i p sy c h o lo g ia . H is to ry k c h c ą c w m ia rę rz e te ln ie o p isa ć to , co d z ia ło się w e w n ą tr z c z ło w ie k a , m u s i z n a ć tę d ro g ę. Z a sa d n ic z e je j e ta p y to u ś w ia d o m ie n ie sobie te g o , co się d z ie je w e w n ą tr z c z ło w ie k a , a n a s tę p n ie w y r a ż e n ie te g o za p o m o c ą o k re ś lo n y c h p rz e z k u lt u r ę sp o so b ó w . K u ltu r a w ię c n a jp i e r w w p o s ta c i w ie d z y w p ły w a n a n a sz e u ś w ia d o m ie n ia , n a s tę p n ie z g o d n ie z n ią fo r m u łu je m y n a z e w n ą tr z to, co sobie u ś w ia d o m iliś m y . C a ły t e n p r z y d łu g i w y w ó d n a p is a liś m y po to, a b y so b ie u św ia d o m ić k o n ie c z n o ść o d ró ż n ie n ia w b a d a n ia c h h is to ry c z n y c h d z ie jó w życia d u ch o w eg o od d z ie jó w te o r ii te g o ży cia . Ż y cie d u c h o w e b o w ie m je s t ty m , co d z ie je się w c z ło w ie k u w z w ią z k u z jeg o p o w ią z a n ie m z B o g iem . T e o ria teg o ży cia to o p is ty c h p o w ią z a ń w r a z z to w a rz y s z ą c y m i im p rz e ż y c ia m i c z ło w ie k a . W p r a k ty c e b a d a ń h is to ry c z n y c h je s t to tr u d n e , g d y ż z a z w y c z a j te o r ie ży cia d u c h o w n e g o tw o rz y li sa m i z a in te re s o w a n i: św ię c i, m is ty c y , a sceci. O d ró ż n ia n ie w ic h p is m a c h te g o , co s ta n o w i ic h w ła s n e p rz e ż y c ie , od tego, czego się n a u c z y li, n a s tę p n ie od te g o , co u o g ó ln ia ją ja k o p e w n ą z a sa d ę , je s t k o le jn y m z a d a n ie m h is to r y k a d u ch o w o ści.
R y s u ją się w ię c d w a w a ż n e o d ró ż n ie n ia : n a jp i e r w teg o , co re a ln e , czyli p o w ią z a ń z B o g iem p rz e z w ia rę , n a d z ie ję i m iło ść, o d p rz e ż y w a n ia ty c h p o w ią z a ń , k tó r e to p r z e ż y w a n ie za le ż y od k u ltu r y . N a s tę p n ie o d ró ż n ie n ie A R T U R A N D R Z E JU K , W A R S Z A W A
1
K s. D a n ie l O l s z e w s k i , S z k ic e z d z ie jó w k u l t u r y r e lig ijn e j, K a to w ic e 1986, K s ię g a r n ia św . J a c k a , s. 291 + 24.A B T U R A N D R Z E J U K
teg o , co c z ło w ie k p rz e ż y w a , cz y li ży cia w e w n ę trz n e g o , od o p is u ty c h p r z e żyć, czy li te o r ii te g o ży cia . O s o b n y m p o n a d to p ro b le m e m je s t w y o d r ę b n ie n ie teg o o p is u w te k s ta c h .
W y d a je się, że u k s. D a n ie la O lsz e w sk ie g o z a g u b iło się g d z ie ś to d ru g ie o d ró ż n ie n ie , g d y ż in te r e s u ją c y n a s ro z d z ia ł je g o k s ią ż k i je s t z a ra z e m p r e z e n ta c ją d z ie jó w ż y c ia d u c h o w e g o i d z ie jó w te o r ii o p is u ją c y c h i w y ja ś n i a ją c y c h to ży cie. S tw a r z a to od r a z u k ło p o t w o d ró ż n ie n iu m ie js c , w k t ó r y c h a u to r p r z e d s ta w ia sw o je ro z u m ie n ie a sc e z y i m is ty k i, a b y p o te m u k a z a ć ic h d z ie je , a gdzie r e f e r u j e p o g lą d y in n y c h n a asc e z ę i m is ty k ę . T rz e b a w o b e c te g o u w z g lę d n ia ć k o n te k s ty w y p o w ie d z i, a b y o k re ś lić , co k s. D. O lsz e w sk i ro z u m ie ja k o m is ty k ę , a co ja k o ascezę.
2. M i s t y k a . N a p o d s ta w ie le k t u r y r o z d z ia łu m o ż n a z p e w n o śc ią s tw ie rd z ić , że m is ty k a d la k s. D. O lsz e w sk ie g o to ro z w in ię te ży cie re lig ijn e , s zczy t teg o , co c z ło w ie k m oże o s ią g n ą ć w sw y m ż y c iu r e lig ijn y m n a ziem i. M is ty k a c h rz e ś c ija ń s k a w e d łu g k s. D. O lsz e w sk ie g o j e s t z w ią z a n a z C h r y s tu s e m p rz e z f a k t w c ie le n ia (s. 95). D o t a k p o ję te j m is ty k i n a le ż y d o ś w ia d czen ie m isty c z n e , o k tó r y m a u to r p isze, że „ p ro w a d z i w o s ta te c z n y m e fe k c ie do z je d n o c z e n ia z B o g ie m w D u c h u Ś w ię ty m p rz e z C h r y s tu s a ” (s. 96). C e le m id e a łu m is ty c z n e g o je s t w ię c d o s k o n a łe z je d n o c z e n ie z C h ry s tu s e m (s. 96). D a le j, z g o d n ie z ty m u ję c ie m m is ty k i, k s. D. O lsz e w sk i o k re ś la m is ty k ę k o le jn o n a s tę p u ją c y c h w K o śc ie le g r u p i o só b . I t a k m is ty k a A p o sto łó w p o le g a ła n a id e n ty c z n o ś c i z C h r y s tu s e m (s. 96). „ M ę c z e ń s tw o p ie rw s z y c h c h rz e ś c ija n — z d a n ie m a u t o r a — je s t tr a k to w a n e ja k o d o p e łn ie n ie ży cia m is ty c z n e g o ” (s. 96). M ę c z e n n ik w m o m e n c ie ś m ie rc i o tr z y m y w a ł ła s k ę d o ś w ia d c z e n ia m is ty c z n e g o (s. 96). W p r z y p a d k u O jc ó w m is ty k a „ je s t sz c z y te m ich te o lo g ii” (s. 99). C z e rp a ła o n a sw e źró d ło z o rto d o k s ji c h rz e ś c ija ń s k ie j (s. 99). Z k o n te m p la c ji ( k tó re j a u to r b liż e j n ie w y ja ś n ia ) c z e rp a li O jc o w ie „ św ia tło i siłę do re a liz a c ji w z n io s łe j p o słu g i p a s to r a ln e j i d o k tr y n a ln e j, ja k ą p o w ie rz y ła im o p a tr z n o ś ć ” (s. 99). D la św . G rz e g o rz a z N y ssy ( t 394) m is ty k ą w jeg o V ita M o y s is są z d a n ie m k s. D. O lsz e w sk ie g o „ c ie m n o śc i S y n a ju ”, czy li k re s „ d u c h o w e j w s p in a c z k i” c z ło w ie k a (s. 99). D la św . A u g u s ty n a z T a - g a s ty ( t 430) „ k o n te m p la c ja O jc a , S y n a i D u c h a Ś w ię te g o s ta n o w i p u n k t k u l m in a c y jn y m i s t y k i”, k tó r y „ p ro w a d z i do u n ii d u s z y z B o g ie m w T rójcy; Ś w ię te j” (s. 100). N a to m ia s t d la św . B e r n a r d a z C la ir v a u x ( t 1153) „ ro z w a ż a n ie c ie r p ie ń fiz y c z n y c h J e z u s a i J e g o r a n je s t d ro g ą , k tó r a p ro w a d z i n a szczy ty m is ty c z n e g o d o ś w ia d c z e n ia ” (s. 101). U n ia m is ty c z n a z B o g iem je s t d la B e r n a r d a w e d łu g k s. O lszew sk ieg o k r e s e m ż y c ia k o n te m p la c y jn e g o .
T ru d n o ś c i. P o p ie rw s z e w y d a je się, że n a s tą p iło t u u to ż s a m ie n ie m i s ty k i ze św ię to śc ią . O tó ż z je d n o c z e n ie z B o g iem w D u c h u Ś w ię ty m czy k re s ży c ia re lig ijn e g o c z ło w ie k a , to po p r o s tu św ię to ść . K s. D. O lszew sk i z a s tą p ił te r m i n ś w ię to ść te r m in e m m is ty k a . J e s t to z a b ie g m o ż liw y w te j tr a d y c ji te o lo g ic z n e j, w k tó r e j w ła ś n ie m is ty k a to r o z w in ię te ży cie r e l i g i j n e , a s ta n m is ty c z n y to ty le , co św ię to ść . I s tn ie je je d n a k tr a d y c ja te o lo g ic z n a , w e d łu g k tó r e j m is ty k a i ś w ię to ść to n ie to sam o . D y s k u s ja w ię c n a te n te m a t je s t d y s k u s ją d w u w ie lk ic h tr a d y c ji te o lo g ic z n y c h . W e d łu g d ru g ie j z n ic h m is ty k a i św ię to ś ć n ie u to ż s a m ia ją się. T e r m in m is ty k a p o z o sta w ia się t u n a o k re ś le n ie p e w n y c h n a d z w y c z a jn y c h z ja w is k w z w ią z k u z m iło śc ią m ię d z y B o g iem i c z ło w ie k ie m . W e d łu g p ie r w s z e j tr a d y c j i b y ły b y to z ja w is k a to w a rz y s z ą c e św ię to śc i. A b y w y k a z a ć , że je d n a k ta k n ie je s t, tr z e b a b liż e j o k re ś lić is to tę ty c h z ja w is k . O tó ż c e c h ą w s p ó ln ą p rz e ż y ć , n a z y w a n y c h d o św ia d c z e n ie m m is ty c z n y m , je s t in t e le k t u a ln e d o św ia d c z e n ie B o g a w fa k c ie Je g o is tn ie n ia . Ś w ia d c z ą o ty m o p isy d o ś w ia d c z e n ia m isty c z n e g o p o z o sta w io n e n a m p rz e z m is ty k ó w i teo lo g ó w . S a m k s. D. O lsz e w sk i r e f e r u je o p is d o św ia d c z e n ia m isty c z n e g o u G rz e g o rz a z N y ssy : „ S e rc e k o n te m p la ty k a z o s ta je p r z e n ik n ię te r a n ą ta k g łę b o k ą , że o g ie ń m iło ś c i s ta je się ś m ie rte ln y . W ty m s ta n ie z je d n o c z e n ia z B o g iem d u s z a w y c h o d z i z sie b ie , je s t p o rw a n a
A S C E Z A I M I S T Y K A
1 7 9
w B o sk ie j e k s ta z ie p o n a d sie b ie , z a w ie sz o n a z o s ta je n o r m a ln a d z ia ła ln o ś ć z m y słó w i d u sz a s t a je się z w ie rc ia d łe m , w k tó r y m o d b ija się p ię k n o B o g a ” (s. 99). R y s z a rd ze św . W ik to ra ( t 1173) n a z y w a je p o z n a n ie m in r a p tu , św . T o m a sz z A k w in u (f 1274) „ n ib y in te le k tu a ln y m p o z n a n ie m B o g a ”, św . Bo n a w e n tu r a ( t 1274) — p o r w a n ie m d u sz y do B oga, św . T e re s a W ie lk a — „ u m y s ło w y m w id z e n ie m B o sk ie j o b e c n o śc i”, św . J a n od K rz y ż a ( t 1591) — o g lą d a n ie m B oga w c ie m n y m o b ło k u . N a le ż y te r a z z a p y ta ć : co je s t r a c ją p rz e c iw k o tezie, że d o ś w ia d c z e n ie m isty c z n e to w a rz y s z y św ię to śc i? O tóż św ię to ść je s t z p o z y c ji te g o , co łą c z y c z ło w ie k a z B o g iem , p e łn ią p rz y ja ź n i z B o g iem , u n ią m iło s n ą m ię d z y B o g iem i c z ło w ie k ie m . U ja w n ia ją m o d litw a z je d n o c z e n ia , a p r z e ja w ia d o sk o n a ło ść m o r a ln a c z ło w ie k a św ię te g o , k tó r a je s t s k u tk ie m d o s k o n a łe j m iło ści, z w a n e j ca rita s. Ś w ię to ś ć w ię c je s t p e łn ą m i ło ścią, k tó r a je s t zaw sz e r e a l n a i zaw sz e re a ln e są je j s k u tk i. T o w ła ś n ie te s k u tk i d o s k o n a łe j m iło ś c i w y lic z a św . P a w e ł z T a r s u w 13 ro z d z ia le I L is tu do K o r y n tia n , k tó r y n a z w a n o C a n tic a C a n tic o r u m N ow ego T e s ta m e n tu . M iłość w e d łu g nie'go je s t c ie r p liw a i ła s k a w a , p o z b a w io n a zaz d ro śc i i p r a g n ie n ia sła w y , n ie m a w n ie j p y c h y , b e z w s ty d u , in te re s o w n o ś c i, g n ie w u , p a m ię c i d o z n a n y c h k rz y w d , ra d o ś c i z n ie s p ra w ie d liw o ś c i. T a p e łn a m i łość w e d łu g św . P a w ła n ig d y się n ie k o ń czy , w s z y s tk o śc ie rp i, w e w s z y s tk im m a n a d z ie ję , w s z y s tk im w ie rz y . I A p o sto ł d o d a je , że „m iło ść n ie je s t ja k p ro r o c tw a , k tó r e się s k o ń c z ą , a lb o d a r ję z y k ó w , k tó r y z n ik n ie , lu b j a k w ie dza, k tó r e j z a b r a k n ie ” . G d y b y m , p o w ia d a , w c z e śn ie j „ m ia ł d a r p r o r o k o w a n ia i z n a ł w s z y s tk ie ta je m n ic e , i p o s ia d a ł w s z e lk ą w ie d z ę , i w s z e lk ą w ia rę , t a k iż b y m g ó ry p rz e n o s ił, a m iło ś c i b y m n ie m ia ł, b y łb y m n ic z y m ”. W y d a je się, że „ H y m n o m iło ś c i” je s t d o s k o n a łą il u s t r a c ją o d ró ż n ia n ia teg o , co w ży ciu r e lig ijn y m r e a ln e , od teg o , co m y ś ln e , i teg o , co is to to w e , od tego, co a k c y d e n ta ln e .
O tóż w sz y sc y w y m ie n ie n i w c z e ś n ie j m is ty c y u m ie s z c z a ją d o ś w ia d c z e n ie m isty c z n e w p o r z ą d k u p o z n a w c z y m i łą c z ą je n ie r o z e rw a ln ie z m iło śc ią . O zn acza to ty lk o ty le , że d o ś w ia d c z e n ie m is ty c z n e je s t a k te m p o z n a w c z y m , d o k o n u ją c y m się w ż y c iu re lig ijn y m , k tó re g o is to tą j e s t m iło ść. O zn acza to z a ra z e m , że d o św ia d c z e n ie m is ty c z n e n ie s ta n o w i is to ty ż y c ia re lig ijn e g o , m is ty k a w ię c n ie je s t r o z w in ię ty m ż y cie m r e lig ijn y m . D o ś w ia d c z e n ie m is ty c z n e je s t w ła ś n ie p rz y p a d ło ś c io w e w o b e c m iło ś c i b ę d ą c e j is to tą o d n ie s ie ń c z ło w ie k a do B oga. O w szem , d o ś w ia d c z e n ie m isty c z n e c h ro n i m iło ść, n ie k ie d y j ą n a w e t r a t u j e , m im o to je s t w sw e j s tr u k tu r z e a k c y d e n ta ln e i n ie k o n ie c z n e w ż y c iu r e lig ijn y m . W iąże się, ja k d o p o w ia d a ją w ie lc y m isty c y , z k ry z y s a m i w ż y c iu r e lig ijn y m . R a tu je w te d y c z ło w ie k a d a ją c m u p e w n o ść is tn ie n ia B oga i J e g o s ta łe j tr o s k i o c z ło w ie k a . H is to ria p o tw ie r d z a ta k ie ro z u m ie n ie m is ty k i. M a m y w ie lu p ra w d z iw y c h ś w ię ty c h (k a n o n iz o w a n y c h ), k tó r z y n ig d y n ie m ie li d o ś w ia d c z e n ia m isty czn eg o .
T o w s z y s tk ie u w a g i w z w ią z k u z m is ty k ą w e d łu g k s. D a n ie la O lsz e w sk ieg o . W a rto je d n a k z e b ra ć w s z y stk o , co t u p o w ie d z ia n o i ja s n o o k re ś lić , ja k ro z u m ie się d o św ia d c z e n ie m isty c z n e i m is ty k ę O tó ż u w z g lę d n ia ją c h is to rię te m a tu , z a ra z e m p iln u ją c k o n s e k w e n c ji i n ie s p rz e c z n o śc i s f o rm u ło w a ń , d o św ia d c z e n ie m is ty c z n e m o ż n a o k re ś lić ja k o n a g łe , n ie w y w o ła n e p rz e z n a s, ś w ia d o m e i b e z p o ś r e d n ie d o z n a n ie B oga w fa k c ie J e g o is tn ie n ia . T rz e b a jeszcze o d ró ż n ić d o św ia d c z e n ie m is ty c z n e od o b ja w ie n ia p ry w a tn e g o , p o g łę b ie n ia w ie d z y o B ogu w y w o ła n e j d a r e m m ą d ro ś c i, e k s ta z y . M isty k a w o b e c te g o b y ła b y te o lo g ic z n ą te o r ią d o św ia d c z e n ia m isty c z n e g o . N a to m ia s t o k re ś le n ie s ta n m isty c z n y , b ę d ą c y p rz e ja w ie n ie m się w c z ło w ie k u p o g łę b io n y c h z w ią z k ó w z B o g iem , p r o p o n u je m y z a s tą p ić s ta r y m , p ię k n y m te r m i n e m św ięto ść.
3. A s с e z a. K s. D. O lsz e w sk i w y d a je się p rz y jm o w a ć to , co z a u w a ż a ju ż w p ie rw s z y c h w ie k a c h , czy li „ ro z ró ż n ie n ie m ię d z y m ę c z e ń s tw e m k r w a w y m i n ie k r w a w y m ”. T o d ru g ie p o le g a n a p r a k t y k o w a n i u asc e z y i w y rz e
1 8 0 A R T U R A N D R Z E J U K
c z e ń w ży ciu c o d z ie n n y m (s. 97). J e s t to —· d la n a sz e g o a u to r a — to sam o , co a sc e ty z m . N p. św . B a z y li z a u w a ż y ł p rz e s a d n y a s c e ty z m (s. 98), a „ z a słu g ą św . B e n e d y k ta z N u r s ji je s t, że p rz e s a d n y a s c e ty z m w E u ro p ie p o w o li z a c z ą ł u s tę p o w a ć m ie js c a ascezie u m i a r k o w a n e j” (s. 100— 101). K s. D. O lszew sk i p rz e c iw s ta w ia a sc e z ę k o n te m p la c ji i z w ią z a n e j z n ią m isty c e . P is z e b o w ie m , iż „ u tr z y m u je się o p in ia , że d e v o tio m o d e rn a ... re p r e z e n to w a ła p r o g r a m r e f o r m y o b y c z a jó w n a d ro d z e ascezy i m e d y ta c ji; o k a z a ła się n a to m ia s t m n ie j k o rz y s tn a — w p rz e c iw ie ń s tw ie do m is ty k i s p e k u la ty w n e j — d la d o ś w ia d c z e n ia m is ty c z n e g o (m isty k ę s p e k u la ty w n ą w e d łu g ks. O lszew sk ieg o r e p r e z e n tu je g łó w n ie M is trz E c k h a r t, s. 103). A w in n y m m ie js c u p isze, że je z u ic i po p rz y b y c iu do H is z p a n ii w 1540 r. w o b a w ie p rz e d in k w iz y c ją r e p re z e n to w a li te n d e n c ję do in t e r p r e to w a n ia ć w ic z e ń d u c h o w n y c h Ig n aceg o L o y o li w se n s ie b a rd z ie j a sc e ty c z n y m , n ie k o r z y s tn y m d la m o d litw y m is ty c z n e j.
T r u d n o ś c i . W z w ią z k u z ty m w s z y s tk im w y n ik a ło b y , że ży cie r e l i g ijn e cz ło w ie k a , g d y n ie je s t a n i k o n te m p la c ją , a n i m is ty k ą , je s t ty ł k a ascezą, p o le g a ją c ą n a w y rz e c z e n ia c h w ż y c iu c o d z ie n n y m . B y ło b y to z u p e łn ie słu sz n e , g d y b y n ie z o s ta ła tu t a j u to ż s a m io n a a sc e z a i u m a r tw ie n ie . W ła ś n ie u m a r tw ie n ie p o le g a n a w y r z e k a n iu się p rz e z c z ło w ie k a teg o , co p rz e s z k a d z a ro z w o jo w i p o w ią z a ń z B ogiem . P rz y ta k im z d e fin io w a n iu w y rz e c z e ń w ż y ciu c o d z ie n n y m m o ż n a p r z y ją ć te z ę n a sz e g o a u to r a , że to, co niej je s t m i s ty k ą w ż y c iu r e lig ijn y m c z ło w ie k a , to m u s i b y ć asc e z ą . T a k p o ję ta asc e z a o b e jm o w a ła b y z a ró w n o m o d litw ę , ja k i d a r y D u c h a Ś w ię te g o , ła s k ę u c z y n k o w ą i u m a r tw ie n ia . N ie m o ż n a n a to m ia s t z a w ęzić ży cia re lig ijn e g o p o za m is ty k ą i k o n te m p la c ją je d y n ie do w y rz e c z e ń z m o ty w ó w re lig ijn y c h . B y ło b y to, rzecz ja s n a , z b y tn ie u p ro sz c z e n ie .
G d y b y z a te m p r z y ją ć p ro p o n o w a n e p rz e z n a s ro z u m ie n ie ascezy , to w ro z d z ia le o h is to r ii a sc e z y i a s c e ty k i m u s ia ła b y z n a le ź ć się k o n ie c z n ie p r o b le m a ty k a m o d litw y , a w ię c h is to r ia te o r ii m o d litw y , je j f o r m i o d m ia n w ró ż n y c h o k re s a c h i ró ż n y c h śro d o w is k a c h . D o b rze w ię c się sta ło , że ks. D. O lsz e w sk i p o św ię c ił c a ły ro z d z ia ł d z ie jo m m o d litw y .
4. W w a r s tw ie h is to ry c z n e j re c e n z o w a n e g o ro z d z ia łu d ziw i z u p e łn e p o m in ię c ie E w a g r iu s z a P o n ty js k ie g o . O p ie ra ją c się n a in f o r m a c ja c h p a tro lo g ó w n ie m o ż n a p o m in ą ć te j p o sta c i. P a tr o lo g o w ie s ą d z ą (H . M a rro u , M. S ta r o w ie y s k i, J . S z y m u s ia k ), że E w a g riu s z , ż y ją c y od r. 345 d o 399, u s y s te m a ty z o w a ł n a u c z a n ie O jc ó w p u s ty n i. D o k o n a ł p o d z ia łu ż y c ia re lig ijn e g o n a tr z y d ro g i: o c z y sz c z a ją c ą , o ś w ie c a ją c ą i je d n o c z ą c ą . A k c e n to w a ł E w a g riu s z a k ty w n o ś ć cz ło w ie k a , p o le g a ją c ą w e d łu g n ieg o n a n is z c z e n iu n a m ię tn o ś c i aż d o u z y s k a n ia s ta n u , k tó r y n a z w a ł a p a th e a . T e o lo g ia a s c e ty c z n a E w a g riu s z a c ie sz y ła się p rz e z c a łą s ta ro ż y tn o ś ć w ie lk im u z n a n ie m ś ro d o w is k m o n a s ty c z n y c h . P o n a d to E w a g r iu s z ro z w in ą ł aż do h e r e z ji n a jb a r d z ie j d y s k u s y jn e te z y O ry g e n e s a i w a ln ie p rz y c z y n ił się do p o tę p ie ń o ry g e n iz m u . Z te g o je d n a k n ie w y n ik a , że n ie t r a f n e są jeg o a n a liz y ro z w o ju ż y c ia re lig ijn e g o .
5. L i t e r a t u r a . K s. D. O lsz e w sk i p o d a ją c p rz y k o ń c u ro z d z ia łu l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu n a p is a ł: „Z p o ls k ic h p r a c z a s łu g u ją n a u w a g ę ...” i w y m ie n ił X IV to m W n u r c ie za g a d n ie ń p o so b o r o w y c h , r e d a k c ji B. B e j z e g o p t. C h r z e ś c ija ń s k a d u c h o w o ść , k s ią ż k ę E. W e r o n a T e o lo g ia ż y c ia w e w n ę tr z n e g o lu d z i ś w ie c k ic h o ra z p ra c e z re d a g o w a n e p rz e z W . S ł o m k ę
M is ty k a w ż y c iu c z ło w ie k a , D rogi św ię to ś c i, Ś w ię to ś ć na ś w ie c k ie j d ro d ze ży c ia . W y m ie n io n e p r a c e m o ż n a z g ru p o w a ć w tr z e c h te m a ta c h : te o lo g ia
ż y c ia w e w n ę trz n e g o , d z ie je ż y c ia w e w n ę trz n e g o i je g o te o r ii o ra z p o p u la r n e u ję c ia z a g a d n ie ń a s c e ty c z n y c h i m isty c z n y c h . P o s t a r a m y się u z u p e łn ić tę li te r a t u r ę w zgodzie z p r z y ję ty m i w y ż e j te m a ta m i.
A S C E Z A I M I S T Y K A
1 8 1
W p ie rw s z e j z w y m ie n io n y c h g r u p n a le ż y w y m ie n ić p ra c e cało ścio w o u k a z u ją c e k a to lic k ą t e o l o g i ę ż y c i a w e w n ę t r z n e g o :
1. J. W o r o n i e c k i , P e łn ia m o d litw y , P o z n a ń 1924.
A u to r w y ja ś n ia i c h a r a k te r y z u je w sw e j p r a c y m o d litw ę u ję t ą od s tr o n y cz ło w ie k a . O m a w ia w ię c m o d litw ę d z ię k c z y n ie n ia , u w ie lb ie n ia , p r z e b ła g a n ia i b ła g a n ia . Z a ra z e m c h a r a k t e r y z u je m o d litw ę p r y w a tn ą , p rz y k ła d y m o d litw y Je z u s a , M a tk i B o żej i św ię ty c h .
2. A. Z y c h 1 i ń s k i, T e o lo g ia ż y c ia w e w n ę tr z n e g o , K r a k ó w 1931, (w yd. II — K ie lc e 1947, w y d . I I I — w to m ie R o z w a ż a n ia filo z o fic z n o -te o lo g ic z n e ).
J e s t to w y k ła d ż y c ia re lig ijn e g o w e d łu g św . T o m a sz a z u w z g lę d n ie n ie m tr a d y c ji w y r a ż a ją c e j się w te o r ii tr z e c h d ró g ż y c ia w e w n ę trz n e g o .
3. A. Ż y c h l i ń s k i , P e łn ia u m ie ję tn o ś c i ś w ię ty c h , P o z n a ń 1943, (je st to w y d . III).
A u to r w k r ó t k ie j ro z p r a w c e u k a z u je , n a czy m p o le g a życie w e w n ę trz n e i św ięto ść.
4. A. Ż y c h l i ń s k i , R o z w a ż a n ia filo z o fic z n o -te o lo g ic z n e , P o z n a ń -W a r -
s z a w a -L u b lin 1959.
K s ią ż k a s ta n o w i z b ió r ro z p r a w a u to r a n a ró ż n e te m a ty te o lo g ic z n e , m . in. ta k ż e n a te m a t ż y c ia w e w n ę trz n e g o i k o n te m p la c ji.
5. R. G a r r i g o u - L a g r a n g e , T r z y o k r e s y ż y c ia w e w n ę tr z n e g o , P o z n a ń 1960.
J e s t to p e łn y w y k ła d a s c e ty k i i m is ty k i z u w z g lę d n ie n ie m w s z y s tk ic h k la s y k ó w ż y c ia w e w n ę trz n e g o . M isty k ę G a r r ig o u - L a g r a n g e u jm u je w sp o só b b o n a w e n tu r ia ń s k i, w czy m p rz y p o m in a u ję c ie k s. O lszew sk ieg o .
P o 1982 r o k u u k a z a ły się p ra c e , do k tó r y c h k s. D. O lsz e w sk i n ie m ó g ł d o trz e ć . P o s ta n o w iliś m y je d n a k u z u p e łn ić tę b ib lio g r a fię p r a c a m i w y d a n y m i po 1982 ro k u .
5. M. G o g а с z, F ilo z o fic z n e a s p e k ty m is t y k i, W a rs z a w a 1985.
D o ś w ia d c z e n ie m is ty c z n e u ję t e w m e ta fiz y c e św . T o m a sz a u m ie sz c z o n e z o s ta je - w k o n te k ś c ie c a łe g o ży cia re lig ijn e g o . J e s t to p e łn e u ję c ie k a to lic k ie j m isty k i.
6
. M. G o g а с z, M o d litw a i m is ty k a , K ra k ó w - W a rs z a w a 1987. J e s t to p e łn y w y k ła d a s c e ty k i i m is ty k i. A u to r p o św ię c a w ie le m ie js c a m isty ce. W d ru g ie j g ru p ie a ż d z iw i z u p e łn e p o m in ię c ie p r a c p ro f e s o ra K a ro la G ó rsk ieg o . T e n n ie p r a w d o p o d o b n y f a k t p o z o s ta w im y b ez k o m e n ta rz a . W y m ie ń m y w ię c p ra c e K . G ó rsk ie g o z h i s t o r i i a s c e t y k i i m i s t y k i : 1. K. G ó r s k i , O d r e lig ijn o ś c i do m is t y k i. Z a r y s d z ie jó w ż y c ia w e w n ę tr z n e g o w P o lsce, t. I: 966— 1795, L u b lin 1962. J e s t to p r a c a p o d s ta w o w a d la d z ie jó w d u c h o w o śc i w P o ls c e i w y jś c io w a d la d a ls z y c h b a d a ń n a d h is to r i ą a s c e ty k i i m is ty k i w P o lsc e . 2. K . G ó r s k i , D z ie je ż y c ia w e w n ę tr z n e g o w P o lsce. W ie k X I X i p o c z ą te k X X i w ., w : R o c z n ik i T e o lo g ic z n o -K a n o n ic z n e T N K U L , t. U : 1964, 2 .4, s. 5—50. J e s t to z e s ta w ie n ie a u to r ó w l i te r a t u r y n a te m a t ż y c ia re lig ijn e g o z X IX w . i z p o c z ą tk u X X W. 3. K. G ó r s k i T e o lo g ia a s c e ty c z n o -m is ty c z n a , w : D z ie je te o lo g ii k a to lic k ie j w P o lsce p o d re d . M . R e d o w i c z a t. II I, cz. 1, L u b lin 1975, s. 301— 336. J e s t to k r ó tk i, e r u d y c y j n y z a ry s d z ie jó w te o lo g ii ż y c ia w e w n ę trz n e g o w P o lsce. 4. K . G ó r s k i , D u c h o w o ś ć c h r z e ś c ija ń s k a , W a rs z a w a 1978. K s ią ż k a s ta n o w i p rz e g lą d a u to r ó w i szk ó ł. Z a w ie ra b o g a ty m a te r ia ł e r u d y c y jn y i o g ro m n ą li te r a tu r ę . 5. K . G ó r s k i , S tu d ia i m a te r ia ły z d z ie jó w d u c h o w o śc i, W a rs z a w a iUoO,1 8 2 A R T U R A N D R Z E J U K
P r a c a s ta n o w i p r e z e n ta c ję sz k ó ł d u ch o w o śc i w P o ls c e i o m ó w ie n ie r e p re z e n ta ty w n y c h d la ty c h sz k ó ł te k s tó w a s c e ty c z n y c h i m isty c z n y c h .
6. L. B u y e r , W p r o w a d z e n ie do ż y c ia d u c h o w e g o , p rz e ło ż y ła L. R u t
k o w sk a , W a rs z a w a 1982.T eo lo g ia ży cia w e w n ę trz n e g o z o sta ła u k a z a n a w tle d z ie jó w te o lo g ii a s c e ty c z n e j i m is ty c z n e j.
W o s ta tn im cza sie u k a z a ła się k s ią ż k a , b ę d ą c a z b io re m p r a c K . G ó r sk ieg o : 7. K . G ó r s k i , Z a r y s d z ie jó w d u c h o w o ś c i w P o lsce, K ra k ó w 1986. Do p r a c p o p u la r n y c h , p rz e z n a c z o n y c h d la c z y te ln ik a , p ra g n ą c e g o p o s z e rz y ć sw e w ia d o m o ś c i z m is ty k i, a s c e ty k i o ra z ic h d z ie jó w , z a lic z y łb y m : 1. A. Ż y c h l i ń s k i , W ta je m n ic z e n ie w u m ie ję tn o ś ć ś w ię ty c h , P o z n a ń 1938, (w yd. II). K sią ż e c z k a t a s ta n o w i p o p u la r n e z a p re z e n to w a n ie tr e ś c i ro z p r a w y p t. P e łn ia u m ie ję tn o ś c i ś w ię ty c h . 2. L. G r i g n i o n d e M o n t f o r t , O p r a w d z i w y m n a b o ż e ń s tw ie do N a jś w ię ts z e j M a r y i P a n n y . D zieło św . L u d w ik a je s t z a ry s e m te o lo g ii n ie w o ln ic tw a i n a b o ż e ń s tw a do N a jś w ię ts z e j M a ry i P a n n y . 3. T. M e r t o n , N i k t n ie je s t s a m o tn ą w y s p ą , tł. M. M o r s tin -G ó rs k a , K ra k ó w 1960.
J e s t to z a ry s ż y c ia re lig ijn e g o , p o w o ła n ia , m o d litw y .
4. C. M a r m i o n, S p o n s a v e r b i, tł. M. T y s z k ie w ic z ó w n a , W a rs z a w a 1961.
D ziełk o to b a rd z o o d d z ia ły w a ło . K o n te m p la c ja , ży cie r e lig ijn e i m o d litw a są z w ią z a n e ściśle z te o lo g ią T ró jc y Ś w ię te j.
5. D. B a r s o 11 i, M is te r iu m c h r y s tia n iz m u , tł. s io s tr y b e n e d y k ty n k i, P o z n a ń 1964 (II w y d . — 1974).
R o z w a ż a n ia o ży c iu w e w n ę trz n y m , k tó r e b a rd z o o d d z ia łu ją n a k o n c e p c ję ży cia re lig ijn e g o .
6
. M. G o g а с z, O n m a w z r a s ta ć , W a rs z a w a 1965 (w yd. I I — 1973,w y d . I I I — 1975).
J e s t to p ie r w s z y e s e j r e l ig i jn y w P o ls c e p o w o je n n e j. Z a ry s o w a n e tu są szczegółow e z a g a d n ie n ia z ży cia re lig ijn e g o .
7. T. M e rto n , P o s ie w k o n te m p la c ji, tł. M . M o r s tin -G ó rs k a , K ra k ó w 1982. J e s t to n ie s y s te m a ty c z n e o m ó w ie n ie c e n tr a ln y c h te m a tó w a s c e ty c z n y c h i m isty c z n y c h .
P o d s u m o w u ją c tr z e b a p rz e d e w s z y s tk im z a u w a ż y ć , że k s. D a n ie l O lsz e w s k i ja k o je d e n z n ie lic z n y c h h is to ry k ó w K o śc io ła u w z g lę d n ia w sw o ic h p r a cach p ro b le m a ty k ę d z ie jó w ży cia re lig ijn e g o . J u ż w w y d a n y m w 1982 r . p o d rę c z n ik u do h is to r ii K o ścio ła p o św ię c a d u żo m ie js c a d z ie jo m d u c h o w o śc i, czego b r a k u j e in n y m p o d rę c z n ik o m h is to rii K o śc io ła , ra z po r a z p o ja w ia j ą c y m się n a r y n k u w y d a w n ic z y m w P o lsc e . W s z y s tk ie w ię c n ie d o k ła d n o ś c i, k tó r e w te j r e c e n z ji w y ło n iliś m y , n ie m o g ą n a m p rz y s ło n ić te g o z a s a d n i czego f a k tu .
