Historiografia konfliktu granicznego nad rzeką Chałchyn-Goł

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FO LIA H IST O RICA 59, 1997

Maciej W. BINEK

HISTORIOGRAFIA KONFLIKTU GRANICZNEGO NAD RZEKĄ CHAŁCHYN-GOŁ

Nasza wiedza na temat wydarzeń, które rozegrały się pięćdziesiąt sześć lat temu nad m ongolską rzeką Chałchyn-Goł jest stosunkowo niewielka. M oże wynikać to z faktu, że w czasie kiedy na pograniczu m ongolsko- -mandżurskim trwały regularne walki z udziałem mas piechoty i setek wozów bojowych, E u rop a m iała do rozwiązania własne problemy, które wkrótce potem zaowocowały wybuchem II wojny światowej. Sytuacja ta z całą pewnością spowodowała odwrócenie uwagi od wydarzeń w M ongolii - tak wówczas (politycy), jak i później (historycy).

A przecież efekt walk nad Chałchyn-Goł miał duży wpływ na historię polityczno-wojskową tamtego regionu. Zwycięstwo wojsk 1 G rupy Armijnej nad oddziałami Armii Kwantuńskiej odsunęło niebezpieczeństwo ewentualnego uderzenia japońskiego na sowiecki Daleki Wschód i w rezultacie doprowadziło do zawarcia paktu o nieagresji między obu państwami. Z drugiej strony zaś klęska oddziałów 6 Armii doprowadziła do zarzucenia koncepcji „uderzenia n a północ” i w decydującym zapewne stopniu przyczyniła się do skierowania agresji japońskiej w rejon Pacyfiku i Azji Południowo-Wschodniej.

Sform ułowana na wstępie ocena nie oznacza, iż wydarzenia te nie znalazły odbicia w historiografii. W stopniu nie proporcjonalnym do swej wagi jed nak przyciągały i nadal przyciągają uwagę historyków. Jest rzeczą oczywistą, że największa liczba prac powstała w Związku Sowieckim.

Całą sowiecką literaturę poświęconą konfliktowi nad rzeką C hałchyn-Goł m ożna umownie podzielić na kilka części. Pierwsze z nich to prace o ch arak -terze syntez (podręczników), w których wydarzenia z lata 1939 r. rozpatrywane są mniej lub bardziej pobieżnie, w szerszym aspekcie historycznym 1.

1 Istorija W ielikoj O tieczestwiennoj wojny Sowietskowo Sojuza 1941-1945, t. 1, M oskw a 1960, s. 236-245; Wielikaja wojna Sowietskowo Sojuza, 1941-1945: Kratkaja istorija, M oskw a 1970, s. 45, 46; Istorija wtoroj mirowoj wojny, 1939-1945, t. 2, M oskw a 1974, s. 215-220;

Kolejną grupę stanowią prace specjalistyczne o charakterze analiz woj-skowych, w całości poświęcone opisywanym wydarzeniom. Pierwsze z nich pojawiły się niedługo po zakończeniu konfliktu, tj. ju ż w 1940 r. W tedy z inicjatywy Sztabu Generalnego wydano krótki opis działań 1 G rupy Armijnej2. Praca ta, przeznaczona głównie dla kadry dowódczej Armii Czerwonej, streszczała przebieg walk i pokrótce analizowała użycie p o -szczególnych rodzajów wojsk (tylko sowieckich). Jej zaletą było wykorzystanie przez auto rów dokum entów własnych, ja k i zdobycznych, japo ńskich. Pewnym minusem był natom iast brak szerszej oceny konfliktu, zarówno od strony militarnej, jak i politycznej3. Ponadto w 1940 r. pojawiły się jeszcze dwie prace poświęcone wydarzeniom nad rzeką Chałchyn-Goł'1. W 1943 r. ak adem ia im. F. Dzierżyńskiego wydała niewielką rozpraw ę au to rstw a generałamajora A. A. Popowa, k tóra prócz krótkiego opisu działań w M o n -golii zawierała analizę przeprowadzonej operacji i wnioski ogólne dotyczące użycia poszczególnych rodzajów wojsk5. Znacznie dokładniej przebieg konfliktu, ze szczególnym uwzględnieniem udziału w nim oddziałów sowieckich, przedstawił w wydanej w 1954 r. pracy S. N. Szyszkin6. Jest pewnym paradoksem , ale pom im o upływu ponad czterdziestu lat właśnie ta pozycja w sposób bardziej rzetelny, niż późniejsze przedstawia kolejne fazy działań wojennych (zwłaszcza ofensywy sierpniowej). Rzecz jasn a język, jakim została napisana, brzmi dzisiaj nieco archaicznie, szczególnie zaś zwroty specyficzne dla tam tej epoki. W zakresie faktoriografii jest to natom iast praca wiarygodna, cytowana także przez historyków zachodnich. W 1971 r.

Islorija Kommunistic.zeskoj partii Sowietskowo Sojuza, t. 5, kn. 1, M oskw a 1970, s. 72; 50 let Woorużonnych S il S S S R , M oskw a 1968, s. 226-228; Arm ija Sowietskaja, M oskw a 1969,

s. 133-136; Bojewoj p u t' Sowietskich Woorużonnych Sil, M oskw a 1960, s. 217-219; G . N. S i e w o s t j a n o w , Politika wielikich dzierżaw na Dalniem W ostokie nakanunie wtoroj mirowoj

wojny, M oskw a 1961, s. 441-455, 501-509; F. M . A r ż a n o w, Borha Kom m unisticzeskoj parti za ohiespieczenije biezopastnosti dalniewostocznych granic Sowietskowo Sojuza (1932 - awgust 1945), cz. 1, M oskw a-Leningrad 1960, s. 148-193; F. N . K u z m i n , N a straże mirnowo truda (1 921 -19 40), M oskw a 1959, s. 209-222; W. A. S i e m i o n o w, K ratkij oczerk razwitija Sowietskowo opieratiwnowo iskusstwa, M oskw a 1960, s. 126-129; P. P. S i e w o s t j a n o w , Pieried wielikim ispytaniem. Wniesznaja politika S S S R nakanunie Wielikoj Otieczestwiennoj wojny, M oskwa 1981, s. 266-270.

2 Diejstwija 1-j armgruppy w Chalchingolskoj opieracyi (m aj - sientjahr 1939), M oskw a 1940.

3 N a ten te m at patrz: 1. 1. R o s t u n o w, Bojewyje diejstwija na r. Chalchin-Gol w sowietskoj

istoriograßi, [w:] Pohieda na riekie Chalchin-Gol, M oskw a 1981, s. 51.

4 Boj h> Chalchin-Gola, M oskw a 1940; Bojewyje diejstwija awiacyi iv M ongolskoj Narodnoj

Respuhlikie, M oskw a 1940.

s A. A. P o p o w, Opieracyja na riekie Chalchin-Gol. M a j - sientjabr 1939, (b.m .w.) 1943. e S. N . S z y s z k i n , Chalchin-Gol, M oskw a 1954. N ieco wcześniej ukazały się dwie inne prace tego au tora : Razgrom japono-manczżurskich wojsk u r. Chalchin-Gol w 1939 g.: K ra tkij

opieratiwno-takticzeskij oczerk, M oskw a 1945 oraz Bojewyje diejstwija Krasnoj Arm ii u r. Chalchin-Gol »V 1939 g., M oskw a 1946.

pojawiło się kolejne opracowanie poświęcone wydarzeniom nad rzeką Chalchyn- -G oł autorstwa M. W. Nowikowa. N a owe czasy było najpewniejszą p ró bą opisania walk na granicy mongolsko-mandżurskiej - od m om entu rozpoczęcia kon fliktu (omówione zostały jego przyczyny) aż do p ok o n ania wojsk japońskich7. O statnią chronologicznie próbą oceny tego wszystkiego, co wydarzyło się w Mongolii w 1939 r. jest wydana przez Instytut Wojskowości M inisterstw a O brony Narodow ej Związku Sowieckiego p raca zbiorow a Pobieda na riekie Chalchin-Gof. Zawartych w niej zostało jedenaście artykułów oceniających dotychczasowy stan badań w tej dziedzinie. Podzielono je na dwie grupy. W pierwszej z nich (Historyczne znaczenie rozgromienia militarystów japońskich nad rzeką Chalchyn-Gol) przedstawiono sowiecki pu nkt widzenia na sprawę zwycięstwa wojsk 1 Grupy Armijnej oraz zajęto się problem am i współpracy między ZSRS i M R L (głównie w aspekcie militarnym). W części tej znalazł się również artykuł omawiający literaturę przedm iotu, k tó ra ukazała się w Związku Sowieckim do 1981 r. D ruga grupa artykułów ( Wpływ zwycięstwa nad rzeką Chałchyn-Gol na rozbudowę armii sowieckiej) to teksty poświęcone poszczególnym rodzajom wojsk biorących udział w walkach. Analizują sposób ich wykorzystania oraz starają się odpowiedzieć na pytanie: czy i na ile działania w Mongolii miały wpływ n a rozwój taktyki i techniki wojskowej w Armii Czerwonej? Całość uzupełniają liczne aneksy.

Om awiając stan badań prezentowany przez sowiecką literaturę przedmiotu w arto też wspom nieć o analizach działań wojsk sowiecko-m ongolskich zamieszczonych w podręcznikach poświęconych sztuce wojennej. W większości z nich sierpniowa ofensywa wojsk 1 Grupy Armijnej przedstawiona została jak o klasyczny przykład operacji podjętej celem okrążenia przeciwnika,

z szerokim zastosowaniem broni pancernej i lotnictwa9.

7 M. W. N o w i к o w, Pobieda na Chalchin-Gole, M oskw a 1971.

11 Pobieda na riekie. Chalchin-Gol, M oskw a 1981. Pisząc o „ostatniej chronologicznie próbie

oceny” a u to r niniejszego artyk ułu m iał n a myśli prace, z treścią których zapoznał się osobiście. N ależy bowiem w tym miejscu d od ać, iż w 50 rocznicę w ydarzeń w M ongolii u kazała się w M oskw ie książka Chalchin-Gol w ognie, będąca najpraw dopodobniej zbiorem w spomnień uczestników konfliktu. N a publikację tę pow ołują się J. M a g n u s k i , M. K o ł o m i j e c ,

Czerwony blitzkrieg. Sowieckie wojska pancerne tv Polsce, W arszaw a 1994, s. 43.

5 А. В. К u b y s z e w , Istorija sowietskowo wojennowo iskusstwa, 1917-1940, M oskw a 1949, s. 273-281; Istorija bronietankowych i miechanizirowannych wojsk Sowietskoj Arm ii, ried. E. A. Razin, t. 1, M oskw a 1953, s. 98-107; Istorija wojennowo iskusstwa: Kurs lekcyj, ried. A. A. Strokow , M oskw a 1959, s. 214-220; Istorija wojennowo iskusstwa, ried. N . I. Szechow cow, kn. 1, M oskw a 1961, s. 299-301; Istorija wojennowo iskusstwa, ried. P. A . Rotm istrow , t. 1, M oskw a 1963, s. 495-498; Istorija wojennowo iskusstwa, ried. A. A. Strokow , M oskw a 1963, s. 463-466; Istorija wojennowo iskusstwa, ried. A. A. Strokow , M oskw a 1966, s. 313, 314, 319;

Biblotieka oficera. Istorija wojn i wojennowo iskusstwa. U czehnik dla sluszatielej-oficierow wysszych wojennouczebnych zawiedinienij Sowietskich Woorużonnych Sil, M oskw a 1970, s. 104,

105; Wojennaja istorija: Uczebnik dla wojennych ucziliszcz, ried. I. Bagram ian, M oskw a 1971, s. 141-142; Istorija wojennowo iskusstwa: liczebnik, ried. P. A. Żylin, M oskw a 1979, s. 80, 96; Istorija W ojenno-Wozdusznych S il Sowietskoj Arm ii, M oskw a 1954, s. 331-342.

K onflikt na granicy mongolsko-mandżurskiej znalazł także swoje odbicie w piśmiennictwie periodycznym 10. Niektóre z artykułów (zwłaszcza prace Szełachowa i Płotnikowa oraz Siewostjanowa) mimo krótkiej formy, w sposób w m iarę szczegółowy ro zpatrują przyczyny i cele ataku japońskiego, przebieg działań i znaczenie zwycięstwa odniesionego przez oddziały 1 Grupy Armijnej.

Bardzo cennymi pracami wnoszącymi wiele do naszej wiedzy o walkach nad C hałchyn-G oł są pam iętniki bezpośrednich uczestników konfliktu. Należą do nich przede wszystkim wspomnienia głównodowodzącego 1 G rupy Armijnej m arszałka (a w owym czasie kom kora) G. K. Żu kow a11. Uważna lek tura tej pozycji utwierdza nas w przekonaniu, że działania w Mongolii przebiegały (mimo pewnych trudności logistycznych) stosunkow o łatwo, praca wszelkich szczebli dowodzenia i współdziałanie wszystkich rodzajów wojsk było wzorowe, a zwycięstwo strony sowiecko-mongolskiej ani razu nie zostało zagrożone. Dopiero po wielu latach mogliśmy dowiedzieć się nieco więcej o rzeczywistym przebiegu walk. Stało się to za sprawą „W ojenno- -istoriczeskowo żu rn ała” , który w 1986 r. zamieścił serię rozmów, jak ie na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych przeprowadził z marszałkiem Żukowem znany pisarz K. Simonow12. Okazało się wtedy, że nie wszystko co zawierały oficjalne pamiętniki było zgodne z prawdą. Wyszło na jaw , iż Ludowy K om isariat Obrony nie miał praktycznie rzetelnych informacji o tym, co naprawdę działo się w początkowym okresie nad granicą mongolsko- -mandżurską; nie wiedziano wręcz, kim dokładnie był ówczesny dowódca stacjonującego w tam tym rejonie 57 K o rpu su (przekształconego po pewnym czasie w 1 G rupę Armijną). Zresztą kulisy samego wyjazdu Żukow a na Daleki Wschód różniły się od tego, czego mogliśmy się dowiedzieć z pam

ięt-10 G . N . S i e w o s t j a n o w , Wojennoje i diplomaliczeskoje porażenije Japonii w pieriod

sobytii u rieki Chalchin-Gol, „W oprosy istorii” 1957, n r 8, s. 63-84; G . S z e ł a c h o w ,

G . P ł o t n i к o w, Razgrom japońskich zachwatczikow na riekie Chalchin-Gol, „Wojenno-istoriczeskij ż urnał” 1969, n r 8, s. 31-41; W. G . K l e w c o w , Podwig dwuch drużestwiennych arm ij na

Chalchin-Gole, „W oprosy istorii” 1969, n r 9, s. 129-141; A. L e o n o w , Drużba skrieplennaja w bojach, „K om m un ist W oorużonnych Sil” 1969, nr 15, s. 31-36; К . К u b r o w , Istorija napominajet, „M ieżdu narodnaja żyźń” 1969, n r 8, s. 121-123; W. J e ż a k o w, Na Chalchin-Gole,

„W ojennyj w iestnik” 1969, nr 8, s. 24-27; T. S a w i c z e w , W bojach na riekie Chalchin-Gol, „W ojenno-istoriczeskij żu m a l” 1969, n r 9, s. 74-76; M . W . N o w i k o w , W niebie Chalchin-Gola, „W oprosy istorii” 1974, n r 3, s. 201-204; A. K . A r k a d i j e w , К woprosu o planach napadienija

m ilitariskoj Japonii na S S S R w 1939-1941 gg., „W ojenno-istoriczeskij żu rnał” 1976, n r 9,

s. 93-97; O rgany uprawlenija sowietskim i wojskami w pieriod wojennych diejslwii na Chalchin-Gole

(1939 g .), „W ojenno-istoriczeskij żurnał” 1979, n r 8, s. 47-49; A. S. S a w i n , Tam wdali u rieki..., „W ojenno-istoriczeskij żurnał” 1989, nr 9, s. 61-63; W. N . W a r t a n o w, W pom oszcz izuczajuszczim wojennuju isloriju, „W ojenno-istoriczeskij żurnał” 1989, nr 9, s. 67-70; A . A.

K o s z k i n , К ак gotowalsja Chalchin-Gol, „N ow aja i nowiejszaja istorija” 1989, n r 4, s. 42-55. 11 G . K . Ż u k ó w , Wspomnienia i refleksje, W arszaw a 1970.

12 Stenogram y tych rozm ów ukazały się także w języku polskim : K . S i m o n o w , M arszalek

ników, okazało się bowiem, że ko m ko ra wysłano tam, aby dać m u szan-sę przed mającym nastąpić, w ram ach czystek w armii, aresztowaniem. Również obraz działań wojennych (zwłaszcza w lipcu, w rejonie góry Bain-Cagan) ujawniony Simonowowi przez Żukowa daleki był od pozyty-wnego ujęcia zamieszczonego we Wspomnieniach i refleksjach. M arszałek przedstawił po nad to wiele szczegółów, wśród których zasługiwał na uw gę zwłaszcza jeden, o którym milczały dotąd wszelkie oficjalne opracow a-nia, a mianowicie fakt ucieczki z pola walki żołnierzy jednej z dywizji13. Ja k wiadomo, do tej pory obowiązywał kanon o „niezwyciężalności i m ę-stwie” Armii Czerwonej. Równie ciekawa jest lektura wspomnień m a r-szałka N. N. W oronowa, w owym czasie doradcy ludowego kom isarza obrony od spraw uzbrojenia14. Został on wysłany, wraz z grupą innych oficerów, do Mongolii, aby obserwować przebieg konfliktu i przedstawić następnie swoje wnioski dotyczące użycia artylerii. W przeciwieństwie do Żukowa, W oronow już w latach sześćdziesiątych przedstawił kilka przy-kładów niedociągnięć i niedostatków dowodzenia wojskami 1 Gru py A rmijnej. Uzupełnieniem wspomnień m arszałka jest artykuł z 1991, w k tó -rym autor ujawnił jeszcze kilka nowych faktów dotyczących swego pob y-tu nad C hałchyn-G oł15. Aby nasza wiedza o interesujących nas wydarze-niach w M ongolii była pełna, w arto zapoznać się ze wspom nieniam i wymienionego wcześniej w tekście K. Simonowa16. Przybył on nad grani-cę m on golsko-m andżurską wraz z grupą innych pisarzy, aby wspólnie redagować gazetę frontow ą, przeznaczoną dla żołnierzy 1 Grupy Arm ij-nej. Szczególnie ciekawe są informacje dotyczące przebiegu rozmów so- wieckojapońskich przeprowadzonych tuż po zakończeniu walk, a do ty -czących ustalenia sposobu i czasu demarkacji granicy, do której doszły oddziały sowiecko-mongolskie, kwestii, na jak ą odległość m ożna lub nie m o żna było zbliżać się do niej oraz sprawy wzajemnego przekazania jeńców i od dania zwłok poległych żołnierzy. Zwłaszcza ta ostatnia sprawa spowodowała długotrwałe dyskusje, bowiem większość poległych Jap o ń -czyków została pogrzebana na terytorium Mongolii, a stro na sowiecka nie kwapiła się z wpuszczeniem jap ońskich oddziałów ekshum acyjnych w głąb swoich pozycji obronnych. W końcu obydwie strony doszły do porozumienia, a przekazane przez Simonowa opisy odkopyw ania tysięcy zwłok żołnierzy japońskich do dzisiaj robią wstrząsające wrażenie. Po n ad

13 Inform acja o tym w ydarzeniu nie została oczywiście zamieszczona w oficjalnym w ydaw -nictwie pośw ięconym historii 82 Dywizji Piechoty (której żołnierze uciekli z p ola walki): Gieroi

Chalchin-Gola, Perm 1976.

14 N . N . W o r o n o w , Artyleryjskim szlakiem , W arszaw a 1966.

13 N. N . W o r o n o w , Wa wojennojsłużbie, „N owaja i nowiejszaja istorija" 1991, nr 6, s. 68-70. 16 K . S i m o n o w , D aleko na wschodzie, W arszaw a 1974; i d e m , O d Chalchyn-Golu do

to szereg informacji o przebiegu walk nad C hałchyn-G oł d ostarczają pamiętniki i wspomnienia innych uczestników tego konfliktu17.

W arto też odnotować fakt, iż nie istnieją praktycznie żadne zbiory źródłowe poświęcone w całości wydarzeniom nad Chałchyn-Goł, a oficjalna historia sowieckich wojsk ochrony pogranicza zawiera zaledwie dwa dokumenty n a ten temat. Nieco więcej informacji możemy uzyskać z lektury źródeł obrazujących stosunki sowiecko-mongolskie18.

Aby nasza wiedza na temat sowieckiej historiografii konfliktu była pełna, należy również wspomnieć o pracach I. I. Kuzniecowa, w których zebrał dane biograficzne żołnierzy uhonorow anych tytułam i Bohatera Związku Sowieckiego oraz bohatera M R L w uznaniu ich zasług w walkach z wojskami japo ńskim i19.

Przy uważnej lekturze prac poświęconych wydarzeniom nad rzeką Chałchyn- -Goł zwraca uwagę skoncentrowanie się historyków sowieckich na dwóch zagadnieniach. Pierwsze z nich to wspom niany już wcześniej problem wpływu doświadczeń wyniesionych z konfliktu na rozwój myśli i techniki wojskowej. M ożna spotkać się z opinią, że nie doczekał się on ja k dotąd pełnego opracow ania20, co w świetle dużej liczby publikacji omawiających przebieg działań zbrojnych wydaje się zastanawiające21. Wystarczy bowiem sięgnąć tylko po kilka z wymienionych wcześniej prac, aby sformułować odpowiednie wnioski. Pozostaje kwestią otwartą, czy będą one wiarygodne bez zweryfikowania przytaczanych przez historiografię sowiecką faktów i liczb, ale problem ten zostanie poruszony nieco później.

Drugim, znacznie ważniejszym zagadnieniem jest pytanie o cele agresji japońskiej na M R L. Wśród historyków sowieckich funkcjonują dwa punkty widzenia n a ten tem at. Jedni z nich, analizując konkretne dane dotyczące

17 I. I. F i e d u n i ń s k i , W bojach na Chalchin-Gole, „W ojenno-istoriczcskij ż urnał” 1975, n r 8, s. 72-77; A. W. W o r o ż e j k i n , Istriebitieli, M oskw a 1961; B. S m i r n o w , O t Madrida

do Chalchin-Gola: Zapiski lotczika, Kujbyszew 1976; A. T. S t u c z e n k o , Zawidnaja nasza sud'ba, M oskw a 1965; M. F. W o r o t n i k o w , Zapiski adijutanta, N ow osybirsk 1970.

'* Pograniczny je wojska S S S R 1939 - ijuń 1941. Sbornik dokum ientow i matierialow, M oskw a 1970, d ok. n r 686, 693; Sowietsko-m ongolskie otnoszenija. D okum ienty i matierialy, t. 1 ( 1921-1940), M osk w a -U ła n Bator 1975, dok. n r 247-261; Istorija sowietsko-mongoLskich

otnoszenij, ried. B. G . G afurow , B. Szyrendyb, M o skw a-U łan Bator 1981, s. 66-77.

19 I. I. K u z n i e c o w , Gieroi M ongolskoj Narodnoj Respubliki - uczastniki hojew na Chalchin-

-Gole, „W ojenno-istoriczeskij żu rnał” 1977, n r 8, s. 69-73; i d e m , Gieroi Chalchin-Gola,

„Istorija SSSR” 1968, n r 1, s. 93-106; i d e m , Podwigi gierojew Chalchin-Gola, U ła n -U d e 1969. 20 I. I. R o s t u n o w , op. cit., s. 56.

21 O prócz przedstaw ionych wcześniej w przypisach prac w arto wymienić jeszcze: Istorija

otieczestiennoj artillerii, t. 3, M os kw a-L en ingra d 1964, s. 495-535; W . N . Ż с ł a n o w, Sowietskaja artillerija w bojach i opieracyjach protiw japońskich wojsk и> rajonie r. Chalchin-Gol,

M oskw a 1953; I. S. P r o c z k o , Artillerija tv bojach za Rodinu, M oskw a 1957, s. 140-154;

Sowietskije inżeniernyje wojska w 1918-1940 gg.: Sbornik statiej, M oskw a 1959, s. 129-142; Inieniernyje wojska »v bojach za Sowietskuju Rodinu, M oskw a 1970, s. 66-68.

ogólnej sytuacji polityczno-wojskowej na Dalekim Wschodzie w 1939 r., dochodzą do wniosku, iż wobec dużego zaangażowania się Japonii w wojnę z Chinami wojska cesarskie nie miały możliwości podjęcia poważniejszych kroków wobec M RL. Dlatego postawiły sobie znacznie skromniejsze zadanie: zdobycia części jej terytorium na wschód od rzeki Chałchyn-Goł. Zdecydowana większość rozpatruje natom iast ten problem z p un ktu widzenia możliwości rozszerzenia agresji japońskiej również na sowiecki Daleki Wschód. W o p ra-cowaniach, które ukazały się w ZSRS w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych funkcjonuje teza, iż „militaryści japońscy” planowali opanowanie M R L (lub dużej jej części), aby uderzyć stam tąd w rejon Zabajkala. Działania te miały spowodować odcięcie sowieckiego Dalekiego W schodu od reszty kraju. W kilku pracach pojawia się obiegowa w ówczesnej historiografii sowieckiej opinia, iż działania japońskie „podżegane były przez imperialistów am erykań-skich i angielerykań-skich” . Niektórzy z historyków stwierdzają po nad to, że gdyby operacja przeciw Mongolii powiodła się, to prócz uderzenia na Zabajkale Japończycy planowali wykonanie równoczesnego uderzenia także w kierunku W ładywostoku. W tym celu powołują się oni na dokum enty z prac Mię-dzynarodowego Trybunału Wojskowego dla Dalekiego W schodu, z których wynika, że oddziały Armii Kwantuńskiej skoncentrowane we wschodniej części M andżurii miały za zadanie zdobycie Ussuryjska, W ładywostoku, Chabarowska i innych ważniejszych ośrodków22. M ożna też spotkać się z wersją, iż wydarzenia z pogranicza m ongolsko-m andżurskiego miały ściągnąć na siebie uwagę dowództwa sowieckiego, tak aby wojska japońskie mogły, bez groźby większego przeciwdziałania przeciwnika, opanować tereny K raju Nadm orskiego (Przymorza)23. W jednym z ostatnich artykułów, jakie ukazały się na tem at konfliktu nad Chałchyn-Goł znalazła się jeszcze in na hipoteza dotycząca ewentualnych przyczyn jego wybuchu. A u to r pracy stwierdza, że dowódcy japońscy chcieli sprawdzić w praktyce opinie pochodzące z kół wojskowych Europy Zachodniej, mówiące o znacznym spadku wartości bojowej Armii Czerwonej, spowodowanym czystkami wśród jej kad ry dowódczej. Jakąś rolę m ogła odgrywać też chęć rewanżu za wydarzenia znad jeziora C hasan24, szczególnie silna w Armii Kwantuńskiej.

Dla historyka zasadnicze jest pytanie o wartość wyżej przedstawionych prac. Dotyczy to nie tylko wydawnictw z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, ale również i nowszych25. Jest regułą, że prace wydawane najwcześniej

22 I. I. R o s t u n o w , op. cit., s. 56.

23 Istorija wtoroj mirowoj wojny 1939-1945, t. 2, s. 215. 24 A. S. S a w i n , op. cit., s. 62.

25 Przykładow o, w pracy Pobieda na riekie Chalchin-Gol (s. 49) możem y przeczytać: „W zw iązku z agresją hegemonistów chińskich przeciw socjalistycznemu W ietnam ow i w 1979 r. i ich prow okacyjną polityką w stosunkach z najbliższymi sąsiadami, dalsze zbadanie niew y-pow iedzianej wojny m ilitarystów japońskich przeciw M R L nabiera szczególnie aktualnego znaczenia” . D la przypom nienia: zdanie to napisano w 1981 r.!

stanow ią podstawę, na k tórą m ożna powoływać się przy tworzeniu nowych opracowań dotyczących danego tematu. Opracowania owe, aby być twórczymi, m uszą zawierać szereg nowych elementów uzupełniających naszą wiedzę. W przypadku sowieckich wydawnictw dotyczących konfliktu nad Chałchyn-Goł rzecz m a się inaczej. Zwraca uwagę stosunkowo niewielkie posiłkowanie się dok um en tam i archiwalnymi, któ re przecież w dużym stopniu decydują 0 wartości pracy. Bardzo rzadko też ich autorzy powołują się na wydawnictwa japońskie, „zapom inając” o drugiej stronie konfliktu. Wszystko to powoduje, że prace te nie wychodzą praktycznie poza określony krąg faktów, informacji 1 co gorsza interpretacji, co dla dzieła historycznego jest dyskredytujące. Pojawia się bowiem pytanie o sens powstawania kolejnych prac powielających pewien schemat. Na szczęście wydawnictwa powstałe n a przełom ie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przynoszą nieco nowych informacji, a zawarte w nich oceny budzą nadzieję na wyrwanie się sowieckiej historiografii z tego powielanego dotąd tylko schematu.

Osobną sprawą przy rozpatrywaniu wydarzeń w M ongolii jest problem strat obydwu walczących stron. Kwestia zwycięstwa oddziałów 1 Grupy Armijnej nie podlega dyskusji, ale chodzi o jego rozmiary. Przez całe dziesięciolecia historiografia sowiecka przekonyw ała o tym , że wojska japońskie poniosły nad Chałchyn-Goł straty wynoszące ponad pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy (niektórzy podnoszą ich liczbę do około sześćdziesięciu tysięcy). Kiedy jednak dodamy do tego pomijany przez historyków sowieckich fakt, iż oddziały 6 Armii w przededniu ofensywy sierpniowej Żukowa liczyły pięćdziesiąt sześć tysięcy żołnierzy, to okaże się że wojska sowiecko-mongolskie wykonały powierzone im zadanie zniszczenia „sił żywych” przeciwnika prawie w stu procentach. Podobnie dyskusyjne są sowieckie szacunki dotyczące strat w sprzęcie, w szczególności zaś w samolotach. W większości prac, łącznie z oficjalną historią lotnictwa wojskowego Związku Sowieckiego26, pojawia się liczba 646 (lub nawet 660) zniszczonych sam olotów japońskich. Ile z nich lotnicy sowieccy strącili naprawdę, nie dowiemy się praw dopodobnie nigdy, ale dopiero niedawno mogliśmy poznać fakt, iż w wiarygodność tych danych wątpili nawet ówcześni dowódcy sowieccy27. Odwrotnie m a się sprawa z wymienianymi przez historyków sowieckich liczbami dotyczącymi strat (w sile żywej i sprzęcie) 1 G rupy Armijnej. Podawane dane są tak małe, że już na pierwszy rzut oka budzą wątpliwości, a wiele opracow ań wątek ten po prostu pomija.

26 W. S. S z u m y c h i n , Sowietskaja wojennaja awiacyja 1917-1941, M oskw a 1986, s. 252. 2 , N. W o r o n o w opisuje (N a służbie wojennoj, s. 70) rozm owę ludowego kom isarza ob ron y K lim enla Woroszyłowa z kom andarm em Siemionem Tim oszenką na tem at doniesień lotników sowieckich zgłaszających zestrzelenie około 450 sam olotów japońskich. W jej trakcie ten osta tni stwierdził, że byłby zadow olony, gdyby lotnicy zestrzelili chociaż połow ę podanej przez nich liczby sam olotów .

W tym miejscu należałoby sięgnąć po prace, które przedstawiają ten problem widziany od drugiej strony, tj. po japo ńską literaturę przedmiotu. W przypadku braku znajomości tego języka przed historykiem, zajmującym się problem am i walk na pograniczu m ongolsko-m andżurskim w 1939 r. pojaw ia się wątpliwa warsztatowo (ale dopuszczalna) m etoda pośredniego sięgnięcia do historiografii japońskiej poprzez wiarygodne pozycje w tzw. językach konferencyjnych. Wielu historyków zajmujących się tymi problemami korzysta w swoich pracach z opracow ań japońskich, powołując się na nie wielokrotnie, czy wręcz cytując je. Do takiego pośredniego sposobu uzyskania obrazu historiografii japońskiej dotyczącej „incydentu N om on han” (bo pod tak ą nazwą wydarzenia nad Chałchyn-Goł znane są w Japonii) zmuszony był również autor niniejszej publikacji.

Z dużej liczby wydawnictw japońskich poświęconych tym wydarzeniom warto wspomnieć o pracy Shimada Toshihiko opisującej historię Armii K wan-tuńskiej28. Jest to ważna pozyq'a, jako że to właśnie oddziały tej formacji wzięły na siebie cały ciężar prowadzenia walk. Okazuje się też, że wysuwana przez historyków sowieckich teza, iż działania japońskie w Mongolii uzgadniane były z K w aterą Głów ną w Tokio jest błędna. W ydarzenia nad C hałchyn-Goł były bowiem wewnętrzną sprawą Armii Kwantuńskiej, zaś nieposłuszeństwo oficerów w czasie trwania konfliktu doprowadziło w końcu do dymisji większości jej dowództwa (nie bez wpływu na ten fakt pozostawał również ostateczny wynik walk). Wiele informacji na tem at „incydentu nom onhańskiego” przynoszą pamiętniki m ajora Tsuji M asanobu, będącego w owym czasie oficerem w szta-bie Armii Kwantuńskiej (notabene jednym z owych najbardziej nieposłusz-nych)29. Wartościową pozycją są również protokoły Międzynarodowego Trybu-nału Wojskowego dla Dalekiego W schodu30. Możemy dowiedzieć się z nich wiele na tem at przebiegu samych walk, jak o że oprócz oficerów japońskich składali tam zeznania także oficerowie mongolscy i sowieccy. Dysponujemy ponadto rosyjskim przekładem pracy Hayashi Saburo, opisującej historię armii cesarskiej w wojnie na Pacyfiku31. Dzięki niej możemy poznać japoński punkt widzenia na problem strat Armii Kwantuńskiej, pada w niej bowiem liczba około jedenastu tysięcy zabitych i rannych. Inne opracowania japońskie podnoszą tę liczbę do ponad siedemnastu tysięcy żołnierzy. Jak widać różnią się one bardzo od tego, co proponowały dotychczas prace historyków sowieckich.

“ T. S h i m a d a , Kantogurt (Arm ia Kwantuńska), Tokio 1965. 29 M . T s u j i , Nomonhan, Tokio 1950.

30 Kyokuto-kokusai-gunji-saiban-sokkiroku (Protokoły M iędzynarodow ego T ry bu nału dla D alekiego W schodu), Tok io 1946-1948. D ysponujem y także anglojęzyczną wersją tych d oku m en-tów: Proceedings o f the International M ilitary Tribunal o f the Far East, The Tokio W ar Crimes

Trial, To kio 1946-1948.

31 S. H a y a s h i , Taiheiyo-senso rikusen gaishi, T okio 1960; w ydanie ros.: S. H a y a s h i ,

Również na Zachodzie konflikt graniczny nad C hałchyn-Goł doczekał się kilku publikacji. Jedną z nich jest wydana w 1968 r. praca Sasaki C hiyoko, będąca dysertacją d ok to rsk ą o b ro n io ną przez jej a u to ra na uniwersytecie w Bonn32. W czasie badań zapoznał się z m ateriałam i spoczywającymi dotąd w archiwach, a dotyczącymi udziału w walkach p o -szczególnych oddziałów japońskich (od szczebla kom panii począwszy, poprzez bataliony i pułki, a na dowództwach różnych organów Armii Kwantuńskiej skończywszy), co znacznie podniosło rangę opracowania. Prócz tego Sasaki korzystał z innych wydawnictw japońskich, wydawnictw sowieckich, amerykań-skich, angielamerykań-skich, niemieckich i - co ciekawe - również mongolskich. Z kolejnych opracowań tem atu warto zapoznać się z fragmentam i pracy J. Ericksona, poświęconej sowieckiemu dowództwu wyższemu w latach 1918-194133. Pewnych informacji dotyczących wydarzeń w Mongolii dostarcza również praca J. Bradlcya, w której auto r prócz krótkiego opisu przebiegu walk krytycznie ocenia sowieckie dane dotyczące strat obydwu walczących stro n3'. Rzetelne podejście do tem atu charakteryzuje również artykuł A. D. Cooxa, K. H. Younga, L. W. M osesa i A. Selli35. Wymienione prace przynoszą przede wszystkim dane na tem at samego konfliktu. Istniało jed nak szersze tło polityczne tych wydarzeń (m. in. wspom niana już na początku artykułu koncepcja „uderzenia na północ” ), o którym możemy przeczytać w kilku syntezach poświęconych udziałowi Japonii w II wojnie światowej36.

Jak wiadomo u boku wojsk sowieckich walczyły także oddziały mongolskie. Reprezentowane one były przez dwie dywizje kawalerii, które pełniły głównie zadania osłonowe oraz przez nieliczne lotnictwo. N a tem at ich udziału w walkach możemy przeczytać we wspomnianej wcześniej pracy Sasaki Chiyoko. Autor, w jednym z aneksów, przedstawił zbiór artykułów dotyczących użycia oddziałów M AL-R w konflikcie nad C hałchyn-Goł37. Do tekstu

32 Ch. S a s a k i , Der Nomonham konflikt. Das fernöstliche Vorspiel zum Zweiten W eltkrieg, Bonn 1968.

33 J. E r i c k s o n , The Soviet High Command: A M ilitary Political History, 1918-1941, Lon do n 1962, s. 517-522, 532-537, 805-806.

34 J. F. N . B r a d l e y , The Russian War Machine, Syracuse 1977.

35 A. D . C o o x , High Comm and A nd Field Arm y: The Kwantung Arm y and The Nomonhan

Incident, 1939, „M ilitary A ffairs” 1969, nr 2, s. 302-312; K. H. Y o u n g , The Nomonhan Incident: Im perial Japan A n d The Soviet Union, „ M o n u m en ta N ip p o nic a” 1967, n r 22,

s. 82-102; L. W. M o s e s , Soviet-Japanese Confrontation in Outer Mongolia: The Battle o f

Nomonhan-Khalkin Gol, „Jo urnal o f Asian H istory” 1967, nr 1, s. 64-85; A . S e l l a , Khalkin Gol: The Forgotten War, „Jou rnal o f C ontem porary H istory” 1983, n r 4, s. 651-686.

“ D . B e r g a m i n i , Japan's Im perial Conspiracy, Lond on 1971; P. C a l v o c o r e s i , G. W i n t , Total War. Causes and Courses o f The Second World War, Lon don 1974; F. C. J o n e s , Japan's New Order in East Asia. Its Rise and Fall, L o ndo n-N e w Y o r k -T o r o n to 1954; J. T o i a n d , The Rising Sun. The Decline and The Fall o f The Japanese Em pire 1936-1945, N ew Y ork 1971.

oryginalnego, wydanego w Ułan Bator w 1965 r. dołączono także jego tłumaczenie w języku niemieckim. Ponieważ sprawa udziału wojsk mongolskich w ram ach 1 Grupy Armijnej bywa z reguły przedstawiana marginalnie (zarówno w opracowaniach sowieckich, jak i zachodnich), dlatego też dane i fakty pochodzące z tych artykułów są dla nas ważnym przyczynkiem, pozwalają one bowiem w m iarę wiernie prześledzić użycie poszczególnych rodzajów wojsk armii mongolskiej38.

Nie doczekaliśmy się jak dotąd polskiej próby przedstawienia przebie-gu walk w Mongolii. Nie m ożna bowiem nazwać takimi dwóch wydaw-nictw o charakterze popularnym , których autorzy postanowili przybliżyć w przystępnej formie fakty związane z wydarzeniami nad Chałchyn-G oł39. Jedyną wartą odnotowania publikacją pozostaje nadal artykuł au torstw a generała Leona Dubickiego, bezpośredniego świadka interesujących nas wydarzeń (w owym czasie walczył w Mongolii w 212 Brygadzie Powietrz- no-Desantowej). Powiela on wprawdzie wielokrotnie obiegowe opinie za-czerpnięte z opracowań sowieckich, niemniej jednak jego tekst wart jest lektury40. Wydarzeniom nad Chałchyn-Goł poświęcono także nieco uwagi w syntezach dotyczących historii Mongolii i Japonii. Jest rzeczą ch arak -terystyczną, że ich autorzy, opierając się n a różnych źródłach, przed-stawiają przeciwstawny sobie (pod względem wysokości strat obydwu stron) obraz tych walk41.

Ponadto chciałbym zasygnalizować pojawienie się jeszcze jednej pozycji poświęconej konfliktowi w Mongolii. W 1985 r. wydana została dwutom owa

S. Ż a m s r a n ż a w , Chalchgolyn hajldaand mongołyn armijn torol meregżlijn cergyyd (Użycie jed nostek specjalnych arm ii mongolskiej w konflikcie nad Chałchyn-G oł), U laan ba lar 1965. N a pracę tę składają się następujące artykuły: S. Ż a m s r a n ż a w , Chalchgolyn bajldaand

m ongol ardyn chuw 'sgalt cergijn 6-p m or't diwizijn temcel jalallyn cd dart zam (D roga do

chw alebnego zwycięstwa 6 Dywizji K awalerii M A L-R w konflikcie nad Chałchyn-G oł); i d e m ,

Chalchyngolyn bajldaand 14 dugeer m o r't choroo (14 Pułk K awalerii w konflikcie na d Chałchyn-

-G oł); В a a s a n (bez im ienia), Chalchgolyn bajldaand manaj armijn chujagt cereg (Żołnierze w ojsk p ancernych naszej arm ii w konflikcie n ad Chałchyn-G oł); T o w d (bez imienia),

Chalchgolyn bajldaand mongol-zowlołtijn armiudyn ich buut angiud (Jednostki artylerii m ongolsko-

-radzieckiej w konflikcie nad Chałchyn-Goł); D a n z a n b a ł ż i r (bez imienia), Chalchgolyn

bajldaand mongołyn armijn nisech chuczin (Lotnictw o armii m ongolskiej w konflikcie nad

C hałchyn-G oł); S e r d a n b a (bez imienia), Chalchgolyn bajldaand m anaj armijn cholboo (O ddziały rozpoznaw cze naszej arm ii w konflikcie nad Chałchyn-G oł).

39 L. D u b i c k i , Łuny nad stepem, seria „Żółtego tygrysa” , W arszaw a 1978; I. Ł a p i ń s k i ,

Kierunek Chalchin-Gol, seria „Sensacje X X w ieku” , W arszaw a 1965.

40 L. D u b i с к i, Wspomnienia z walk w szeregach armii radzieckiej nad Chalchyn-Golem, „W ojskow y Przegląd H istoryczny” 1974, nr 1, s. 201-224.

41 L. В a z y l o w, H istoria Mongolii, Wrocław 1981, s. 336-337, stwierdza: „25 tysięcy żołnierzy jap ońskich poległo, wielu dostało się do niew oli” , natom iast J. T u b i e l e w i c z ,

H istoria Japonii, W rocław 1984, s. 415, bazując n a danych japońskich określa straty 6 A rmii

m onografia dotycząca „incydentu nom onhańskiego” pióra wspomnianego już wcześniej A. D. C ooxa42. Wprawdzie autorowi artykułu nie udało się dotrzeć do tego opracowania, niemniej jednak uznał za konieczne ujawnienie tego faktu, tak aby obraz historiografii konfliktu granicznego nad rzeką Chałchyn-Goł był w miarę pełny.

Maciej W. BIN EK

L ’H IS TO R IO G R A P H IE D U C O N F L IT F R O N T IE R A U BO RD D E LA R IV IÈR E C H A ŁC H Y N -G O Ł

(Résumé)

L'essais de la présentation de l’état des recherches concernant le déroulem ent et des consequences du conflit frontier soviétique-mongolique-japonais à la rivière Chalch yn-G oł en 1939. D a ns la conscience du lecteur m oyen ces faits restent très peu connus, bien que leur effet eû t b eau co up influencé l'h is to ire p o litiq ue et m ilitaire d e cette re gion-Ià. Q u an t à l’historiographie nous y retro uvons aussi des événements (ou leurs traces) en M ongolie. Les plus nom breuses publications ont été crées à l’U nion Soviétique (ce qui est p lûto t claire). D onc, no us retro uvons entre eux des oeuvres spéciales d ’un caractère d ’analyse m ilitaire, les articles et les souvenirs des p articipan ts des com bats. A près la lecture attentive des éditons consacrées aux événements en M ongolie, on constate que les historiens soviétiques se sont concentrés sur deux problèm es: les buts de l’agression japo naise à la République P opulaire de M ongolie et sur l’influence des expériences acquises d u r a n t le conflit sur le développem ent de la pensée technique et militaire. Il faut être conscient que la m ajorité de ces tr ava ux se réduit aux faits bien déterminés, aux inform ations et, hélas, aux interprétation s, ce qui dim inue leur valeur (cette rem arque concerne surtout la question des échecs des détachem ents ja po na is et soviétiques). Q u an t à l’historiographie consacrée à la con fron tation arm ée, il fa ut se servir d ’une littérature représentant le point de vue de l’adversaire dans ce cas-là - japonais. D evant la barière de langue on peut se servir (ce que l’auteur a fait) d ’une m ethode interm édiaire, consistant à profiter des oeuvres écrites en langues de conférence, d ans lesquelles les auteurs citent les publications japonaises. Le conflit de Chałchyn-G ol était présente d an s plusieurs travaux , d ans les m onographies, ainsi que dans les périodiques. L’histo riographie polonaise y est très faiblem ent présentée (sans com pter des traductio ns, su rto u t russes). Elle est présente seulem ent da ns deux éditions d ’un caractère populaire et dan s un aricle d o n t l’au teu r participa it aux com bats.